Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
Villandi upplýsingar
um þróun viðskipta Hafskips
og Útvegsbankans 000
Athugasemdir um skýrslu nefndar vegna viðskipta Útvegsbankans og Hafskips
1. Atlantshafssiglingamar höfðu
verið undirbúnar í tvö ár, eins og
réttilega er getið í skýrslunni. Þetta
var m.a. gert með stofnun dótturfé-
laga víða erlendis. Veruleg fjárfest-
ing lá í þessum undirbúningi í
aðstöðu og þekkingu, sem leitast
var við að afla.
2. Áformað var að fara varlega
af stað. Nota átti tvö leiguskip, sem
unnt var að hætta að leigja með
stuttum fyrirvara. Sama máli
gegndi um gáma. Allt kapp var
lagt á, að sögn forráðamanna fé-
lagsins, að unnt yrði að snúa við í
tæka tíð með lágmarks fómar-
kostnaði, ef illa tækist til. Sáralítil
fjárfesting kæmi til vegna þessa
og lítil þörf rekstrarfjármagns.
3. Bent var á að félög með litla
flutningsgetu en vel skipulagða
starfsemi gætu staðið sig vel og
hagnast í samkeppni við stærri fé-
lög á þessari flutningaleið.
4. Þessar siglingar myndu falla
vel að flutningum fyrir vamarliðið,
þegar kæmi að því að þau mál yrðu
leyst. Þá kæmu þeir flutningar til
góða sem nánast hrein viðbót.
5. Um það leyti sem ákvarðanir
voru teknar lá fyrir að reksturinn
yrði þungur á árinu 1984 en ekkert
lá fyrir hjá bankanum um að tapið
yrði jafn mikið og raun bar vitni.
Að öllu þessu athuguðu taldi
bankastjómin sig ekki geta lagst
gegn þessum áformum félagsins á
haustmánuðum 1984.
Frá því að þessar siglingar hóf-
ust og allt fram í júlí 1985, komu
fram upplýsingar frá félaginu um
að hagnaður væri á þessum rekstri
árið 1984. í fylgiskjali með árs-
reikningi 1984, sem barst í maí
1985 var þetta staðfest. Þessi stað-
reynd ásamt því að Atlantshafssigl-
ingamar værú mikilvægust
réttlæting forráðamanna félagsins
fyrir hlutaú'áraukningunni, gerðu
áætlanir um hagnað af þessu „helj-
arstökki", sem svo var nefnt síðar,
trúverðugri en ella. Með þessar
áætlanir að leiðarljósi tóku hlutha-
far og sérstaklega stjómarmenn
félagsins á sig persónulega 77 millj-
óna króna fjárskuldbindingar frá
því í febrúar á árinu 1985 og fram
í júní/júlí á því ári.
Þess er hvergi getið í málsbótum
fyrir bankastjórana að þessi eigin
áhætta, sem hluthafar og sérstak-
lega stjómarmenn, sem áttu að vita
best um horfur í rekstri félagsins,
tóku á sig á þessu tímabili, hafi átt
að auka trúverðugleika áætlana
þeirra. A hinn bóginn er banka-
stjóminni sagt til málsbóta að þeir
hafí treyst í einu og öllu á forráða-
menn Hafskips. Þessar aðstæður,
sem hér hafa verið gerðar að um-
talsefni, virðast ekki hafa náð
athygli nefndarmanna enda sem
fyrr gott að vera vitur eftirá. Þeir
afgreiða þennan þátt Hafskipsmáls-
ins þannig á bls. 76 í skýrslunni:
„Atlantshafssiglingamar voru
meginviðfangsefni Hafskips síðasta
árið, sem félagið starfaði, en þeim
lyktaði með geigvænlegu tapi.
