Morgunblaðið - 08.01.1986, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JANÚAR 1986
B 7
Hulda Bragadóttir, nemi í Menntaskólanum á ísafirði:
Fólk er hætt
að tala saman
Magnús Einar Sigurðsson, formaður Félags bókagerðarmanna:
í engu má spara hvað
menntunina varðar
Menntamálaráðherra, ráð-
stefnustjóri og aðrir ráðstefnu-
gestir.
Ég vil byrja á að fagna því að
þessi ráðstefna skuli haldin og
vonandi þýðir hún upphaf árang-
ursríkara starfs til eflingar ís-
lenskrar tungu.
Hætturnar leynast víða og því
ástæða til að vera vel á verði. f
þeim starfsgreinum sem ég þekki
best til, prentiðnaðinum, hafa
mörg erlend orð fest rætur og mun
svo halda áfram, ef ekki verður
spyrnt daglega við fótum. Tækni-
breytingar hafa verið örar á þess-
um starfsvettvangi síðustu árin og
hefur það haft í för með sér að
ekki hefur gefist tóm til að ís-
lenska öll þau erlendu tækniorð
og hugtök sem snerta þessar
tæknibreytingar.
Þetta hefur verið áhyggjuefni
margra prentiðnaðarmanna um
nokkurt skeið og hefur nú verið
ákveðið að freista þess að takast
á við þetta viðfangsefni. í því
augnamiði hefur verið stofnuð
málnefnd bókagerðarmanna og
hefur hún leitað aðstoðar hjá ís-
lensku málnefndinni um það
hvernig heppilegast sé að haga
þessu starfi. Vonandi mun þetta
starf skila árangri, en fleira þarf
að koma til.
Á undanförnum árum hefur út-
gáfa prentaðs máls á íslandi
margfaldast, og kemur þar fyrst
og fremst til að ný og breytt tækni
hefur gert það auðveldara og ódýr-
ara að búa til prentgripi. Þó vissu-
lega beri að fagna þessu er rétt
að vekja athygli á því að nú sést
oftar á prenti en áður slæmur texti
og illa frágengnir og uppsettir
prentgripir. Á það skal bent að
þetta verður sjaldnast skrifað á
kostnað okkar prentiðnaðar-
manna. Orsakanna er fyrst og
fremst að leita i þeirri staðreynd
að við framleiðslu prentgripa eru
hinir og þessir farnir að fást, sem
ekkert kunna til verka, enda ekki
Góðir áheyrendur.
Málfar unga fólksins á íslandi
er ef til vill engu verra núna, en
það hefur lengi verið. Ungiingar
eiga alltaf erfitt með að tjá sig.
Þeir hafa takmarkaðan orðaforða
og þá skortir þjálfun í framsögn
ogtjáningu.
Hinar miklu tækniframfarir
síðustu áratuga eru smám saman
að þrengja að tungunni með fram-
andi tungutökum og erlendum
slettum. Tungan hleður hægt utan
á sig eins og snjóbolti.
Fólk er hætt að tala saman. Það
horfir bara á myndbönd eða sjón-
varp, getur ekki tjáð sig, ryðgar
því í málinu og er ekki móttækilegt
fyrir nýjum orðum. Það er stað-
reynd að myndbandamarkaðurinn
á mikinn þátt í þessari hnignun.
Myndbönd hafa áhrif á málfar
fólks, þá sérstaklega barna, þar
sem flest það efni sem fæst á
myndböndum er á erlendu tungu-
máli. Lítil börn kunna ekki að lesa
og læra því orð og orðasambönd á
erlendu máli, sem þau fara að nota
í daglega lífinu.
Það er annað sem er sérstaklega
áberandi, það er málfar hinna
menntuðu manna, kennara og
fagmanna í hinum ólíkustu grein-
um. Námsbækur í Háskólanum og
framhaldsskólum eru margar
hverjar á erlendu máli, þá helst
ensku eða norrænum málum. Það
er í sjálfu sér engin furða þó náms-
menn og menntamenn noti ósjálfr-
átt erlend orð. Þeir lærðu tungu-
takið á erlendu máli og ef til vill
er ekki einu sinni til íslenskt orð
um þetta hugtak. Námsmenn, sem
lesa erlendar námsbækur, fara að
hugsa um hlutina í slettum. Ef
allar kennslubækur væru á ís-
lensku máli, yrði mun auðveldara
að tileinka sér efnið og gera sér
grein fyrir boðskap þess.
