Morgunblaðið - 30.11.1986, Page 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1986
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri HaraldurSveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baidvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö.
Varðveisla
sjálfstæðisins
* /
Amorgun, 1. desember, eru 68
ár síðan ísland fékk fullveldi
með sambandslögunum við Dani.
Þar með var stigið upphafsskref
lokaáfangans í baráttu þjóðarinn-
ar fyrir að fara sjálf með stjóm
eigin mála. Það takmark náðist
1944, með stofnun lýðveldis.
Meðal þess sem lýst var yfir í
sambandslögunum var það, að
Island skyldi vera „ævarandi"
hlutlaust. Þessi yfírlýsing sótti rök
sín til þeirrar reynslu, sem íslend-
ingar og Danir höfðu haft af stöðu
íslands í hemaðarátökum fram til
þess tíma. Jafnt í styijöldum á
nítjándu öldinni og því stríði, sem
var í þann mund að ljúka, þegar
fullveldið var viðurkennt, heims-
styijöldinni fyrri, hafði tekist að
halda íslandi utan hemaðarátaka.
Lega landsins olli því, að það var
unnt að veija það úr fjarlægð með
tiistyrk breska flotans.
Strax í upphafi síðari heims-
styijaldarinnar kom í ljós, að
Bretar töldu sér ekki fært að halda
óvinum sínum frá íslandi nema
með því að hafa herlið í landinu
sjálfu. Þeir hemámu því ísland til
að koma í veg fyrir að Þjóðveijar
næðu landinu á sitt vald. Síðari
tíma rannsóknir benda til þess,
að miðað við allar aðstæður og
vegna þeirrar staðreyndar, að
Þjóðveijum tókst ekki að hreiðra
um sig hér á friðartímum, hefði
það líklega reynst þýska flotanum
ofviða að ná undir sig íslandi.
Þjóðveijar höfðu ekki styrk til að
gera skyndiárás á landið úr lofti
og af sjó.
Það var í skugga síðari heims-
styijaldarinnar, sem íslendingar
stofnuðu lýðveldi. Þá höfðu
Bandaríkjamenn tekið við vömum
landsins af breska hemámsliðinu.
Bandaríska liðið kom hingað sam-
kvæmt samningi Breta, Banda-
ríkjamanna og íslendinga 1941
og hvarf héðan samkvæmt Kefla-
víkursamningnum frá 1946.Sama
ár og hann var gerður varð Island
aðili að Sameinuðu þjóðunum.
Þegar sú ákvörðun var tekin,
vafðist það enn fyrir íslenskum
stjómmálamönnum, hvort ákvæði
sambandslaganna frá 1918 um
„ævarandi" hlutleysi væri enn í
gildi; töfðu umræður um það fyrir
aðild Islands að Sameinuðu þjóð-
unum. Lokaskrefið frá gömlu
hlutleysisyfirlýsingunni var tekið
1949, þegar íslendingar gerðust
stofnaðilar Atlantshafsbandalags-
ins.
Þegar ísland gerðist aðili að
Atlantshafsbandalaginu, vom
menn enn þeirrar skoðunar, að
Qarlægðin, hin gamla vemd, veitti
þeim, er veija vildu landið, nægi-
legt svigrúm til að bregðast við i
tíma. Þá var hvorki talið nauðsyn-
legt að hafa hér erlendan her á
„friðartímum" né að leggja þá
skyldu á herðar íslendingum, að
þeir stofnuðu eigin her. íslensk
yfirvöld ætluðu þá sjálf með til-
styrk lögreglunnar að takast á við
hættur, er steðjuðu að „innra ör-
yggi“. Sumarið 1950, þegar
kommúnistar hófu stríðið á Kór-
euskaga, fylltust vestrænir menn
hræðslu við það, að Sovétríkin
undir stjóm harðstjórans Stalíns
ætluðu að færa sig enn lengra
vestur á bóginn í Evrópu. Hafist
var handa um að koma á fót sam-
eiginlegu vamarkerfi Atlantshafs-
bandalagsins og einn liður í því
var ósk hermálayfirvalda þess til
íslendinga um að öflugasta
bandalagsþjóðin, Bandaríkja-
menn, fengi aðstöðu hér á landi
til að veija landið og næsta ná-
grenni þess. Orðið var við þessum
tilmælum í maí 1951 með vamar-
samningnum við Bandaríkin.