Bankastjórar Útvegsbankans vör-
uðu sig ekki á þeirri stórfelldu
áhættu, sem Hafskip tók með þess-
um siglingum, og héldu áfram
fyrirgreiðslu til félagsins. Þetta var
enn varhugaverðara fyrir þá sök
að hér var um að tefla atvinnustarf-
semi, er að mestu fór fram utan
íslenskrar lögsögu. Áhættan var svo
enn meiri, þar sem félagið átti ekk-
ert eigið fé til að treysta á, ef illa
færi. Bankinn lét ekki fara fram
neina viðhlítandi könnun á fjár-
magnsþörf, arðsemi og áhættuþátt-
um þessara flutninga áður en til
þeirra var stofnað." Þessi síðasta
setning virðist ein helsta forsenda
áfellisdóms á núverandi banka-
stjóm í hugum nefndarmanna.
Rétt er að spyija. Hvernig átti
Útvegsbankinn að standa að raun-
hæfri könnun á fjármagnsþörf,
arðsemi og áhættuþáttum þessara
flutninga? Engar raunhæfar upp-
lýsingar um slíkan atvinnurekstur
voru til í landinu. Eimskipafélag
íslands, sem býr yfir mikilli þekk-
ingu og reynslu í flutningum, treysti
sér ekki til slíks verks og fékk út-
lenda sérfræðinga til þess að gera
athugun fyrir sig á arðsemi Atlants-
hafssiglinga. Ætlun bankastjórnar
Útvegsbankans var að meta þennan
þátt og aðra starfsemi Hafskips í
tengslum við það, þegar fyrir lægju
reynslutölur um þennan rekstur.
Slíkar upplýsingar voru í raun ekki
til staðar fyrr en fyrsta milliuppgjör
á árinu 1985 Iá fyrir í júlí. Þá var
strax tekin ákvörðun um að hætta
rekstrinum og selja fyrirtækið,
þrátt fyrir áætlanir um mikinn
hagnað af þessum siglingum síðari
hluta ársins. Á sama tíma var hag-
deildinni falið að meta áætlanimar
á grundvelli þessara fyrstu mark-
tæku rauntalna, eins og alltaf var
ætlunin að gert yrði. Þær athugan-
ir staðfestu, að áætlanirnar stóðust
ekki og ákvörðunin um að hætta
rekstrinum sem fyrst var rétt.
Að sjálfsögðu kostaði það gífur-
lega fjármuni að þessar siglingar
stöðvuðust í svo mikilli skyndingu
sem raun varð á. Sölutilraunir voru
hafnar á viðskiptasamböndum og
aðstöðu félagsins í Atlantshafssigl-
ingunum. Um sama leyti hófust
æsifréttaskrif og opinber umræða
um slæma stöðu félagsins og átti
þetta dijúgan þátt í að ekki tókst
að seija Atlantshafssiglingamar í
rekstri fremur en aðra starfsemi
Hafskips'. Þetta varð til þess að tjón
bankans og annarra, vegna gjald-
þrots félagsins, varð mun meira en
ella.
Tölulegar upplýsingar í skýrsl-
unni um viðskipti Útvegsbankans
og Hafskips eru yflrleitt umreiknað-
ar til verðlags í október 1986, en
eins og kunnugt er, varð félagið
gjaldþrota í desember 1985. Þetta
út af fyrir sig gefur ýkta mynd af
umfangi þessara viðskipta. Réttra
svara er ekki leitað til þess að skýra
hvemig aukning á sér stað frá ein-
um tíma til annars í ísl. krónum,
t.d. vegna gengisbreytinga. Þessi
framsetning er því villandi á marg-
an hátt.
Á það skal lögð áhersla að í
meginatriðum má rekja orsakir
krónutöluhækkunar skulda Haf-
skips við bankann, á tímabilinu frá
árinu 1984 fram til gjaldþrots, til
fjögurra meginþátta: Gengisbreyt-
ingar höfðu auðvitað í för með sér
mikla krónutöluhækkun skulda
einkum í ágúst og nóvember 1984.
Mikið var um skuldbreytingar van-
skila á þessum tíma. Vextir greidd-
ust ekki en lögðust við höfuðstólinn.