Við erum fædd á íslandi og
hugsum á íslensku máli, sem mót-
að er af sögu okkar og menningu
eftir því úr hvaða jarðvegi þau eru
sprottin. Það sem er hvað mest
áberandi í málfari fólks á öllum
aldri er.misnotkun orða og hug-
taka. Fólk notar örð í annarri
merkingu en hinni upphaflegu.
Orðin lýsa í raun allt öðrum hlut
aflað sér nauðsynlegrar menntun-
ar, en það tekur fjögur ár að
mennta sig á þessu sviði. Það er
alvarlegt og nauðsynlegt að breyta
hér til betri vegar ekki sist vegna
þess hve prentað mál á stóran þátt
í viðgangi íslensks máls. Þá kem
ég að því sem ég vildi nefna sem
eitt af mikilvægustu atriðunum í
varðveislu og viðgangi íslenskrar
tungu, en það er hversu þýðing-
armikið það er að þeir sem fást
við útgáfu prentaðs máls njóti
góðrar menntunar í íslensku og
gerð prentgripa almennt.
Frá því að Gutenberg fann upp
lausa letrið hefur það verið metn-
aður allra setjara að hafa gott
vald á málinu og á það jafnframt
við í dag. Mikil áhersla er lögð á
islenskunám setjara i Iðnskólan-
um, og það fólk sem starfar við
setningu í röðum okkar bókagerð-
armanna hefur jafnframt gott
vald á íslensku máli, enda er gert
ráðfyrir því í kjarasamningum að
það uppfylli ákveðin skilyrði í
en ætlast er til. Sjónvarp, útvarp
og blöð hafa mikil áhrif á daglegt
mál fólks. Því þarf að vanda mjög
til menntunar þeirra, sem starfa
við þessa fjölmiðla.
Kennslu í móðurmálinu verður
frá upphafi að miða við notkun
málsins í tali og tjáningu, því ritað
mál fer eftir hinu talaða. Leggja
þarf áherslu á að nemendur geti
komið fyrir sig orði og læri að
koma hugsunum sínum á fram-
færi, svo skiljanlegt verði. í hvaða
kennslu sem er, þarf að leggja
áherslu á gott málfar og gefa ætti
fyrir stafsetningu, mál og stíl í
öllum verkefnum. Ef fólk lærir
móðurmálið sitt vel, þá held ég
verði auðveldara að læra önnur
tungumál rétt.
Spyrja má til hvers eigi að varð-
veita íslenska tungu. Hún hefur
breyst og mun halda því áfram.
En við verðum alltaf að hafa ein-
„Viltu kjua inn á söng strax eftir
intro, krossfeida svo yfir í sonifex
og svo neglum við viðtalið við Ás-
mund á nagraspólunni." Þetta
gæti verið ósköp hversdagslegt
samtal tæknimanns og dagskrár-
gerðarmanns innan fjögurra
veggja ríkisútvarpsins, í stofnun
þar sem sannarlega er hugað mjög
að íslensku máli. Þessi framand-
legi texti yrði þó aldrei settur á
blað og ekki boðinn hlustendum.
Þegar við sitjum við ritvélina og
þessu sambandi. Það á þó við hjá
okkur eins og reyndar annars stað-
ar í þjóðfélaginu að í engu má
spara hvað menntunina varðar.
Góð og lifandi kennsla í íslensku
í barnaskólum, framhaldsskólum
og sérstaklega hjá þeim sem fást
við prentverk og fjölmiðlun hvers
konar er forsenda þess að við get-
um varið tunguna fyrir þeim
margvíslega ágangi sem hún verð-
urfyrir.