Síðan háfa vamir íslands verið
tryggðar með liðsafla í landinu
sjálfu.
Á þeim 35 ámm, sem liðin em
síðan vamarsamningurinn var
gerður, hefur hann lengst af verið
mikið ágreiningsefni á stjóm-
málavettvangi. Þeir, sem em
honum andvígir og aðildinni að
Atlantshafsbandalaginu, segjast
vilja hverfa aftur til hlutleysis-
stefnunnar. Þeir em og flestir
þeirrar söguskoðunar, að það hafi
ekki verið af illri nauðsyn, sem
íslendingar þurftu að hverfa frá
stefnunni um „ævarandi" hlut-
leysi, heldur sé sú þróun liður í
einhvers konar alheims-samsæri
auðvaldsins gegn Sovétríkjunum,
fylgiríkjum þeirra og áhangendum
marxismans-lenínismans um víða
veröld.
Það er engin tilviljun, að þeir,
sem veija hagsmuni og hugsjónir
Sovétríkjanna leynt og Ijóst, skuli
andvígir þeim ráðstöfunum, sem
gripið hefur verið til í því skyni
að varðveita sjálfstæði íslands frá
lyktum síðari heimsstyijaldarinn-
ar. Það evrópska meginlandsveldi,
sem sækist nú eftir auknum yfir-
ráðum á heimshöfunum, er
Sovétríkin. Sá er munurinn á
hemaðargetu þeirra og Þýska-
lands í byijun síðari heimsstyij-
aldarinnar, að sovéskar vígvélar
eru stöðugt á sveimi í nágrenni
íslands á friðartímum. Jafnframt
liggja staðfestar heimildir fyrir
um það, að Sovétmenn reyna að
hreiðra um sig í hemaðarskyni
innan landamæra hinna lýðfijálsu
ríkja. Öflug varðstaða á heima-
velli er óhjákvæmileg til að
varðveita sjálfstæði íslands. Gegn
hættunni, sem að því steðjar, get-
um við ekki verið hlutlaus.
Eftir eina viku hefur kristileg
útvarpsstöð útsendingar á Suð-
vesturlandi. í frétt hér í blaðinu
á föstudaginn kom fram, að
efni stöðvarinnar verður boðun
kristinnar trúar. Á daginn verða ýmsir
tónlistar- og viðtalsþættir um kristileg
efni. Á kvöldin sér kristið fólk um boðun
fagnaðarerindisins með ýmsum hætti, t.d.
með útvarpi frá samkomum. Rekstur þess-
arar stöðvar er fjármagnaður með auglýs-
ingum og fijálsum framlögum.
Hin kristilega útvarpsstöð er annað
einkaútvarpið, sem tekur til starfa eftir
að rekstur útvarps og sjónvarps var gefínn
fijáls. Hitt útvarpið er að sjálfsögðu Bylgj-
an, sem á stuttum starfstíma virðist hafa
náð að festa rætur og eignast stóran hlust-
endahóp. Ekki má heldur gleyma Stöð 2,
fyrsta einkasjónvarpinu á Islandi, sem nú
er farið að sækja verulega á í fréttum og
innlendri dagskrárgerð.
