Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
B 5
mistök bankastjóranna í viðskiptum
við félagið eru fólgin í eftirfarandi:
1. Að gæta þess að ekki að hafa
nægar tryggingar fyrir skuldbind-
ingum Hafskips.
2. Að fylgjast ekki nægjanlega
vel með rekstri og fjárhag Hafskips
einkum eftir 1981.
3. Að gera ekki ráðstafanir til
að knýja fram gjaldþrot eða sölu á
eignum fyrirtækisins löngu fyrr en
raun varð á.
4. Að gjalda ekki varhug við
Atlantshafssiglingunum, sem hóf-
ust haustið 1984.
Þessi mistök, sem hér eru upp
talin, ásamt alvarlegum mistökum
og óhöppum í rekstri Hafskips,
runnu saman í einn óheillafarveg."
Um hvem og einn þessara liða er
fjallað í þessum athugasemdum.
Um fyrsta liðinn er rætt í kaflanum
um veð og verðmat skipa, lið tvö í
kaflanum um viðskipti Útvegs-
bankans og Hafskips og þar ásamt
í kaflanum um eftirlit er fjallað um
fjórða liðinn.
Að lokum skal farið nokkrum
orðum um tilvitnun nefndarinnar í
„hliðstætt mál“ í Alþýðubankanum
á árinu 1975 og að þetta mál hefðu
bankaráðsmenn í Útvegsbankanum
getað haft að leiðarljósi. Um þetta
segir nefndin (bls. 71):
„Á árinu 1975 kom upp nokkuð
hliðstætt mál í Alþýðubankanum.
Þar var um að tefla miklu minni
fjármuni en í Hafskipsmálinu og
líka minni banka. Málið var ekki
talið svo alvarlegt að þörf væri á
skipan sérstakrar rannsóknar-
nefndar. Því lyktaði fyrir sakadómi.
Þegar málið kom upp tóku banka-
ráðsmenn Alþýðubankans ákvörðun
um að víkja báðum bankastjórunum
frá um stundarsakir meðan rann-
sókn stæði yfir. Áttu þeir ekki
afturkvæmt að bankanum. Nokkr-
um mánuðum eftir að frávikningin
átti sér stað var haldinn aðalfundur
bankans þar sem kjósa átti nýtt
bankaráð. Enginn bankaráðsmaður
gaf kost á sér til endurkjörs. Þetta
fordæmi gátu bankaráðsmenn í
Útvegsbankanum haft að leiðar-
ljósi.“
Hér er ólíkum málum saman að
jafna. í Alþýðubankanumn tóku
þáverandi bankastjórar ákvörðun
um þau viðskipti sem aðfinnsluverð
voru talin. í Hafskipsmálinu er um
fyrirtæki að ræða sem verið hafði
í viðskiptum við bankann í 27 ár
þegar það varð gjaldþrota. Þetta
gjaldþrot átti sér langan aðdrag-
anda og er víða í skýrslunni sýnt
fram á að þar hafi margar banka-
stjórnir um vélað. Þessi mál eru því
ósambærileg.
5. Ársreikningar Haf-
skips og ábyrgð
löggilts endurskoð-
anda félagsins
Þess er réttilega getið í skýrsl-
unni að kröfur um framsetningu
reikningsskila hafí aukist og breyst
í kjölfar nýrra laga um hlutafélög
og laga um tekju- og eignaskatt. I
skýrslunni segir orðrétt um þetta:
„Bæði þessi lög fólu í sér grundvall-
arbreytingar á kröfum um fram-
setningu reikningsskila í þá átt, að
reikningsskilin gæfu ítarlegri og
vandaðri upplýsingar um afkomu
og stöðu fyrirtækja."