Eitt vildi ég svo néfna sérstak-
lega að lokum, en það eru umbúð-
irnar og þá á ég við útlit prent-
gripa. Það er staðreynd að góður
texti hefur meiri áhrif sé hann
fallega og aðgengilega uppsettur.
í þeirri baráttu fyrir íslenska
tungu sem í gangi er og minnt er
á hér í dag skulum við vera þess
minnug að vanda vel til prent-
gripa, bæði útlits þeirra og inni-
halds. Það mun skila drjúgum
árangri í þessari margþættu bar-
áttu.
hverjar reglur til að fara eftir. Ef
engar reglur væru til um stafsetn-
ingu og málfræði, þá færi allt í
hrærigraut, fólk skildi ekki hvert
annað, skildi ekki það sem það
læsi. Tungan okkar er alveg sér-
stök, enginn talar þetta mál nema
við. Eftirkomendur okkar verða
að geta lesið þær bækur sem varð-
veita menningu okkar og sögu frá
upphafi. Varðveisla tungunnar
hlýtur að vera forsenda þess.
Ég hef orðið þess vör, að stund-
um skil ég ekki kennarana mína,
þeir eru kannski að lýsa einhverj-
um hlut og nota til þess erlenda
slettu, sem enginn nemandinn
skilur. Kennararnir finna ekki
rétta íslenska orðið til að lýsa
hlutnum.
Hvað eru slettur ef ekki þessi
orð: eitthvað er „resitatíft, lýriskt,
symbolískt", að „improvisera, ideal
form“, að vera „konservatífur"?
semjum texta sem ætlunin er að
útvarpa þá reynum við sannarlega
að vanda okkar mál enda dómar-
arnir margir og ófeimnir að láta
í sér heyra. Og er það vel. Hlust-
endur eiga heimtingu á því að geta
treyst því að rétt sé fyrir þeim
haft í útvarpinu, en geta þeir
treyst því? Tökum dæmi af frétta-
stofu. Þar er verið að skrifa fram
á síðustu stundu oft á tíðum,
fréttastjórinn bíður, klukkan tifar,
nálgast óðum sjö. Ég hef velt þessu
fyrir mér og komist að þeirri nið-
urstöðu að það getur ekki verið
fljótlegra að skrifa vitlaust og
varla hætta á að menn taki upp á
því að skrifa mér langar undir
álagi, menn sem á annað borð eru
ekki vanir því. Þetta á við um hið
skrifaða orð. í beinni útsendingu
horfir málið öðru vísi við. Þar er
ekki alltaf lesið beint af blaði,
heldur verið að mæla af munni
fram, oft í kapphlaupi við sekúnd-
ur. Ékki svo að skilja að þá sé
frekar hætta að menn fari að segja
einhverja vitleysu sem þeir eru
ekki vanir, en hætt er við að há-
stemmdar og hnitmiðaðar lýsingar
víki fyrir einföldu og kannski á
stundum fátæklegu orðfari. Þá er
heldur ekki hægt að breyta og
bæta, málfarsráðunauturinn kem-
ur hvergi nærri, sagt er sagt, og
verður ekki tekið aftur. Ég nefndi
málfarsráðunautinn. Hann er
okkur til halds og trausts, en fram
til þessa hefur starf hans einkum
beinst að því að bæta málfar okkar
út á við. Hann hefur ekki komist
í tæri við málið sem menn nota
sín á milli og ég nefndi dæmi um
hér í upphafi. Þar mætti margt
betur fara. Þetta mál tengist aðal-
lega tækni og tólum sem notuð eru
við útsendingar. Tæknimenn hafa
nýlega ákveðið að reyna að finna
íslensk heiti og nöfn í stað þessarar
íslenskuðu ensku sem venjulega
er notuð. Þá verða fyrirmælin í
upphafi eitthvað á þessa leið: „Við
byrjum á laginu strax eftir forspil,
tengjum í snúð og neglum svo inn
viðtalið við Ásmund á litlu spól-
unni.“
Sigrföur Árnadóttir, fréttamaður hjá Ríkisútvarpinu:
Hlustendur verða
að geta treyst
því að rétt sé
fyrir þeim haft