Morgunblaðið - 08.11.1987, Side 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987
LISTGAGNRYNI
'VSAsL V
Fátt getur víst talizt
einkenna fremur
nútíma hugsun
heldur en það álit,
að það að gera hlut-
ina flókna, sé hið
sama og að bæta þá.
Nú eru til dæmis
margir komnir með sjálfvirkar rúður
í bflunum sínum, og sá búnaður telst
til aukinna þæginda. En ef sólfar er
mikið og hitna tekur í veðri eða ef
slys ber skyndilega að höndum, þá
geta þeir sem í slíkum bflum sitja
ekki opnað gluggana, nema bflvélin
sé í gangi. Mörg fleiri dæmi mætti
nefna, þar sem þversögnin varðandi
óþægileg þægindi koma orðið berlega
í ljós á öllum mögulegum sem og
ómögulegum sviðum mannlífsins.
Horfið í eitt orðakóf
Svo dæmi um þetta sé tekið á
bókmenntasviðinu, má nefna stórlega
bætta listgagnrýni, sem flóir yfir alla
bakka og er nú komin á það stig,
að hún býður orðið öllum almennum
skilningi gjörsamlega birginn.
Það er vel þess virði að líta á nokk-
ur sýnishom af þessu tagi:
„Hið formlega, gagnkvæma sam-
spil lita og lögunar skapar áhrifaöfl
bæði í samræmi og spennu ... en
hönnun og útfærsla línanna, sem
myndaðar eru af öllum jaðarlit-
brigðum og af litamassanum, vefur
á hinn bóginn þéttriðið, háttbundið
ogsamfellt net íöllu málverkinu. “
„I lokaatriðinu nær svo söguþráð-
urinn loks fram til mestu áhrifa-
stöðu sinnar eins og kóróna á
margslunginni, flókinni rás fram-
þróunar, sem sprottin er upp af
skáldlegum sköpunarmætti. “
„Gott vaJd á efninu, ásamt nokk-
urri kaldhæðni, gefur í senn
forgrunni og bakgrunni tilfmning-
alífsins hljóðbæra eiginleika. “
„Sjálfsvitund (söguhetjunnar)
þenst út fyrir endimörk lífsins eða
þá dauðans til þess að sýna fram
á, að lífíð sjálft er víðfeðmt og
ekki unnt að búta það niður í ein-
angrað sjálf, rammað inn í óbrígð-
ulleika þeirrar myndar, sem ekki
lengur samsamar lífmu, heldur er
hengd upp inni í afmarkaðri, lok-
aðri vitund.“
Dæmin hér að framan eru tekin
úr ósköp venjulegum heimildum —
úr dagblaði, bókmenntatímariti, al-
fræðiorðabók og úr háskóla-handbók
einni. En hvað mundi óvilhallur dóm-
ari svo kalla það málfar, sem þesssir
gagnrýnendur nota? í fyrsta lagi
nokkuð óljóst og þvoglulegt mál og
í öðru lagi hástemmt og verulega
uppskrúfað að auki. Hvort atriðið
fýrir sig á rætur sínar að rekja til
einnar og sömu ástæðu: Til taum-
lausrar notkunar orða og orðasam-
banda í yfírfærðri merkingu. Þegar
menn leggja út í að lesa um eitt-
hvert svið lista nú á dögum, verða
þeir að bijótast í gegnum setningar,
sem beinlínis úa og grúa af orðum
eins og spennu, hrynjandi, yfírsýn,
uppbyggingu, gerð, áferð, ívaf,
myndrænni formgerð, opinberun,
víðfeðmi, ögun, kaldhæðni, ljóðræn-
um blæ, firringu, líkingu — jé., framar
öllu líkingum — og vart eitt einasta
af þessu orðskrúði er notað í bókstaf-
legri merkingu.
Torleiði hugsunarinnar
Þetta leiðir til þess að málfarið á
listgagnrýni tekur orðið oftar en
skyldi á sig blæ og stfl af því taginu,
sem annars er helst notast við í aug-
lýsingum á dýrum tízkuvamingi:
Óljósar, þokukenndar lýsingar á
ágæti vörunnar eiga að skapa með
mönnum þá tilfinningu, að þeir séu
nánast á ferli innan um dýrindis
munaðarvaming. Orðið lfking eittút
af fyrir sig er ljóst dæmi um glataða
merkingu. Örlög þessa orðs hafa orð-
ið þau að verða með tímanum svo
innantómt, að jafnvel er tekið að
nota það til þess að útskýra það, sem
ekki er til.