Ekkert er minnst á að með fyrr-
nefndum lögum um hlutafélög eru
í 82. gr. sett ný ákvæði um að lög-
giltur endurskoðandi skuli kosinn í
hlutafélögum sem eru yfir tiltekinni
stærð. Einnig eru í þeim lögum
ýtarleg ákvæði um gerð ársreikn-
inga, þar á meðal mat á fastafjár-
munum sem augljóslega eru sett
til að girða fyrir að slíkar eignir séu
ofmetnar í reikningum viðkomandi
félags. Tilgangur löggjafans er
augljós. Notendur ársreikninga,
hluthafar sem og aðrir, eiga að
geta treyst ársreikningum sem
löggiltur endurskoðandi áritar,
enda er staðreyndin sú að bankar
nota slíka reikninga við mat á láns-
hæfni viðskiptamanna sinna. í
samræmi við þessi ákvæði hlutafé-
lagalaganna var kjörinn löggiltur
endurskoðandi fyrir Hafskip.
Um áritun hans og endurskoðun
sejgir svo í skýrslunni (bls. 50):
„Arsreikningar félagsins árin
1979—1983 voru allir áritaðir af
löggiltum endurskoðanda kjörnum
af aðalfundi félagsins. Áritunin er
eins öll árin og efnislega þannig:
Ársreikning fyrir Hafskip hefí ég
endurskoðað. Ársreikningurinn gef-
ur glögga mynd af rekstri félagsins
á árinu, efnahag þess í árslok og
breytingum á hreinu veltufé." Þessi
afdráttarlausa áritun er einfaldlega
sett fram en ekki að öðru leyti gerði
að umtalsefni í skýrslnni.
Hins vegar gerir nefndin athuga-
semdir við framsetningu ársreikn-
inga félagsins á þessu tímabili. Þar
segir m.a. (bls. 48): „Framlagðir
ársreikningar Hafskips fyrir árin
1979—1981 voru gerðir með
skattalagaaðferðinni, en fráviksað-
ferð, með mismunandi áherslum á
byggingavísitölu og gengisskrán-
ingu, var beitt við ársreikninga fyrir
árin 1982—1984. Þar sem útreikn-
ingsgrundvelli var breytt í fram-
lögðum ársreikningi Hafskips frá
1982 og þar sem ýmsar ástæður
gáfu til þess tilefni, þá hafa árs-
reikningar félagsins fyrir árin
1982—1984 verið skoðaðir bæði út
frá skattalaga- og fráviksaðferð. í
þeirri endurvinnslu voru eftirfar-
andi atriði athuguð: Reiknaðar
tekjur vegna verðlagsbreytinga,
endurmat varanlegra rekstrarfjár-
muna og afskriftir þeirra."
Rekstrarafkoma áranna
1982—1984 eftir fyrrgreindum að-
ferðum og samkvæmt framlögðum
ársreikningum Hafskips, eru sýnd-
ar í töflu. Ársreikningar sýndu
hagnað árin 1982 og 1983 en tap
1984. Eftir báðum fyrrgreindum
aðferðum var tap öll þessi ár. Þess
má geta að lögð var mikil áhersla
á góða afkomu félagsins á árinu
1983 í fjölmiðlum af hálfu stjóm-
enda þess.
Áfram segir um framsetningu
ársreikninga félagsins á bls. 50: „Ef
notuð hefði verið skattalagaaðferð-
in við ársreikningagerð
1982—1984, þá hefði eigið fé fé-
lagsins verið sem hér greinir:
Eígið fé skv. árs- Leiðr. eigið fé
Árslokreikn. Hafskips: skv. skattalagaaðf.
1981 + 13,1 m.kr. + 13,1 m.kr.
1982 + 13,5 m.kr. + 8,4 m.kr.
1983 + 13,4 m.kr. + 50,3 m.kr.
1984 + 104,9 m.kr. + 182,7 m.kr.