Þeir sem á sínum tíma andmæltu fijálsu
útvarpi hafa í öllum atriðum reynst hafa
á röngu að standa. Samkeppnin sem Ríkis-
útvarpið hefur fengið hefur neytt þessa
gömlu og grónu forréttindastofnun til að
endurskoða vinnubrögð sín, dagskrárgerð,
auglýsingataxta o.fl. Dagskráin hefur orð-
ið lengri og ijölbreyttari og ýmis nýmæli
eru fyrirhuguð eða hafa þegar verið tekin
upp, s.s. skjáauglýsingamar. Auglýsinga-
verð er jafnvel lagað að markaðsaðstæðum
með því að hafa t.a.m. lægri taxta á sum-
um auglýsingatímum nú í desembermán-
uði. Hlutir af þessu tagi komu ekki til
greina áður en Ríkisútvarpið var svipt
einkaleyfinu.
Enginn vafí leikur á því að litlum einka-
útvarpsstöðvum af svipuðu tagi og hinni
nýju kristilegu stöð á eftir að fjölga á
næstu árum. Þetta býður upp á meiri fjöl-
breytni og aukið val hlustenda og er þess
vegna af hinu góða. Auðvitað verða þessar
stöðvar misjafnar að gæðum eins og blöð
og tímarit eru. Ef menn eru hneykslaðir
á fréttaflutningi eða annarri dagskrá
einkastöðvanna eiga menn að láta það
óhikað í ljós og veita þeim þannig nauðsyn-
legt aðhald. Rétt er að hafa það í huga,
að eitt er að gagnrýna efni einkastöðva
og annað að vera á móti rekstri þeirra.
Ogjafnvel þótt allar nýju stöðvamar þættu
frámunalega lélegar, sem þær em alls
ekki, segir það auðvitað ekkert um rétt-
mæti einkastöðva sem slíkra. Menn þurfa
ekki annað en að leiða hugann að blöðum
og tímaritum til að sjá þetta í hendi sér.
Gott framtak
Frumvarp til laga um virðisaukaskatt
verður væntanlega lagt fram á Alþingi
eftir helgina. Hér er um mjög viðamikið
og flókið framvarp að ræða, enda felur
það í sér róttæka breytingu á tekjuöflunar-
kerfí ríkisins. Þegar stjómarframvarp af
þessu tagi kemur fram er nauðsynlegt að
kynning þess verði almenn og víðtæk, en
því miður hefur oft orðið misbrestur á
slíku. Að þessu sinni bauð íjármálaráðu-
neytið fiölmiðlum að senda fulltrúa sína á
sérstaka námstefnu, þar sem sérfræðingar
ráðuneytisins og skattayfirvalda kynntu
meginefni framvarpsins og svöruðu fyrir-
spumum. Þetta framtak er lofsvert og
skilar vonandi betri og nákvæmari kynn-
ingu á efnisatriðum þessa mikilvæga
framvarps en ella. Sérfræðingar og stjóm-
málamenn deila um framvarpið, en til
þess að almenningur geti tekið afstöðu til
málsins þurfa íjölmiðlamir að flytja skýrar
og greinargóðar fréttir um þær breytingar
sem það felur í sér og ágreiningsatriðin.
Það er að sjálfsögðu mun auðveldara verk
þegar fræðsla er í boði af því tagi sem
námstefna fiármálaráðuneytisins var.
Velta má því fyrir sér, hvort ekki sé
tilefni til að stjómvöld geri námstefnur
af þessu tagi að reglu frekar en undantekn-
ingu í samskiptum sínum við fjölmiðla.
Virðisaukaskatturinn er að sönnu eitt
stærsta mál núverandi þings, en þar era
einnig til umræðu önnur viðamikil mál,
sem eiga eftir að hafa áhrif á atvinnu-
vegi, viðskipti og almennt þjóðlíf. Mætti
ekki efna til námstefnu um einhver þeirra?
Væri það í rauninni ekki öllum til hags-
bóta? Fjármálaráðherra hefur riðið á vaðið
og kannski má segja, að nú eigi aðrir ráð-
herrar leikinn.