í nýlegri gagnrýni á frammistöðu
einnar annars ágætrar söngkonu,
sem þó hefur ekki lengur fullt vald
á efra raddsviði sínu, er komizt svo
að orði: „Hún færði sérþetta snilldar-
lega í nyt, og notaði þennan vissa
skort á raddstyrk sem líkingarmál
fyrir hinn lítt aðgengilega ástríðu-
þunga, sem gætir í sönglögum
Mahlers. “
í öðru samhengi — eins og sjá má
í nýútkominni bók — gefur þetta orð,
líking, í skyn, að það sem maður sé
að hugsa um og sjái ljóslega fyrir
hugskotssjónum sínum, kunni ef til
vill ekki að vera veruleiki: „Það sem
veiðimaðurinn leggur að velli, er ekki
hreindýríð heldur táknræn líking
hreindýrs. “ Það ætti þá ekki að fara
illa á því að spinna þennan þráð örlí-
tið lengri og álykta sem svo í beinu
framhaldi af framansögðu, að það
að sitja til borðs og tyggja hreindýra-
steikina sé í rauninni ekkert annað
en líking notalegs kvöldverðar.
í reynd er það svo, að skáldleg
umritun eins og í skáldskaparkenn-
ingu eða líkingu felur í sér samanburð
á milli minnst fjögurra orða. Ef svo
er komizt að orði, að „skipið plægi
öldumar,“ þá er merkingin sú, að
alveg eins og plógurinn ristir rákir í
jarðveginn, þegar hann hreyfist fram
eftir skákinni, skríður skipið áfram
og skilur eftir sig rákir í sjónum. Það
er því engin heil brú í því að prísa
hástöfum einhvem myndhöggvara
fyrir „lagni hans við að ná fram
þrívíddar-líkingum" eða að segja, að
í bókmenntum „séu í því fólgnar
margar líkingar" að nefna mat.
Glöggir og ritfærir gagnrýnendur
velja úr öðmm orðum til að láta hugs-
anir sínar í ljós: tákn, einkenni,
merki, svipur, líking, samanburður,
skyldleiki; allt em þetta tiltæk orð,
hafa greinilega merkingu og em ekki
samheiti.
\
Innantómt tafs og
ambögur ...
Með framangreind dæmi í huga
gætu menn vel freistast til að spyija,
hvemig á því standi, að gagnrýnend-
ur, sem vissulega em menn vel
menntaðir og oft gæddir þæfileikum
umfram meðallag, skuli þó margir
hveijir hafa tekið upp þvflíkan ritstfl,
þetta öfugsnúna orðfæri, sem í senn
eyðileggur allt traust manna og tiltrú
á heilindum tungunnar og fegurð
málsins um leið. Ekki ber þó að líta
svo á, að þeir geri þetta einfaldlega
sökum andlegrar úrkynjunar heldur
öllu fremur, að þeir hafi í málfari
sínu ánetjast vissum útbreiddum fé-
lagslegum viðhorfum til málnotkun-
ar. Sé svo, þá tekur gagnrýni, sem
orðfærð er með þeirra ritaða tafsi,
stefnuna í tvær áttir samtímis —
annars vegar í þá átt sem nú á dög-
um virðist beinast almennt að því að
misþyrma móðurmáli sínu í ræðu og
riti; hins vegar koma þeir til móts
við þær hugmyndir, sem menn ala
orðið almennt með sér um það, hvað
gagnrýni raunverulega sé.
En hver eru svo þessi félagslegu
viðhorf?
Þau eru í fyrsta lagi áköf dýrkun
á nýsköpun: Þú verður endilega að
gera eitthvað alveg nýtt, eitthvað
frumlegt, óróavekjandi; og framar
öilu skaltu bara vera ,þú sjálfur og
því hunza gjörsamlega allar almenn-
ar, viðteknar reglur og vera frjáls
að þvi að bijóta gegn hinu viðtekna
hvar og hvenær sem færi gefst; láttu
umfram allt sem mest bera á frá-
bæru ímyndunarafli þínu og á sér-
stöðu þinni yfirleitt. Út úr þessu
kenningarhnoði nútímans spretta svo
fram nýju, vængbrotnu orðin og nýst-
árlegt orðalagið, sem smátt og smátt
tekur að ná fótfestu í viðskiptamáli,
innan stjómsýslu og í hinum ýmsu
starfsgreinum: Óhefðbundin Iínumeð-
ferð hans skapar viss frávik í
huglægri fjarvíddarskipan myndflat-
aríns; að vinna að markvissri þáttun
og sem mestri alhliða samhæfíngu
félagslegrar, menntunarbundinnar
og meðvitaðrar heildarstefnu í sam-
virku nútímalegu skólastarfí; mörkun
stefhu í markaðssetningu; nýju verðin
fyrir aflana; forða slysi; vandamál í
skoðun hjá viðkomandi; beijast á
banaspjótum; að lumma á ýmsu; ef-
nið alfarið tekið nýjum tökum ...