Skattalagaaðferðin sýnir að fé-
lagið var með eignarhalla í árslok
1982 en hins vegar gat matsverð
varanlegra fastafjármuna umfram
bókfært verð komið félaginu í já-
kvæða eiginfjárstöðu. Hins vegar
gefa endurgerðir ársreikningar
Hafskips til kynna, að félagið hafí
í raun verið með eignarhalla í árs-
lok 1983, en hækkun varanlegra
rekstrarfjármuna með endurmati
umfram raunverðmæti þeirra og
röng verðbreytingafærsla dylji
þessa staðreynd. Notendur reikn-
ingsskilanna hafa því á þeim árum
ekki fengið rétta mynd af rekstri
og stöðu félagsins með niðurstöðu-
tölum ársreikninganna.“
Þrátt fyrir þessar alvarlegu að-
finnslur um villandi reikningsskil
Hafskips þar sem m.a. er talað um
að röng verðbreytingafærsla og
hækkun varanlegra rekstrarfjár-
muna umfram raunvirði dylji
alvarlega staðreynd, er hvergi vikið
að ábyrgð löggilts endurskoðanda
félagsins í þessu efni. Niðurstaða
skýrsluhöfunda af átta síðna harðri
gagnrýni á reikningsskil Hafskips
á þessum árum, er þannig orðrétt
(bls. 54): „Jafnvel þótt tekjufærsla
vegna verðlagsbreytinga hafí verið
misreiknuð og rekstrarreikningar
áranna 1982 og 1983 þannig sýnt
þóknanlegri niðurstöðu, þá átti sú
niðurstaða ekki að afvegaleiða not-
anda þegar öll atriði eru tekin inn
í myndina, hvort sem þau voru sér-
staklega skýrð í ársreikningunum
eða ekki.“
Þessi niðurstaða er óneitanlega
jafn illskiljanleg og margt annað í
skýrslunni. Sú spurning hlýtur að
vakna hvers vegna ábyrgð endur-
skoðandans í þessu efni er aldrei
rædd í skýrslunni? Er áritun lög-
gilts endurskoðanda markleysa?
Þurfa hluthafar og aðrir notendur
ársreikninga stærstu hlutafélaga í
landinu að ráða sér endurskoðendur
til að endurskoða verk löggiltra
endurskoðenda félaganna?
Þögn nefndarinnar um þetta at-
riði er því háværari sem hún virðist
ekki skirrast við að ræða um ábyrgð
annarra á þessu gjaldþrotamáli.
6. Þáttur bankaeftirlits
Umfjöllunin um þátt og afskipti
— eða afskiptaleysi bankaeftirlits-
ins í skýrslu nefndarinnar er ljós
vottur fíirðulegustu mótsagna og
lítt skiljanlegs samhengis í áfellis-
dómum. Gefið er í skyn, að
bankaeftirlitið hafí flotið sofandi
að feigðarósi á árinu 1984 og fram
á mitt ár 1985, að því er Utvegs-_
bankann og Hafskip varðar. í
skýrslunni er rakið að bankaeftirlit-
ið hafí ítrekað gert athugasemdir
um viðskipti Utvegsbankans og
Hafskips á árum áður og gert sér
fulla grein fyrir áhættu þeirra við-
skipta. í skýrslunni segir (bls. 83):
„Sérstaklega má benda á, að haust-
ið 1984 fékk Seðlabankinn vitn-
eskju um mikla greiðsluerfiðleika
Hafskips vegna áhrifa þeirra á
stöðu Útvegsbankans. Þessi vitn-
eskja átti að gefa Seðlabankanum
tilefni til að láta bankaeftirlitið
kanna stöðu Útvegsbankans og
Hafskips. Ef bankaeftirlitið hefði
þá látið til skarar skríða hefði að
öllum líkindum mátt draga úr þeim
áföllum, er síðar komu fram.“
Nefndin lætur þess ógetið, að það
hafi verið bankastjóm sem gerði
Selðabankanum grein fyrir
greiðsluerfíðleikum Hafskips.