Bankinn þurfti að leysa til sín
ábyrgðir, sem hann var í, einkum
hjá Den Norske Creditbank, vegna
kaupa á skipum félagsins. Þá var
■jm
félaginu veitt lán með veði í skulda-
bréfum vegna hlutafjáraukningar.
Hugmyndin var að greiða með þess-
ari fyrirgreiðslu lausaskuldir við
aðra sem var gert. Með hluta-
fláraukningunni átti eigið fé fyrir-
tækisins að verða jákvætt miðað
við þær upplýsingar, sem lágu fyr-
ir, þegar ákvarðanir í þeim efnum
voru teknar. Þá er rétt að leggja
áherslu á að viðleitni bankans til
að koma í veg fyrir skyndistöðvun
fyrirtækisins sumarið 1985, svo
unnt væri að selja það í rekstri,
hafði í för með sér nokkra útlána-
auknir.gu, einkum í formi við-
skiptavíxla, sem samþykktir voru
af öðrum aðilum, en keyptir af
Hafskip.
4. Áfellisdómar
um bankastjórn
Nefndin fellir þunga áfellisdóma
um bankastjóm Utvegsbankans
vegna viðskiptanna við Hafskip á
„rannsóknartímabilinu", sem af
óskýrðum ástæðum var valið frá
árinu 1974. Þó lá fyrir í greinar-
gerð frá bankanum til nefndarinnar
að fyrirtækið var í reynd gjaldþrota
1973. í skýrslunni er enginn grein-
armunur gerður á ábyrgð eða
starfstíma bankastjóma. Á hinn
bóginn segir svo þegar fjallað er
um ábyrgð bankaráðsmanna (bls.
69): „Tvennt verður að taka fram
þegar hlutur bankaráðsmanna er
veginn og metinn. í fyrsta lagi að
það sátu ekki alltaf sömu menn í
bankaráðinu allt rannsóknartíma-
bilið heldur urðu þar nokkrar
mannabreytingar, og í öðm lagi að
aldrei verður vart ágreinings milli
bankaráðsmanna um afstöðu til við-
skiptanna við Hafskip".
Þessu er ekki til að dreifa í
skýrslunni þegar fjallað er um
ábyrgð bankastjórna. Núverandi
bankastjórar em sakfelldir vegna
starfsábyrgðar á tapi bankans
vegna gjaldþrotsins og talið að rétt
hefði verið að víkja þeim úr starfi
a.m.k. um stundarsakir þar til þátt-
ur þeirra í „bankaslysinu" væri
fullkannaður og dæmt í því máli.
Þar virðist ekki skipta neinu að
ekki vom alltaf sömu menn í banka-
stjóm á „rannsóknartímabilinu" né
hversu langan tíma slík dómsmeð-
ferð tekur. Auðvitað hefði verið
eðlilegra að svipaður fyrirvari hefði
verið tilgreindur um að ekki séu
alltaf sömu menn í bankastjóminni
á „rannsóknartímabilinu“ eins og
gerður var að því er varðar banka-
ráðsmennina.
Nefndin virðist skipta „rannsókn-
artímabilinu" eða sumpart öllu
rekstrarskeiði Hafskips, sem var
27 ár, í þrennt. í fyrsta lagi er oft
íjallað almennum orðum um við-
skipti bankans frá fyrstu tíð, eða á
„rannsóknartímabilinu". í öðru lagi
er sérstaklega vikið alloft og með
mjög ákveðnum athugasemdum að
tímabilinu frá 1981—1983 og í
þriðja lagi er fjallað um tímabilið
frá 1984 til gjaldþrots. Afar örðugt
er að greina raunverulega hvaða
„sök“ nefndin fellir á einstaka
bankastjóra, ef eftirgreindar tilvitn-
anir í skýrsluna em skoðaðar þar
sem vikið er að þessum tímabilum.
