Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 2

2 "B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
Enginn nefndarmanna
hafði reynslu eða sérþekkingu
á bankamálum # # #
Athugasemdir um skýrslu nefndar vegna viðskipta Útvegsbankans og Hafskips
2. Meginniðurstöður
athugasemda
bankastjórnar
Utvegsbankans
Athugasemdir bankastjómarinn-
ar em margvíslegar og varða
fjölmarga þætti skýrslunnar. Valinn
er sá kostur að setja hér fram í
stuttu máli nokkur meginatriði
gagnrýni bankastjómarinnar um
skýrsluna. Nánar er fjallað um ein-
staka þætti málsins síðar í þessum
athugasemdum, svo sem fram kem-
ur í efnisyfirliti. Þessi tilhögun á
framsetningu veldur óhjákvæmi-
lega nokkmm endurtekningum en
á móti vegur að auðveldara er að
kynna sér þau aðalatriði, sem
bankastjómin vill taka fram í tiiefni
af þessari skýrslu.
1.0. Almennar ábendingar
nefndarinnar til raunverulegra
málsbóta fyrir bankastjóra Út-
vegsbankans.
2.0. Fram kemur í skýrslunni
„að allt frá stofnun Hafskips hafi
Utvegsbankinn verið aðalviðskipta-
banki þess, svo sem eðlilegt má
telja, þar sem bankinn hafi gjald-
eyrisréttindi, en aðalkeppinautur
félagsins H.F. Eimskipafélags ís-
lands, skipti við Landsbankann, en
aðeins þessir tveir bankar höfðu
lagaheimild til að versla með gjald-
eyri“. (Bls 5.) Hér er komið að
kjama málsins. Bankakerfið hefur
lengst af verið þannig upp byggt
að Hafskip gat hvergi haft banka-
viðskipti nema í Útvegsbankanum.
Þannig hefur það og verið með
fleiri stór fyrirtæki, sem í raun
hafa verið bankanum ofviða vegna
stærðar. Eftir að aðrir bankar fengu
lagaheimild til að versla með gjald-
eyri, hefur tregðulögmál valdið því
að lítil breyting hefur orðið þar á.
Langstærstu og fj'árfrekustu við-
skiptamenn, sem þurft hafa á
vemlegum gjaldeyrisviðskiptum að
halda, skipta enn við Landsbankann
og Útvegsbankann. Aðvitað gátu
stjómir bankanna sem slíkar ekki
við þetta ráðið. Hér er réttilega
verið að gagnrýna það bankakerfi
sem verið hefur við lýði og sáralítið
breyst að þessu leyti, þótt allir
bankamir hafi nú heimild til gjald-
eyrisviðskipta.
1.2. í öðmm almennum umsögn-
um leggur nefndin áherslu á það,
hversu erfitt var á öllu „rannsókn-
artímabilinu" að meta út frá
hagsmunum bankans, hvort betra
hefði verið að knýja Hafskip til
gjaldþrots eða leita annarra leiða.
I þessu sambandi má nefna eftirfar-
andi tilvitnanir sem dæmi: „Banka-
stjóramir stóðu löngum frammi
fyrir þeim vanda í viðskiptunum við
Hafskip að velja milli þess að hætta
lánveitingum til félagsins og stöðva
rekstur þess eða gera það gjald-
þrota og eiga því víst nokkurt tap
fyrir bankann, ellegar að halda
áfram áhættusömum lánveitingum
í von um batnandi hag félagsins."
(Bls. 77.) Og einnig: „Utvegsbank-
inn gerði sér alltaf grein fyrir því
að eignir Hafskips færu á lágu
verði, ef félagið yrði gert gjald-
þrota. Því væri skynsamlegast, ef
hætta þyrfti rekstrinum, að selja
meðan starfsemin væri í fullum
gangi". (Bls. 106.) Vandséð er, að
réttar ályktanir hafí verið dregnar
af þessum staðreyndum, sem nefnd-
in bendir á, þegar dómar em felldir
í skýrslunni né heldur, að banka-
stjóminni hafi verið færðar slíkar
aðstæður til málsbóta, vegna
ákvarðana í viðskiptum við Hafskip
á erfiðleikatímum.