Það er einkennandi, að alvarlegar
málvillur og innantómur vaðall — eða
svokölluð ritræpa — eru oftast helztu
nýjungamar, sem núna drífur fram
á sjónar- og heymarsviðið, ný merki-
feödfutbn yl
bssevru, sóbtbv
ev, ^kv^vvtí
■'"v1„ivréý'wy"-
„ýxtoaU 1&Un „
"'Tu rTi vmini «*»*?
íSiV,^
****». “Skv I
Hvatning
hóleda
hjóm?
flögg á gamlar tuggur í þeirri von,
að þær veki þó nýjan og ferskan
áhuga.
... og svo skrúðmælgin
Orðfæri úr nútíma viðskiptalífi og
listgagnrýni er mjög farið að ryðja
sér til rúms. Bæði þessi svið em knú-
in áfram í ákafri leit að myndrænu
máli, ómótstæðilegri tilhneigingu til
að skrýða fagurlega þann hvers-
dagslega raunvemleika, sem mönn-
um finnst svo allt of grámyglulegur
og leiðinlegur. í stuttu máli sagt, vilja
nú allir vera skáld, án þess að vita
að raunvemleg skáld fást ekki við
að punta upp á raunvemleikann held-
ur nísta þeir hann. Þegar því blaða-
maðurinn, skáldsagnahöflindurinn,
gagnrýnandinn, vísindamaðurinn og
verðbréfasalinn hafna hinu almennt
viðtekna óbundna máli í skrifum
sínum og tali, þá era þeir um leið
að snúa baki við vitrænni notkun
tungunnar. Þegar allt er svo orðið
uppfullt að innantómri skrúðmælgi
og myndrænum líkingum, hvert sem
litið er, þá eiga þeir lesendur, sem
meta mikils venjulegt jarðbundið
málfar og samhengi í hugsun, einsk-
is annars úrkosta en að grípa til
lestrarefnis á borð við fyrstu síðumar
í símaskránni.
Það gefur augaleið, að þessi sterka
tilhneiging til að setja óbundið mál
fram á sem skáldlegastan hátt, kem-
ur vel heim og saman við þá stað-
reynd, að nú á dögum njóta einungis
tveir hópar innan þjóðfélagsins, tvö
eftirlætis áhugaefni manna, nokkurr-
ar athygli almennings: Listir og
vísindi, skáldið og eðlisfræðingurinn
eða andstæður þeirra. Þær hetjur,
sem fyrr á tímum drógu að sér at-
hygli alls almennings, em horfnar
og gleymdar — hermaður, stjóm-
málaforingi, klerkur, lögfræðingur,
iðnrekandi, gildur bóndi eða mikil
aflakló — em ekki lengur hátt skrif-
aðir, enda þykja þetta ekki beinlínis
þau starfssvið, sem líkleg séu til að
leiða fram á sjónarsviðið einhveija
andans jöfra eða umtalsverða snill-
inga, en það era aftur á móti einustu
persónuleikamir, sem við nútíma-
menn álítum almennt þess virði að
beina aðdáun okkar að og fínnst að
eigi ef til vill vissa dýrkun skilið.
Gagnvirk tækniorð
Við þessar aðstæður hefur gagn-
rýnandinn því séð sér leik á borði að
slá tvær flugur í einu höggi. Hann
skipar sér vitanlega strax undir merki
listamannsins og tekur líka brátt að
líta á sig sem einn úr þeirra hópi;
og þar sem viðfangsefni hans krefj-
ast rökgreiningar, finnst honum
liggja beinast við, að hann fari líka
að tala og skrifa eins og raunvísinda-
maður. Víða má sjá, að eftirlætis
orðatiltæki gagnrýnandans hafi feng-
ið á sig blæ tæknifræðinnar. Vísinda-
hyggján skín líka í gegn í notkun
hans á litla, yfirlætislausa orðinu sem
: Leikhúsið sem goðsögn; náttúran
sem tjáningarvottur; klæðnaður sem
skúlptúr á hreyfingu. Þessi leikur
með gagnvirk orð minnir um margt
á líkingar-vanann, en ber líka keim
af uppsetningu á jöfnum í raunvísind-
um — hiti sem hreyfing, massi sem
orka — sem eiga þar rétt á sér og
koma að gagni í líkindareikningi.