Norræn öryggismál
John C. Ausland, sem er lesendum
Morgunblaðsins að góðu kunnur vegna
greina hans í blaðinu á undanfömum áram,
hefur nýlega sent frá sér bókina Nordic
Security and the Great Powers eða Nor-
rænt öryggi og stórveldin. Þar gerir hann
grein fyrir því, sem hæst ber í umræðum
um öryggismál Norðurlandanna fimm um
þessar mundir. Hann rekur ekki aðeins
hemaðarlega og herfræðilega þróun heldur
lýsir þeirri starfsemi, sem talið er að leyni-
þjónustur stórveldanna stundi á Norður-
löndum, og hvemig tekist er á um
utanríkis- og öiyggismál í almennum um-
ræðum og fjölmiðlum.
Höfundur var á sínum tíma í bandarísku
utanríkisþjónustunni. Á löngum starfsferli
þar fékkst hann við mörg viðkvæm verk-
efni meðal annars þau, er tengdust stefnu-
mótun vegna kjamorkuvígbúnaðar
Bandaríkjanna og áhrifum hennar á vam-
ir Atlantshafsbandalagsins. Eftir að hafa
starfað í bandaríska sendiráðinu í Ósló
settist hann að þar í borg og hefur, auk
þess sem hann skrifar greinar fyrir blöð
og tímarit, sent frá sér nokkrar bækur.
Lokakafli nýjustu bókar hans heitir
Vandi Norðurlanda og hefst á þessum
orðum:
„Aðstaða Norðurlandanna er ekki öf-
undsverð. Vegna legu landanna era þau
nágrannar þjóðar, sem þjáist af öryggis-
leysi en telur það sögulegt hlutverk sitt
að verða heimsveldi. Til þess að ná því
markmiði þarfnast hún flota. Þessi floti
þarf að hafa aðgang að íslausum höfnum,
þaðan sem hann getur sótt út á heims-
höfin, og einu hafnirnar af þessu tagi í
Evrópu era steinsnar frá Norðurlöndunum.
Hitt stórveldið og bandamenn þess óttast
á hinn bóginn þetta vaxandi flotaveldi.
Þessi ríki hafa af þeim sökum hert á vam-
arviðbúnaði sínum í þessum heimshluta.
Það er ekki auðvelt fyrir Norðurlöndin að
laga sig að þessum aðstæðum."
Þama er í stuttu en skýra máli dreginn
saman sá meginvandi, sem Norðurlöndin
standa frammi fyrir í öryggismálum. Að
sjálfsögðu glíma þau hvert og eitt við sér-
greind eigin verkefni, en þegar stóru
drættimir era dregnir blasir þetta við.
Okkur íslendingum koma flotaumsvif Sov-
étmanna á Noregshafí og Norður-Atlants-
hafí ekki á óvart. Þau valda því hins
vegar, að æ fleiri lýsa yfir því, að ekki sé
lengur unnt að líta á Norðurlönd sem svo-
kallað „lágspennusvæði" í öryggismálum,
það er svæði þar sem hagsmunir stórveld-
anna skarast ekki. Um viðbrögð Atlants-
hafsbandalagsins við umsvifum
Sovétmanna segir Ausland meðal annars:
„NATO brást hægt við sovéskri hemað-
aruppbyggingu á norðurslóðum, einkum
vegna þess að Bandaríkjamenn vora önn-
um kafnir í Víetnam og við að sinna
Watergate. Á síðari misseram Carter-
stjómarinnar var tekið æ fastar á málinu.
Þetta átti að hluta rætur að rekja til þess
að ráðamenn í Hvíta húsinu höfðu æ meiri
áhyggjur af því, hvað fyrir Sovétmönnum
vakti. Að hluta var ástæðan sú, að hinar
einstöku greinar heraflans urðu að taka
sér fyrir hendur verkefni, sem réttlættu
mannahald þeirra.
Viðbúnaður NATO í og við Norðurlönd
er miklu öflugri nú en hann var. Þetta
stafar einkum af því, að birgðum hefur
verið komið fyrir í þágu liðsauka úr land-
her og flugher Bandaríkjanna. Hin
ástæðan, sem erfiðara er að meta, er
stækkun bandaríska flotans."