2.0. Veð bankans og verðmæti
skipa.
I skýrslunni er bent á þá stað-
reynd að á árunum 1981-1985 varð
verðhran á kaupskipum milli
60-80% (bls. 13). Þegar ijallað er
um tryggingar bankans fyrir útlán-
um virðist þessi óviðráðanlega
staðreynd ekki færð stjómendum
bankans til málsbóta. Hvað myndi
gerast, að því er varðar tryggingar
peningastofnana, ef húsnæði lækk-
aði að raunvirði um 60-80% á fimm
áram, jafnvel þótt veð væra tekin
fyrir þann tíma skv. settum reglum?
Alkunna er, að við sölu tiltölulega
nýrra fískiskipa, hafa tryggingar
ekki reynst nægar fyrir stofnlánum,
sem veð vora tekin fyrir skv. settum
reglum nokkram árum fyrr.
3.0. Hliðstæð áföll erlendra
banka.
Undanfarin ár hafa erlendir
bankar tapað tugum milljarða
króna vegna gjaldþrota skipafé-
laga. Þar má til nefna banka eins
og City Bank, Man Trast og Bank
of America. Svipaða sögu er að
segja um norska banka og Hambros
Bank í London, sem er íslendingum
kunnur vegna margvíslegra við-
skipta. Það hlýtur að vekja athygli
að nefnd, sem sett er á laggir til
þess að kanna hvort um óeðlilega
viðskiptahætti hafi verið að ræða
milli Útvegsbankans og Hafskips,
minnist ekki á þessi áföll banka í
nágrannalöndunum, sem eru af
hliðstæðum toga og áfall Útvegs-
bankans, þ.e.a.s. taprekstri skipafé-
laga og verðfalli skipa. Ef nefndin
hefði kynnt sér viðskipti erlendra
banka við þessi gjaldþrota skipafé-
lög, hefði væntanlega komið í ljós,
að þar var ekki ríkisbankakerfi um
að kenna né óbankalegum sjónar-
miðum. Sennilegt er, að athugun
nefndarinnar á slíkum viðskiptum
hefði getað varpað öðra ljósi á við-
skipti Útvegsbankans og Hafskips,
en fram kemur í skýrslunni.
4.0. Mótsagnir.
Skýrslan er afar mótsagnakennd
og því vandtúlkuð af notendum,
enda hafa þess sést glögg dæmi í
íjölmiðlum undanfarið. Svo vitnað
sé í skýrsluna sjálfa þessu til stað-
festingar, er talið að eina höfuðor-
sök gjaldþrots Hafskips megi rekja
til Atlantshafssiglinganna, sem hóf-
ust haustið 1984. Á bls. 13 segir á
hinn bóginn: „Hafskip hefði vænt-
anlega orðið gjaldþrota þótt Atl-
antshafssiglingarnar hefðu ekki
komið til... “ Hvernig má það vera
að ein höfuðorsök slíks gjaldþrots
sé talin siglingar, sem einu gilti
hvort hafnar vora eða ekki? Annað
dæmi um mótsagnir í skýrslunni
kemur fram í því að bankaeftirlitið
er gagmýnt fyrir að hætta afskipt-
um af Hafskip og Útvegsbankanum
í kjölfar alvarlegra athugasemda á
árinu 1979, en það gerði ekki út-
tekt hjá bankanum á tímabilinu
1980-1985, einmitt á þeim tíma
sem skýrsluhöfundar virðast telja
aðfinnsluverðastan í viðskiptum
bankans og félagsins. Þrátt fyrir
þetta telur nefndin bankaeftirlitið
hafa, þegar á heildina er litið, sýnt
bæði skarpskyggni og vandvirkni í
þeim athugunum, sem það hefur
gert (bls,83).. .
