Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 6

6 %
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
Hvergi er minnst
á ábyrgð löggilts endur-
skoðanda Hafskips 0 0 #
Athugasemdir um skýrslu nefndar vegna viðskipta Útvegsbankans og Hafskips
fískveiðasjóði að beitt sé ströngum
reglum um mat á veðum. Samt
hefur uppboðsverð skipanna ekki
nægt fýrir veðskuldum og lána-
stofnanir orðið fyrir stórtjóni. í því
sambandi hefur ekki orðið vart við
opinberar ásakanir um að illa hafi
tekist til með tryggingar og því
síður kröfur um, að stjómendur við-
komandi stofnana væru látnir sæta
starfsábyrgð með brottvísun um
stundarsakir. (Sjá hjálagt bréf fisk-
veiðasjóðs til sjávarútvegsráðuneyt-
isins.) Þá er alkunna að söluverð-
mæti íbúðarhúsnæðis hefur ekki
hækkað á þessu tímabili í sama
mæli og höfuðstóll verðtryggðra
lána.
í skýrslu sinni gerir nefndin að
umtalsefni ágalla tryggingaryfirlits
frá ýmsum tímum, svo sem um mat
Rangár og hvort réttara hafi verið
að miða mat veða við 70% eða 85%
af áætluðu söluverði skipanna.
Meginatriðið er, að vandséð er
hvemig unnt var að bregðast öðru-
vísi við en gert var að því er varðar
tryggingar, þegar tekin voru veð í
öllum veðhæfum eignum Hafskips
um áramótin 1984/1985. Að þessu
er vikið í skýrslunni á bls. 34: „Um
eða eftir áramótin 1984/1985, þeg-
ar erfiðleikar félagsins jukust enn,
þá var að því unnið af hálfu bank-
ans og félagsins að útbúa veð fyrir
öllu því, sem ekki var áður veðsett
bankanum. í því sambandi útbjó
félagið eignaskrá ásamt verðmati
yfir þá lausafjármuni félagsins,
(bifreiðir, lyftara og önnur farar-
tæki, tölvubúnað og meinta
gámaeign) sem unnt var talið að
veðsetja bankanum. Samkvæmt
þessri eignaskrá og verðmati fé-
lagsins, þá voru veðsettir lausafjár-
munir taldir vera að verðgildi um
kr. 96 milljónir. Eftirlitsmaður
bankans lét hins vegar útbúa trygg-
ingabréf fyrir USD 3,0 millj. eða
kr. 124,5 milljónir til öryggis, ef
eignimar hefðu verið vanmetnar."
Þetta var gert í tengslum við
ákvarðanir um hlutafjáraukningu,
sem fylgdi í kjölfar synjunar bank-
ans um veralega fyrirgreiðslu
haustið 1984 og slit á samningavið-
ræðum við Eimskip. Bankastjómin
ákvað þá að fela forstöðumanni lög-
fræðideildar að taka veð í öllu, sem
hægt væri að taka veð í, þannig
að bankinn væri með þær trygging-
ar í eignum Hafskips, sem framast
væri unnt að fá. Því miður reynd-
ust sum þessara veða ekki halda,
þegar til átti að taka, svo sem veð
í leigugámum, sem þó vora bók-
færðir sem eign hjá fyrirtækinu.
Að því er varðar hugsanlegt veð
í leigusamningi Hafskips við hafn-
arsjóð, er um það lögfræðilegur
ágreiningur hvort óframseljanlegir
leigusamningar séu veðhæfir. Það
var skoðun forstöðumanns lög-
fræðideildar, að samningur þessi
væri ekki veðtækur og því var það
ekki gert.