Margt bendir til þess, að umræðumar
um svokallaðar framvamir bandaríska
flotans á Noregshafi eigi að nokkra leyti
rætur að rekja til þess, að yfirmenn hans
vilji geta réttlætt það fyrir fjárveitinga-
valdinu, að skipum í flotanum sé fiölgað
í 600 og flugmóðurskipum í 15. Fyrir okk-
ur íslendinga ætti það að vera fagnaðar-
efni, ef sýnt yrði fram á það, að unnt
væri að mynda vamarlínu á hafínu fyrir
norðan land okkar. Okkur ætti að vera
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1986
41
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 29. nóvember
Morgunblaðið/ Þorkell Þorkelsson
••
„Onnur hugmynd,
sem er ekki síður
ævintýraleg en
útgáfa Reagans
af geimvörnum,
hefur ekki hlotið
sambærilega
gagnrýni stjórn-
máiamanna og
fréttaskýrenda.
Þetta er hugmynd
Mikhails Gorb-
achev, leiðtoga
Sovétríkjanna,
umútrýmingu
allra kjarnorku-
vopna í heiminum
fyrir næstu alda-
mót, þ.e. á næstu
fímmtánárum.
Höfundur
Reykjavíkurbréf s
hefur hvergi re-
kistáskrif um
einfeldni Gorbac-
hevs eða þekking-
arskort, en
gaumgæfileg
íhugun tillögunn-
ar gefurþó fullt
tilefni til þess, ef
menn kenna hana
ekki við venjuleg-
an stjóramálaá-
róður.“
kappsmál, að hún yrði dregin sem fyrst á
hættutímum.
Hin nýja bók Johns C. Ausland, sem
er gefin út af Westview Press í Banda-
ríkjunum, er fróðleg fyrir alla þá, er hafa
áhuga á öryggismálum Norðurlanda og
því, sem þarf að hafa í huga, þegar þau
era metin.
Kjarnorkuvetur
í umræðum um öryggismál er oft tekist
á um atriði, sem reynast ekki á rökum
reist, þegar betur er að gáð. Þetta á ekki
síst við um kjamorkuvopnin. Hér á landi
var á sínum tíma hart deilt um það, hvort
kjamorkuvopn væra á Keflavíkurflugvelli
eða ekki. Þeirri deilu lauk á þann veg á
árinu 1980, að enginn, sem vili að mark
sé á sér tekið, heldur því lengur fram, að
þessi vopn séu í landinu. Þó birtist grein
í síðasta hefti tímarits, er ber heitið Sagn-
ir og gefið er út af sagnfræðinemum við
Háskóla íslands, þar sem höfundur lætur
að því liggja, að kannski séu kjamorku-
vopn á Keflavíkurflugvelli þrátt fyrir allt.
Er furðulegt, hve sumir draugar geta ver-
ið lífseigir.
Fyrir réttum þremur árum var sú kenn-
ing formlega viðrað í fyrsta sinn, að
kjamorkuátök í Evrópu myndu fylla gufu-
hvolfið með ryki og reyk, myrkur færðist
yfir og helkuldi „kjamorkuvetrar". Sá sem
helst hélt þessari kenningu á loft var
Bandaríkjamaðurinn Carl Sagan. Hann er
heimsþekktur fyrir sjónvarpsþætti sína um
alheiminn. Nú hafa fræðimenn sýnt fram
á, aðjæssi kenning á ekki við rök að styðj-
ast. Ástæðan er einföld: hróplegur skortur
á vísindalegum heiðarleika, eins og segir
í grein um þetta mál, er birtist í Wall
Street Journal 7. nóvember. Höfundur
hennar er Russel Seitz, er starfar við al-
þjóðamálastofnun Harvard-háskóla.