5.0. Misjöfn umfjöllun.
Nefndin lætur þess getið að ekki
sátu alltaf sömu menn í bankaráði
Útvegsbankans á þeim tíma sem
athugun hennar tekur til. Hún get-
ur ekki hins sama þegar hún fjallar
um bankastjórana og „sök þeirra á
örlagaríkum mistökum" (bls. 69 og
78).
6.0. Sérstök gagnrýni beinist
að tímabilunum 1981-1983 og
1984-1985.
Athyglisvert er, að ummæli
nefndarinnar um óeðlileg viðskipti
Hafskips og Útvegsbankans má í
stóram dráttum flokka í þrennt eft-
ir þeim tímabilum sem fjallað er
um hverju sinni. Oft er rætt um
allt „rannsóknartímabilið", en
nefndin valdi það sjálf frá
1974-1985. Sérstök gagnrýni bein-
ist þó að tímabilunum 1981-1983
og 1984-1985. Hér skulu rakin
nokkur dæmi og tilvitnanir þessu
til stuðning.
6.1. Ummæli um allt „rannsókn-
artímabilið" eða jafnvel allt rekstr-
artímabil Hafskips, sem náði yfir
27 ár (bls. 11): „Hafskip var alla
tíð févana fyrirtæki sem þurfti mik-
ið fé til rekstrar og fjárfestinga,
en leysti þann vanda með mikilli
og áhættusamri fyrirgreiðslu af
hálfu Útvegsbankans." Bls. 5:
„Hafskip átti Iöngum við erfiðan
fjárhag að etja og var bankinn af
þeim sökum oft hætt kominn í þess-
um viðskiptum." Ennfremur segir
á bls. 11: „Enginn vafí er á að þessi
langvarandi hallarekstur átti mik-
inn þátt í því að félagið varð að
lyktum gjaldþrota."
Á þessum forsendum fellir nefnd-
in dóm um fyrirgreiðslu bankans
til Hafskips á „rannsóknartímabil-
inu“ og segir: „Samt er ljóst, að
fýrirgreiðsla við Hafskip er allan
tímann hættulega mikil og er þá
sama hvor viðmiðunin er höfð í
huga“ (þ.e. hvort sem eigið fé bank-
ans er leiðrétt skv. hugleiðingum
nefndarinnar eða ekki). Vandséð
er hvemig starfsábyrgð núverandi
bankastjórnar nær til alls þessa.
6.2. Tímabilið frá 1981-1983.
Víða er vikið að því mjög ákveð-
ið að nauðsynlegt hefði verið að
taka í taumana um fýrirgreiðslu
bankans við Hafskip og gera ráð-
stafanir m.a. til eiginfjáraukningar
á tímabilinu 1981-1983. Á bls. 32
er rætt um tryggingar bankans og
komist að þeirri niðurstöðu að fyrir
löngu (árið 1981) hefði mátt sjá,
„að bankinn þyrfti veralega auknar
tryggingar til að áhætta bankans
væri hófleg“. Á bls. 75 er þessi
umsögn: „Með þannig íjárhags-
stöðu í árslok 1983, sem öllum
virtist ókunn þá, en fól í raun í sé_r
gjaldþrot, hófst starfsárið 1984.“ Á
bls. 74 segir: „Þegar litið er til
baka má ætla, að hefði bankinn
fýlgst rækilega með öllum þáttum
viðskiptanna, hefðu viðskipti bank-
ans við félagið verið tekin til
gagngerrar endurskoðunar ekki
síðar en á árunum 1982-1983."
Kjaminn í þessum umsögnum
virðist sá, að á þessu tímabili hafí
Hafskip, að mati nefndarinnar, ver-
ið komið að fótum fram gagnstætt
því sem reikningar félagsins sýndu
á þessum árum. Staðreyndin er sú
að fyrirtækið var ávallt veikt. Hefði
bankastjómin séð fýrir þau áföll
sem urðu á árinu 1984, er fullvíst
að hún hefði tekið fyrr í taumana.