Sé tungan beitt blygðunarlausum
fantatökum að geðþótta, þá kann sú
málnotkun líka að stuðla að því, að
viss vísinda-ljómi taki að leika um
skriffínninn. Þegar gagnrýnandi tek-
ur að vitna í neikvætt svið í skrifum
sínum um myndlist eða þegar hann
skýtur inn keimlíkt (af því að eftirlfk-
ing mundi hljóma of mddalega) í
umfjöllun um bókmenntir, þá finnur
hann orðið vel fyrir því, að hann njóti
virkilegs álits í heiminum.
Eða þegar hann fær innblástur til
að ganga enn lengra fram fyrir
skjöldu og snýr sér að því að koma
á framfæri kenningu. sinni um af-
brigði í listsköpun eða um listastefnu
með því að grípa til nýrra grískra
heita, þá er hann sannarlega farinn
að standa nokkuð jafnfætis hinum
mestu snillingum mannsandans:
Hljómar til dæmis ekki Ekphrasis
nægilega torrætt til að tákna eitthvað
alveg splúnkunýtt á sviði listsköpun-
ar?
Gagnrýni í raun
og veru
Satt bezt að segja er ekkert það
að fínna í raunvemlegri gagnrýni,
sem réttlætt gæti loddarabrögð af
þessu tagi. Gagnrýni er ekki list-
grein, heldur ekki nein vísindi; hún
hefur ekki til að bera neina fasta
kenningu né heldur eina ákveðna
aðferð, sem telst algild. Gagnrýni er
öllu fremur iðja, unnin samkvæmt
mismunandi mælikvörðum og út frá
mismunandi sjónarmiðum; þetta er
vissulega erfið iðja en alltaf undirgef-
in listinni. Af þessum sökum verður
listgagnrýni líka að taka breytingum
alveg eins og hinar ýmsu listgreinar
em breytingum undirorpnar í tímans
rás. Gagnrýnandinn er einfaldlega
þjónn, hann þjónar jafnt áhugasöm-
um almenningi og listamanninum.
Hann ryður burt þeim tálmum, sem
vama mönnum skilnings á listaverk-
um og gleði af þeim. Þetta er verkefni
sem unnt er að vinna á ýmislegan
hátt — eða ef til vill mætti komast
þannig að orði um gagnrýni, að af
henni séu til allmörg afbrigði en henni
sé samt einungis einn háttur eiginleg-
ur — hinn ábendandi, leiðbeinandi.
Gagnrýnandinn bendir alltaf með
fingrinum á lykilatriðin.
Góð gagnrýni er sjaldgæf og hún
tekur á sig margs konar mynd, allt
frá athugagreinum til samræðna og
frá ljóði til háðkviðlinga og þá má
vitanlega ekk’ gleyma gagnrýni í
formi sprenglærðrar bókmenntarit-
gerðar eða skrýtlu. Góð gagnrýni er
vel þegin og gjaman lesin, alveg sama (
í hvaða mynd hún birtist.
Meginatriðið er, að gagnrýnandinn
ætti að koma áliti sínu á framfæri á
ábendandi hátt og ætti alltaf að beina
máli sínu til hins almenna lesanda
eða hlustanda.
Hinir mjög himingnæfu kenninga-
smiðir, sem gera sig svo breiða á
okkar tímum — strúktúralistamir,
semiótikistamir, dekonstrúktsjónist-
amir, dadaistamir og aðrir fleiri —
hljóta þá að reiknast til einhverrar
annarrar starfsgreinar, því að jafnt
þeirra á milli innbyrðis og á milli
þeirra og alls almennings em raun-
veraleg tjáskipti afar sjaldgæf. Hver
og einn þessara sérfræðinga eða öllu
heldur „sérleyfishafa" beitir fyrir sig
orðaforða úr eigin framleiðslu, og
hefur tröllatrú á því, að einungis
hans sérstæða orðalag geti leitt fram
á sjónarsviðið stórkostlegar uppgöt-
vanir í nýjum altækum skilningi á
listum. Gagnorðar og ósköp blátt
áfram skýringar em forkastanlegar
í þeirra augum og miskunnarlaust
tættar sundur.
Hvað er þá list?
Einn mesti áhrifamaður á sviði list-
gagnrýni í Frakklandi á síðari
áratugum, Roland Barthes, hafnaði
mjög eindregið einfaldleika og tær-
leika í listum, þ.e. öllu sem talizt
getur ljóst, einfalt og auðskilið í
nútíma listsköpun. Hann hélt því jafn-
vel blákalt fram, að eftir að þeir
Marx og Freud höfðu sett fram kenn-