Skal þá vikið að mati á verð-
mæti skipa. í ársreikningum
Hafskips 1984, er eftirfarandi máls-
grein í áritum löggilts endurskoð-
anda félagsins: „Bent er á skýringu
nr. 11 en þar kemur fram að áætl-
að markaðsverð á skipum félagsins
er 37,5 millj. kr. hærra en bókfært
verð þeirra í árslok 1984. Skipin
era bókfærð á 244,6 millj. kr. þá
um áramótin, eða nálega 7 millj.
dollara." í samræmi viö þetta og
þá venju að markaðsverð skipanna
var jafnan tilgreint í áritun endur-
skoðandans, segir á bls. 38 í
skýrslunni: „í ársreikningum fé-
lagsins kom fram bókfært verð
skipanna, en auk þess var í skýring-
um getið um markaðsverð þeirra,
sem var byggt á mati sem fengið
var frá útlöndum. Við rannsókn
gjaldþrotamáls félagsins hefur
komið fram, að allt verðmat skipa
frá 1978 og fram á mitt ár 1985
var fengið frá erlendum skipamiðl-
uram fyrir milligöngu félagsins og
að hvorki endurskoandi reikninga
félagsins né eftirlitsmaður bankans
sáu nokkra sinni ástæðu til að afla
sér sjálfstæðra upplýsinga um
matsverð þessara skipa. Þessi vinn-
utilhögun ein sér leiðir ekki til að
mat þurfi að vera tortryggilegt.
Engu að síður era viss atriði sem
geta bent til þess, að markaðsverð
einstakra skipa hafi verið lægra en
tilgreint var í upplýsingum til fé-
lagsins".
Þá segir að vegna mikilla hags-
muna, sem bankinn hafði í viðskipt-
um sínum við félagið, „verði með
engu móti séð hvers vegna bankinn
aflaði sér ekki hlutlausra upplýs-
inga hjá öðram en þeim sem gáfu
Hafskipi upplýsingar". Síðan segir
orðrétt og er þá tekið vægar á hlut-
unum (bls. 39): „Á sama hátt má
ætla að endurskoðandi reikninga
félagsins hefði átt að afla sér sjálf-
stæðra upplýsinga, ekki síst með
tilliti til þess hversu mikilvægar
slíkar upplýsingar í ársreikningi
eru, bæði fyrir lánveitendur og aðra
notendur." Hér er sem fyrr varast
að minnast á og þaðan af síður
dæma um ábyrgð löggilts endur-
skoðanda á þeim upplýsingum, sem
hann staðfestir með áritun sinni í
reikningum bæði gagnvart bankan-
um og öðram notendum reikning-
anna. í skýrslunni segir svo á bls.
13: „Á áranum 1981—1985 varð
verðhran á kaupskipum, einkum
eldri skipum, og fór Hafskip ekki
varhluta af því. Talið er að verð-
lækkunin á þessu tímabili hafi
numið 60—80%. Torvelt er að meta
hvaða ár verðlækkunin varð mest,
en sennilega var það árið 1985.“
Athyglisvet er, að nefndin treyst-
ir sér ekki til þess eftir á að meta
hver verðlækkunin varð í raun, enda
talað um að ekki sé hægt að ætlast
til að bankinn sæi fyrir slíkt verð-
fall og viðurkennt, að engir hefðu
búist við svo miklu verðfalli á kaup-
skipum eins og raun varð á.
Rétt er að minna á, að alþjóðleg-
ir stórbankar töpuðu gífurlegum
fjárhæðum vegna verðfalls á kaup-
skipum. Hér skulu aðeins nokkrir
þessara banka nefndir: City Bank,
Man Trust og Bank of America, en
sá banki tapaði nýverið 40 milljörð-
um isl. króna á skipafélögum. Þá
tapaði Hambros Bank miklu fé á
skipafélögum einmitt vegna þess
að tryggingar bankans dugðu ekki
þegar til átti að taka vegna sölu-
kreppu og verðfalls á kaupskipum.
Norskir bankar hafa ekki heldur
farið varhluta af verðfalli skipa.
Má þar meðal annars nefna Andrea-
sens Bank. Spyrja má hvaða ríkis-
bankakerfí eða óbankalegum
sjónarmiðum er hægt að kenna um
stórfelld útlánatöp þessara banka?