Þessi upprifjun korp því ekki að
gagni síðari hluta árs 1984, þegar
flóðbylgja mikils taps, sem enginn
í bankanum vissi eða gat vitað
hversu stór var, reið yfír félagið.
Núverandi bankastjóm þurfti að
taka ákvörðun um fyrirgreiðslu til
félagsins og krefjast aukins eigin
Qár án upplýsinga um stærð flóð-
bylgjunnar og án þess að geta skýlt
sér á bak við að taka hefði átt við-
skipti bankans við félagið til
gagngerrar endurskoðunar fyrr.
7.0. Atburðir, gagnrýni og
aðgerðirá tímabilinu 1984-1985.
Vegna fyrrnefndrar synjunar
bankans um fyrirgreiðslu, vegna
sívaxandi greiðsluerfíðleika Haf-
skips, hófu stjórnendur félagsins
viðræður við Eimskip fyrir áramótin
1984-1985 um sölu á félagjnu.
Þessum viðræðum var hætt rétt
fyrir áramótin, enda þá samtímis
ákveðið að bæta eiginfjárstöðu fé-
lagsins með auknu hlutafé. Þessi
misheppnaða tilraun til sölu á Haf-
skip og viðræðuslit við Eimskip er
eitt af aðalgagnrýnisefnum nefnd-
arinnar á stjórnendur bankans á
þessu tímabili. í skýrslunni segir á
bls. 75: „Það var mjög misráðið af
bankastjórum Útvegsbankans að
nota ekki þetta tækifæri til þess
að þvinga Hafskip til að semja í
alvöra."
Þegar meta á réttmæti og sann-
gimi þessarar gagnrýni, er rétt að
hafa í huga þær aðstæður sem þá
vora fyrir hendi og vitneskju sem
þá lá fyrir um hag félagsins. Þessi
atriði má nefna:
1. Ekkert lá fyrir um að Eim-
skip vildi þá semja „í alvöra“ um
kaup á Hafskip.
2. Sú „alvara" var á hinn bóginn
ljós að stjórnendur félagsins vildu
auka eigin áhættu hluthafa um 80
milljónir króna, enda slíkt skilyrði
fyrirgreiðslu af hálfu bankans.
3. Tap á rekstrinum á árinu 1984
var þá áætlað 55 milljónir króna
og átti eigið fé að verða jákvætt
að hlutafjáraukningu lokinni.
Á þessum forsendum og við þess-
ar aðstæður taldi bankastjórnin
ekki stætt á að þvinga fram sölu
svo viðamjkils fyrirtækis sem Haf-
skip var. Ákveðið var annars vegar
að greiða fyrir félaginu og taka
handveð í skuldabréfum vegna
hlutafjáraukningarinnar til trygg-
ingar þeirri fyrirgreiðslu og taka
jafnframt öll þau veð, sem hægt
væri að taka hjá fyrirtækinu.
Annað megingagnrýnisefni
nefndarinnar varðandi stjórn bank-
ans á tímabilinu 1984—1985 er um
undirbúning Atlantshafssigling-
anna. Á bls. 76 segir svo: „Bankinn
lét ekki fara fram neina viðhlítandi
könnun á fjármagnsþörf, arðsemi
og áhættuþáttum þessara flutninga
áður en til þeirra var stofnað." Við
mat á þessari gagnrýni verður sem
fyrr að hafa í huga aðstæður og
upplýsingar, sem voru til staðar
þegar ákvarðanir í þessum efnum
vora teknar. I því sambandi má
nefna eftirfarandi:
1. Atlantshafssiglingamar, sem
hófust haustið 1984, höfðu verið í
undirbúningi í tvö ár.
2. Ætlunin var að hefja þær í
smáum stíl með leiguskipum og
leigugámum.
3. Engin sérþekking var til í
landinu, sem nýta mátti til mats á
áhættuþáttum, fjármagnsþörf eða
arðsemi þessara flutninga.