Um fyrri afskipti bankaeftirlits-
ins af Útvegsbankanum og Hafskip
er fyallað í skýrslunni og niðurstað-
an er þessi: „í ljósi þess má segja
að eftirtekt veki, að engin afskipti
skuli höfð af viðskiptum bankans
og félagsins á tímabilinu frá mars
1980 til júlí 1985, einkum og sér í
lagi þar sem bankaeftirlitinu var
kunnugt um þá áhættu sem bank-
inn tók í þessum viðskiptum." Samt
sem áður fær bankaeftirlitið og
Seðlabankinn þessa einkunn hjá
nefndinni: „Þegar á heildina er litið
hefur bankaeftirlitið sýnt bæði
skarpskyggni og vandvirkni í þeim
athugunum, sem það hefur gert,
og hvað eftir annað varað sterklega
við þróun mála í samskiptum Haf-
skips og Útvegsbankans.“
7. Veð bankans og
verðmæti skipa
Nefndin segir réttilega í skýrslu
sinni: „Útvegsbankinn gerði sér
alttáf grein fyrir því að eignir Haf-
skips fæm á lágu verði, ef félagið
yrði gert gjaldþrota“ (bls. 106).
Þetta liggur í hlutarins eðli að því
er varðar þjónustufyrirtæki eins og
Hafskip, auk þess að skip félagsins
voru orðin gömul. Viðskiptasam-
bönd geta verið mikils virði, á
meðan fyrirtæki er í rekstri og get-
ur rækt slík sambönd. Þetta kom
m.a. greinilega í ljós i viðræðum
bankans við Eimskip, en bankinn
gerði svo sem kunnugt er ítarlegar
tilraunir til að selja fyrirtækið í
rekstri frá miðju sumri 1985 þar
til yfir lauk í því skyni að fá þann-
ig sanngjarnt verð fyrir eignir þess.
Reyndar var það Útvegsbankinn
sem að lokum hafði frumkvæðið
að sölu eigna Hafskips. Um þetta
segir á hinn bóginn í skýrslunni:
„Málinu lyktaði svo þannig að eftir
gjaldþrot keypti Eimskipafélag ís-
lands eignimar af þrotabúinu.“
Ef fyrirtæki er knúið til skyndi-
legrar rekstrarstöðvunar, verða
málin miklu erfíðari og flóknari.
Þá fara ekki einungis verðmæti við-
skiptasambanda forgörðum, heldur
hlaðast upp skaðabótakröfur vegna
vanefnda á margvíslegum við-
skiptasamningum og á uppboði
seljast eignir oftast á broti af því
verði, sem gildir á frjálsum mark-
aði.
Það er því örugglega síst ofmælt
í skýrslu nefndarinnar, að banka-
stjómir Útvegsbankans hafí um
áraraðir gert sér grein fyrir því að
eignir Hafskips fæm á lágu verði,
ef félagið yrði gert gjaldþrota.
Vafalítið er þessi grundvallarstað-
reynd meginskýringin á björguna-
raðgerðum bankans 1973 og 1978.
þessi sannfæring réð einnig miklu
um afstöðu bankastjórnarinnar um
áramótin 1984/1985, þegar samn-
ingaumleitanir við Eimskip um
kaup á hlutabréfunum fóm út um
þúfur og hlutafjárútboð var ákveð-
ið.
Því miður skall á þvílíkur fjöl-
miðla- og umræðustormur sumarið
1985, að Hafskip var knúið til
skyndilegrar rekstrarstöðvunar
með þeim afleiðingum að verðmæti
viðskiptavildar fór forgörðum, eign-
ir seldust á lágu verði og kröfíigleði
í búið var með ólíkindum, sem al-
kunna er. Þegar haft er í huga
hversu gífurlegt eigna- og fjár-
hagstjón getur orðið við skyndi-
stöðvun og gjaldþrot, sýnast
eftirfarandi ummæli um tap bank-
ans og tryggingar heldur langsótt:
„Útvegsbankinn, sem ætlaði sér að
hafa nægar tryggingar fyrir öllum
skuldbindingum Hafskips, hefír
þegar í ársreikningi sínum fyrir
árið 1985 afskrifað 422 milljónir
króna, sem tap á þessum viðskipt-
um og enn em ekki öll kurl komin
til grafar."
Undanfarið hafa mörg fyrirtæki
orðið gjaldþrota hér á landi og vald-
ið fjárfestingasjóðum og bönkum
hundmð milljóna króna tapi. Ekk-
ert skortir þó á, eins og t.d. hjá