Athygli vekur að nefndin minnist
ekki á þessi „bankaslys“ í ná-
grannalöndunum, sem era af sama
toga og áfall Ú:vegsbankans vegna
Hafskips.
Um veðtökur bankans og mat á
veðum á hveijum tíma er rétt að
benda á, að almenn venja í sjóða-
og bankakerfinu er, að þegar lán
era veitt era veð til dæmis ekki
metin gild nema þau séu innan
ákveðins hundraðshluta af brana-
bótamati fasteigna eða húftrygg-
ingaverði fiskiskipa. Auðvitað getur
bragðið til beggja vona um það,
hversu góð slík veð reynast þegar
fram í sækir. Kaupskip lækkuðu
mikið í verði, svo sem nefndin bend-
ir réttilega á, og skuldir hækkuðu
í íslenskum krónum vegna gengis-
breytinga. Svipuð verðhækkun varð
á erlendum lánum, sem hvfla á fiski-
skipum. Markaður þeirra er þó allt
annar vegna kvótakerfis og tak-
markana á kaupum fískiskipa til
iandsins. Söluverð þessara skipa er
því óeðlilega hátt. Samt sem áður
hafa sjóðir orðið fyrir veralegu tapi
vegna þess að tryggingar nægðu
ekki fyrir hækkuðum lánum í krón-
um, þegar fiskiskip hafa verið seld
á nauðungarappboði.
Þrátt fyrir allt þetta, kemst
nefndin að eftirgreindri almennri
niðurstöðu um mat bankans á
tryggingum (bls. 36): „Mat bankans
á tryggingum var með þeim hætti,
að sú spuming hlýtur að vakna,
hvort meira var hugsað um að rétt-
læta lánveitingar til Hafskips en
gæta hagsmuna bankans." Þessi
aðdróttun verður ekki skýrð öðra-
vísi en þannig að nefndin hafí
hvorki kynnt sér þróun mála erlend-
is né gert sér grein fyrir áhrifum
gengisbreytinga og vanskila á
skuldastöðu félagsins við bankann.
8. Eftirlit með rekstri
og efnahag Hafskips
Nefndin fjallar um hagsmuna-
gæslu og eftirlit bankans með
rekstri og efnahag Hafskips. Þar
er tíundað upplýsingastreymi bank-
ans, og rætt um þrjá aðila, sem
þessi eftirlitsstörf vinna i bankan-
um, bankastjóm, hagdeild og
forstöðumann lögfræðideildar. Um
þátt bankastjómarinnar og hag-
deildar er komist svo að orði á bls.
22: „Athugun á rekstri og fjárhag
lánþega er í höndum hagdeildar
bankans, að svo miklu leyti sem
bankastjómin sjálf sér ekki um slík
mál. Sú almenna regla gilti um
þessa starfsemi hagdeildar, að ein-
ungis vora gerðar úttektir og
athuganir á þeim fyrirtækjum, sem
bankastjórnin óskaði eftir."
í meðfylgjandi greinargerð
bankastjómarinnar dags. 31. jan-
úar 1986, um eftirlit með rekstri
og efnahag Hafskips 1984—1985,
sem gerð var fyrir skiptaráðendur
en síðar barst nefndinni í hendur,
segir svo: „Útvegsbankinn hefur
undanfarin ár fengið fjögurra mán-
aða milliuppgjör fyrir Hafskip hf.
frá endurskoðanda fyrirtækisins,
Helga Magnússyni, löggiltum end-
urskoðanda, auk venjulegra árs-
reikninga." Þá segir einnig í
áðumefndri greinargerð: „Banka-
stjómin hefur sjálf athugað framan-
greind uppgjör með aðstoð
hagdeildar og endurskoðanda bank-
ans, eftir því sem þörf var talin á,
þar sem reikningamir vora gerðir
upp af löggiltum endurskoðanda
félagsins." Að þessari athugasemd
bankastjómarinnar er hvergi vikið
í skýrslu nefndarinnar og forðast
að ræða hvaða merkingu áritun
löggilts endurskoðanda hafí fyrir
notendur ársreikninga hlutafélaga,
eins og áður hefur verið vikið að.