Á bls. 11 er komist þannig að
orði: „Hafskip var alla tíð févana
fyrirtæki, sem þurfti mikið fé til
rekstrar og fjárfestinga, en leysti
þann vanda með mikilli og áhættu-
samri fyrirgreiðslu af hálfu Útvegs-
bankans." Þá segir orðrétt á bls.
5: „Allt frá stofnun félagsins var
Útvegsbankinn aðalviðskiptabanki
þess, svo sem eðlilegt má telja, þar
sem bankinn hafði gjaldeyrisrétt-
indi, en aðal keppinautur félagsins,
H.F. Eimskipafélag íslands, skipti
við Landsbankann, en aðeins þessir
tveir bankar höfðu lagaheimild til
að versla með gjaldeyri. Hafskip
átti löngum við erfíðan fjárhag að
etja og var bankinn af þeim sökum
oft hætt kominn í þessum viðskipt-
um.“ Á bls. 3 segir: „Þegar í upphafí
rannsóknarinnar varð nefndinni
ljóst að skoða þyrfti málið í sögu-
legu samhengi og að gjaldþrot
Hafskips átti sér langan aðdrag-
anda.“ Ennfremur segir á bls. 11 í
skýrslunni orðrétt: „Árin sem halla-
rekstur varð á félaginu, voru miklu
fleiri en hin, sem sýndu hagnað.
Þetta er augljóst þegar ársreikning-
ar Hafskips eru brotnir til mergjar.
Enginn vafi er á því, að þessi lang-
varandi hallarekstur átti mikinn
þátt í því að félagið varð að lyktum
gjaldþrota.“
Þessi ummæli stangast á við
áfellisdóma um núverandi banka-
stjóm, sem virðist talin bera starfs-
ábyrgð á öllu málinu. Nærtæk
skýring á þessu mati nefndarinnar
virðist þó vera sú, að einhver þurfi
að bera ábyrgð a því að ríkisbanki
geti tapað nær öllu eiginfé sínu því
viðurkennt er í skýrslunni, að jafn-
vel ríkisbanki geti tapað talsverðu
fé, án þess að aðfinnsluvert sé.
Þess vegna vekur þessi spuming
nefndarinnar athygli:
„Þar sem stjómendur bankans
sitja áfram þrátt fyrir áfall bank-
ans, þá er eðlilegt að spurt sé, hvort
ríkisbankakerfíð sé þannig upp
byggt, að enginn beri ábyrgð á því
sem gerst hefur?"
Sannleikurinn er sá, að í þessari
spurningu virðist felast sú nauðsyn
— hvemig sem á stendur um starfs-
tíma eða málsbætur stjómenda
viðkomandi opinberrar stofnunar —
að einhver verði gerður ábyrgur,
almenningur eða íjölmiðlar, fyrir
fólksins hönd, krefjist þess að ein-
hveijum verði refsað, eða fórnað
vegna afleiðinga gjaldþrots fyrir-
tækisins.
Þá skal vikið að tímabilinu
1981—1983. Á bls. 32 er rætt um
tryggingar bankans og komist að
þeirri niðurstöðu að fyrir löngu (árið
1981) hefði mátt sjá „að bankinn
þyrfti verulega auknar tryggingar
til að áhætta bankans væri hófleg".
Á bls. 75 segir: „Með þannig fjár-
hagsstöðu í árslok 1983, sem öllum
virtist ókunn þá, en fól í raun í sér
gjaldþrot, hófst starfsárið 1984.“
Einnig segir: „Þegar litið er til baka
má ætla að hefði bankinn fylgst
rækilega með öllum þáttum við-
skiptanna, hefðu viðskipti bankans
við félagið verið tekin til gagngerr-
ar endurskoðunar ekki síðar en á
ámnum 1982—1983“ (bls. 74).
Kjaminn í þessum umsögnum
virðist sá, að á þessu tímabili hafi
Hafskip að mati nefndarinnar verið
komið að fótum fram gagnstætt
því sem reikningar félagsins sýndu
á þessum ámm. Staðreyndin er sú
að fyrirtækið var ávallt veikt. Hefði
bankastjómin séð fyrir þau áföll
sem urðu á árinu 1984, er fullvíst
að hún hefði tekið fyrr í taumana.