4. Tækifæri myndi gefast til að
yfírfara áætlanir í þessum efnum
innan 6—8 mánaða í ljósi rauntalna
úr rekstrinum.
5. Búist var við að flutningar
fyrir varnarliðið hæfust fljótlega að
nýju og féllu þeir þá vel inn í Atl-
antshafssiglingarnar.
Bankastjórnin ákvað því að
leggjast ekki gegn þessum áform-
um haustið 1984. Um áramótin
1984—1985 var staðhæft og skjal-
fest, að 25 m.kr. hagnaður hefði
orðið á þessum þætti í rekstri fé-
lagsins. Þetta varð m.a. til þess að
styrkja trú á að áætlanir um hagn-
að af Atlantshafssiglingunum væra
á rökum reistar.
Leggja verður sérstaka áherslu
á að hlutafjáraukningin, sem stjóm-
armenn sjálfir stóðu að með veru-
legum eigin fjárskuldbindingum,
var fyrst og fremst byggð á hagnað-
arvon félagsins í Átlantshafssigl-
ingunum. Stóraukin eigin áhætta,
sem hluthafar tóku á sig fyrri hluta
árs 1985, gerði áætlanirnar um
Atlantshafssiglingarnar að sjálf-
sögðu trúverðugri en ella fyrir
bankann.
8.0 Ábyrgð löggilts endur-
skoðanda Hafskips.
í skýrslunni er hvergi minnst á
ábyrgð löggilts endurskoðanda,
sem áritar ársreikninga Hafskips á
mjög afdráttarlausan hátt. Sam-
kvæmt lögum eru löggiltir endur-
skoðendur opinberir sýslumenn og
bera ábyrgð sem slíkir. Árið 1980
gengu í gildi ný hlutafélagalög sem
kváðu á um þá skyldu að kjósa lögg-
ilta endurskoðendur sem endur-
skoðendur hlutafélaga, sem fara
yfír tiltekna stærð. Löggjafinn hef-
ur augljóslega ætlast til að reikn-
ingar slíkra félaga yrðu áreiðanlegri
fyrir notendur þeirra með slíkri
skipan. Bankastjómin hlaut að taka
mark á áritun löggilts endurskoð-
anda á reikninga félagsins. Nefndin
virðist líta fram hjá þessu. Hún
kemst að þeirri niðurstöðu að reikn-
ingsskilum sé mjög áfátt. Engu að
síður hefði bankinn átt að geta af-
hjúpað villandi reikningsskil að
mati nefndarinnar. Þessi niður-
staða, ef rétt getur talist, hlýtur
að valda endurmati allra notenda
ársreikninga félaga á ábyrgð lög-
giltra endurskoðenda og getur haft
víðtæk áhrif í viðskiptalífinu.
9.0 Vísvitandi blekkingar.
Litlar málsbætur.
Nefndin metur ekki einvörðungu
lítils, til málsbóta fyrir bankastjóm-
ina, að reikningar Hafskips voru
áritaðir afdráttarlaust af löggiltum
endurskoðanda. Hún fjallar um
gransemdir Ríkissaksóknara um að
Hafskipsmenn hafi blekkt bankann
með vísvitandi röngum upplýsing-
um 1984—1985. Samt kemst hún
að þeirri niðurstöðu að slíkar blekk-
ingar hafí „aðeins að hluta til getað
valdið mistökum bankastjóranna".
Nú beindist rannsókn að því,
hvort stjómendur Hafskips og end-
urskoðandi hafi vitað um áramótin
1984—1985 að raunverulegt tap
félagsins næmi e.t.v. 100—150
milljónum króna í stað áætlana um
55 milljón króna halla á árinu 1984,
og einnig að því, hvort í raun hafí
verið tap á Atlantshafssiglingunum
á árinu 1984 í stað 25 milljón króna
hagnaðar, sem Hafskipsmenn lögðu
fram gögn um.
Það liggur í augum uppi að
þvílíkar upplýsingar hefðu alger-
lega skipt sköpum um ákvarðanir