Seitz er mjög gagnrýninn á það, hvem-
ig Sagan og félagar hans hafa tekið á
þessu máli. Telur hann, að nú sé fullsann-
að, að þeir hafi ekki verið að boða vísindi
heldur skaðlegar ímyndanir. Eftir að sov-
éskum áróðursmönnum mistókst að koma
í veg fyrir, að bandarísku Evrópueldflaug-
amar vora settar upp, hafi þeir tekið að
tala um „kjamorkuveturinn" í því skyni
að veikja vamarstefiiu Atlantshafsbanda-
lagsins. Grein sinni lýkur Russel Seitz með
þessum orðum:
„Rómverski sagnfræðingurinn Livíus
komst svo að orði: „Þar sem hræðslan er
minni, er almennt minni hætta á ferðum."
Þar til þeir, sem hafa tekið baráttuna fram
yfir hlutlægni, skilja þetta, munu ímyndan-
ir um kjamorkuvopn, sem stundum era
tilfinningalegar og stundum ræktaðar af
nákvæmni, halda áfram að heija á það
spendýr jarðar, sem elskar goðsagnir,
manninn."
Kjarnorkuvopna-
laus heimur?
Hugmyndir Ronalds Reagan, forseta
Bandaríkjanna, um geimvamir hafa orðið
tilefni mikillar gagnrýni. Mörgum þykir
sem forsetinn hafí einfaldað um of mögu-
leikana á traustum vömum gegn kjam-
orkuárás. Ymsir stjómmálamenn og
fréttaskýrendur hafa í þessu sambandi
talað um einfeldni forsetans og jafnvel
gert gys að honum fyrir vikið. Vafalaust
hefur Reagan stundum einfaldað úr hófi
kosti geimvama, en sanngjamt virðist að
skrifa það fremur á reikning stjómmála-
áróðurs en þekkingarskorts.
í þessu sambandi vekur athygli, að önn-
ur hugmynd, sem er ekki síður ævintýraleg
en útgáfa Reagans af geimvömum, hefur
ekki hlotið sambærilega gagnrýni stjóm-
málamanna og fréttaskýrenda. Þetta er
hugmynd Mikhails Gorbachev, leiðtoga
Sovétríkjanna, um útrýmingu allra kjam-
orkuvopna í heiminum fyrir næstu
aldamót, þ.e. á næstu fimmtán áram.
Höfundur Reykjavíkurbréfs hefur hvergi
rekist á skrif um einfeldni Gorbachevs eða
þekkingarskort, en gaumgæfíleg íhugun
tillögunnar gefur þó fullt tilefni til þess,
ef menn kenna hana ekki við venjulegan
stjómmálaáróður. Hér skal engin tilgáta
sett fram um ástæður þessa, en óneitan-
lega er þetta forvitnilegt íhugunarefni.
Hvers vegna er tillaga Gorbachevs
óraunhæf? Fyrir því er sú meginástæða,
að ekki er unnt að útiýma kjamorkuvopn-
um í eitt skipti fyrir öll nema til komi
tækni sem með einhveijum hætti gerir þau
óvirk og úrelt. Slík tækni er ekki fyrir
hendi. Það er ekki hægt að útrýma kjam-
orkuvopnum í eitt skipti fyrir öll vegna
þess að þekkingin til þess að smíða þau
er alltaf til staðar. Þótt öllum núverandi
birgðum kjamorkuvopna yrði eytt er ekki
hægt að útiloka, að einhveijir aðilar smíði
slík vopn. Ef Bandaríkin og Sovétríkin
afsala sér öllum kjamorkuvopnum sínum
gæti þess vegna sú staða komið upp að
Israel eða Líbýa eða Kína eða Kúba (eða
hvaða ríki sem er) kæmi sér upp birgðum
kjamorkuvopna með leynd og freistaðist
til að komast til áhrifa í heiminum með
því að hóta beitingu þeirra. í ljósi þessara
staðreynda er alger útrýming kjamorku-
vopna stórveldanna því miður óraunhæf
og þeir sem öðra halda fram eru aðeins
að slá lyki í augu fólks. Aftur á móti er
veraleg fækkun kjamorkuvopna stórveld-
anna sjálfsagt keppikefli og i því efni vísar
Reykjavíkurfundur Reagans og Gorbach-
evs veginn.