Þessi upprifjun kom því ekki að
gagni síðari hluta árs 1984, þegar
flóðbylgja mikils taps, sem enginn
í bankanum vissi eða gat vitað
hversu stór var, reið yfir félagið.
Núverandi bankastjórn þurfti að
taka ákvörðun um fyrirgreiðslu tii
félagsins og krefjast aukins eigin
fjár án upplýsinga um stærð flóð-
bylgjunnar og án þess að geta skýlt
sér á bak við að taka hefði átt við-
skipti bankans við félagið til
gagngerrar endurskoðunar fyrr.
I urnfjöllun sinni um þriðja tíma-
bílið, sem nefndin ræðir víða í
skýrslunni, þ.e.a.s. 1984—1985,
leggur nefndin áherslu á eftirtalin
aðalatriði:
1. Misráðið hafi verið af banka-
stjórninni „að þvinga“ ekki fram
alvömsamninga í viðræðum um
sölu á hlutabréfum Hafsips til Eim-
skips í desember 1984.
2. Bankinn hafi ekki látið kanna
fyrirfram íjármagnsþörf, arðsemi
og áhættuþætti Atlantshafssigling-
anna.
3. Hlutafjáraukning hafí komið
of seint og ekki verið nægjanleg.
Áður (í kaflanum um viðskipti
bankans og Hafskips) er ítarlega
rökstutt við hvaða aðstæður og af
hvaða ástæðum ákvarðanir vom
teknar. Sá rökstuðningur verður
ekki endurtekinn en ábyrgð banka-
stjómarinnar á þeim tíma hlýtur
að metast með hliðsjón af honum.
Eins og hér hefur verið bent á
flallar nefndin oft almennt um þann
vanda sem bankastjómir Útvegs-
bankans hafa nánast frá öndverðu
staðið frammi fyrir í viðskiptum
bankans við Hafskip. Gott dæmi
um þetta em ummæli nefndarinnar
á bls. 77. „Bankastjórarnir stóðu
löngum frammi fyrir þeim vanda í
viðskiptunum við Hafskip að velja
á milli þess að hætta lánveitingum
til félagsins og stöðva rekstur þess
eða gera það gjaldþrota, og eiga
þá víst nokkurt tap fyrir bankann,
ellegar að halda áfram áhættusöm-
um lánveitingum í von um batnandi
hag félagsins." Þrátt fyrir þessar
raunvemlegu málsbætur banka-
stjómar Útvegsbankans um langa
tíð, er áfellisdómur nefndarinnar
skýr og ákveðinn. Orðrétt segir á
bls. 72: „Bankastjórar Útvegs-
bankans tóku sameiginlega ákvarð-
anir um lánveitingar, ábyrgðir og
tryggingar í viðskiptum við Haf-
skip. Samkvæmt upplýsingum frá
þeim hafði enginn þeirra öðmm
fremur forræði í málefnum Haf-
skips. Þeir vom yfirleitt sammála
um ákvarðanir og aldrei verður
þess vart, að mismunandi stjóm-
málaskoðanir bankastjóranna hafi
raskað samstöðu þeirra. Að dómi
nefndarinnar er það engum vafa
undirorpið, að bankastjórar Útvegs-
bankans bera meginábyrgð á þeim
áföllum, sem bankinn varð fyrir við
gjaldþrot Hafskips enda þótt
bankastjórarnir eigi sér líka nokkr-
ar málsbætur." Hér er ekki verið
að gera neinn fyrirvara um að ekki
séu alltaf sömu menn í bankastjóm-
inni og þess lítt gætt sem sagt er
um sögu og framvindu viðskipta
Hafskips frá fyrstu tíð við bankann
og tíundað er í skýrslunni annars
staðar.
Niðurstaða nefndarinnar um mistök
bankastjóra í Hafskipsmálinu er
sem hér segir (bls. 73): „Helstu