Ennfremur segir svo í fyrr-
nefndri greinargerð bankastjórnar-
innar:
„Við gerð ársreiknings bankans
fyrir 1984, í janúar og febrúar
1985, ræddu þeir Ólafur Helgason
og Ingi R. Jóhannsson um stöðu
Hafskips hf. gagnvart bankanum á
grandvelli ársreiknings félagsins
fyrir árið 1983. Það var álit þeirra,
að þrátt fyrir veika eiginfjárstöðu
Hafskips hf. væri ekki ástæða til
sérstakra afskrifta hjá bankanum
vegna útlána til félagsins. í þessu
sambandi var horft til góðrar fram-
legðar hjá félaginu 1983 og að
bankinn hugðist óska eftir, að hlut-
hafar greiddu inn aukið hlutafé.“
I skýrslu nefndarinnar er hvergi
að þessu vikið né athugunum
bankastjómarinnar á áætlunum,
sem bárast bankanum á þessum
tíma. í því efni vísast til greinar-
gerðarinnar. Á hinn bóginn er
áhersla lögð á, að hagdeildin hafí
gert athugun á ársreikningum og
áætlunum Hafskips hf.
1980—1981. Því næst segir á bls.
25: „Nú er það ekkert lögmál, að
athugun hagdeildar á tölulegum
upplýsingum sé einhlít sem mat á
lánshæfni eða tryggi öragga endur-
greiðslu á allri fyrirgreiðslu."
Samt sem áður er eftirfarandi
slegið föstu í skýrslunni: „Ljóst er
að eftir 1981 nýtti bankastjómin
sér ekki sérfræðilega þekkingu inn-
an hagdeildar bankans til úrvinnslu
á gögnum Hafskips, en það hefði
hugsanlega getað orðið til að
fryggja hagsmuni bankans betur
en raunin varð. Reyndar hafði þurft
ákveðnar reglur um útlánastefnu
til að fylgja eftir niðurstöðum, sem
úttekt á gögnum frá Hafskipi hefði
gefíð. Þau gogn sem bárast frá
félaginu, ársreikningar, milliupp-
gjör, rekstrar- og greiðsluáætlanir,
virðast hafa fengið þá einu með-
höndlun í bankanum, á áranum
1981 til 1985, að vera yfirfarin eða
yfírlesin á fundum bankastjómar
og að mestu treyst á upplýsinga-
streymið frá félaginu. Útilokað má
telja, að slík yfírferð gefí nægjan-
lega og nauðsynlega innsýn í
raunveralega stöðu svo stórs við-
skiptaaðila."
Hér er ekki orði vikið að fyrr-
nefndum athugasemdum banka-
stjómarinnar, m.a. um að hún sjálf
hafí á áranum 1984—1985 athugað
reikninga og gögn með aðstoð hag-
deildar og endurskoðanda bankans,
eftir því sem þörf var talin á, þar
sem reikningarnir vora gerðir upp
og áritaðir af löggiltum endurskoð-
anda.
Það vekur athygli í þessu sam-
bandi, að nefndin minnist ekki á
hvemig venja er að kryfja ársreikn-
inga fyrirtækja í hagdeildum
bankanna. Fullyrða má, að engin
viðlíka úttekt sé gerð á slíkum
gögnum þar og gerð er í skýrslunni
á ársreikningum Hafskips. Yfirleitt
er þar ekki farið ofan í saumana á
verðbreytingarfærslum, eins og
gert er í skýrslunni. Þegar af þess-
ari ástæðu er alls ekki sjálfgefið,
að hagdeild bankans hefði fundið
með athugunum allar þær niður-
stöður, sem nefndin dregur fram í
dagsljósið úr reikningsskilum end-
urskoðanda Hafskips.
Á bls. 26 er ályktað: „Að öllu
athuguðu telur rannsóknarnefndin,
að bankinn hafí ekki fylgst með
fjárhag Hafskips á þann hátt, að
unnt hefði verið að gera ráðstafan-
ir í tæka tíð til að tryggja hagsmuni
bankans." Nefndin er svo gallhörð
á þessari „sök“, að hún telur að
granur um að Hafskipsmenn hafi
blekkt bankann með vísvitandi
röngum upplýsingum, á árunum
1984 og 1985, skipti í raun ekki
höfuðmáli. Hún segir því á bls. 79:
„Nefndin leggur engan dóm á fyrr-
greindar gransemdir ríkissaksókn-
ara. Þar verður sannleikurinn að
koma síðar í ljós, þegar rannsókn
Hafskipsmálsins utan valdsviðs
nefndarinnar er lokið. En hér er á
tvennt að líta. Að öðra leytinu, ef
bankinn hefði fylgst gaumgæfilega
með málum Hafskips og aflað sér
sjálfstæðra upplýsinga varð blekk-
ingum naumast við komið. Að hinu
leytinu hafa vísvitandi blekkingar
aðeins að hluta til getað valdið
mistökum bankastjóranna."
Að því er virðist, mun hafa verið
rannsakað hvort stjómendur Haf-
skips hafí um áramótin 1984—1985
vitað að rekstrartap félagsins næmi
jafnvel tvöfaldri eða þrefaldri þeirri
upphæð, sem þeir upplýstu banka-
stjómina um, þ.e.a.s. ef til vill 100
til 150 millj. króna í stað skjal-
festra áætlana um „aðeins" 55
millj. króna tap. Þá mun einnig
hafa verið rannsakað hvort tap
hafí verið í reynd á Atlantshafssigl-
ingunum árið 1984, en ekki 25
millj. kr. hagnaður eins og Haf-
skipsmenn lögðu fram gögn um.
Hafí rannsókn leitt í ljós, eitthvað
í þá átt, hvemig er þá hægt með
rökum að fullyrða að slíkar „vísvit-
andi blekkingar hafí aðeins að hluta
til getað valdið mistökum banka-
stjómarinnar"? Einmitt á þessum
tímamótum vora mikilvægar
ákvarðanir teknar í viðskiptum
bankans og Hafskips. Bankastjóm-
in hafði þá fyrir nokkra synjað
félaginu um mikla fyrirgreiðslu.
Hætt var við samninga um sölu á
fyrirtækinu, en fallist á hluta-
fjáraukningu, sem nam 80 millj. kr.
Auðvitað hefði sú ákvörðun ekki
verið tekin, ef upplýsingar hefðu
legið fyrir um þann stórfellda
rekstrarhalla, sem varð í raun á
árinu 1984. Hvað sem öðra líður,
þá var þetta tap stökkbreyting til
hins verra í rekstri fyrirtækisins
miðað við fyrri ár og var með engu
móti hægt að sannreyna af hálfu
bankans, hvort „vísvitandi blekk-
ingum" hafí í raun verið beitt og
þessum upplýsingum leynt á þess-
um tíma mikilvægra ákvarðana í
viðskiptum bankans og Hafskips,
þ.e.a.s. um áramótin 1984—1985.
Engum blöðum er um það að
fletta, að nákvæmari upplýsingar
af hálfu stjórnenda og endurskoð-
anda Hafskips, um ástand og horfur
á tímum algjörra umskipta í rekstri
félagsins, hefðu skipt sköpum um
ákvarðanir bankastjórnarinnar um
fyrrgreind áramót. I raun gátu eng-
ar aðgerðir hagdeildar eða annarra
starfsmanna bankans afhjúpað
þessi umskipti, ef vísvitandi blekk-
ingum var í raun beitt af hálfu
Hafskipsmanna. Framangreind
fullyrðing fær því ekki staðist.
Lárus Jónsson,
Ólafur Helgason,
Halldór Guðbjarnason.