Morgunblaðið - 22.01.1988, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 22. JANÚAR 1988
Niður með
pýramídakerfið
eftir Sigurð Helgason
Nýlega hefur verið gefin út met-
sölubók á öllum Norðurlöndunum,
sem ber heitið „Rífum pýramíd-
ana“. Höfundur er Jan Carlzon
forstjóri SAS-flugfélagsins, sem er
í eign Svía, Dana og Norðmanna.
Hann tók við stjóm félagsins 1982,
en þá var félagið rekið með milljóna
halla og hefur það stóreflst undir
hans stjóm og hefur það vakið al-
þjóða athygli. Áður hafði sami
maður tekið við Linjeflugfélaginu
sænska, sem var nær gjaldþrota
1978 og gerði það stórauðugt. Hann
segir m.a. í nefndri bók, að SAS
þurfti að auka afköst um 25—30%,
annaðhvort með minnkuðum
rekstrarkostnaði eða auknum tekj-
um. Þetta leit út fyrir að vera
óleysanlegt, en til þess að ná þess-
um árangri þá þurfum við að vinna
aðeins öðravísi en við geram í dag
segir hann. Leiðin er sú að við vinn-
um á láréttan (horisontal) hátt og
forðumst eða stórminnkum allar
ákvarðanatökur af stjómendum,
iátum heldur þá sem vinna verkin
á vinnustöðunum taka ákvarðanir.
Með því fæst ábyrgðarmeiri starfs-
maður og það sparar tíma og
fyrirhöfn. Það þýðir það, að stjóm-
endur verða að færa völdin til
vinnustaða, en ekki að viðhalda
gömlu leiðinni að nær allar ákvarð-
anir þurfí að fara eftir pýramída
til æðstu stjómanda. Pýramídaleið-
in er alls ráðandi í rekstri fyrirtækja
í dag, og verða nær allar ákvarðan-
ir smáar og stórar að ganga til
toppsins og til baka aftur. Stjóm-
endur kalla gjaman saman fundi
til ákvörðunartöku og við þetta tap-
ast tími og fyrirhöfn og oft era
teknar rangar ákvarðanir, þar sem
þeir þekkja ekki þær aðstæður sem
við er að glíma. Niðurstaða Jans
Carlzons er í aðalatriðum að stjóm-
endur leggja á ráðin, hvaða stefnur
eigi að taka, en flestar ákvarðana-
tökur fara fram þar sem verkin era
unnin. Gildir þetta jafnt með stór
fyrirtæki sem smærri. Skýrir hann
frá fjölda dæma í rekstri SAS, þar
sem þessi nýja aðferð hefur gefíð
ótrúlega góða raun í framkvæmd.
Hefur þetta ekki síst reynst vel í
hinum ijölmörgu útibúum SAS
víðsvegar um heim allan. Hér gefst
ekki tími til þess að rekja þetta
nánar, en að mínu mati er um stór-
merkar nýjungar að ræða, sem
fæstir hafa gefíð gaum, en skýrist
mjög vel í nefndri bók.
Það er athyglisvert, að einmitt á
sama grundvelli era byggðar höfuð-
röksemdir fyrir aukinni heima-
stjóm. Við viljum færa ákvarðana-
tökuna sem mest til heimabyggða,
því að heimamenn þekkja best þau
vandamál sem við er að glíma, en
viljum jafnframt forðast þær pýr-
amídaleiðir, sem nú era allsráðandi
gagnvart landsbyggðinni og þarf
að rífa niður. Fljótlega mun koma
í ljós, að það verkar eins og áður-
nefnd rekstrardæmi sýna, að
afköstin aukast með aukinni ábyrgð
héraðanna og allar ákvarðanatökur
verða skynsamlegri.
Tökum áþreifaniegt dæmi frá
síðasta náttúruvemdarþingi sem
haldið var í október sl. í stjóm þess
vora kosnir sex aðalmenn og sex
til vara, en stjómin fer með æðstu
stjóm náttúruvemdarmála fyrir allt
landið. Helst eiga öll meiriháttar
mál er snerta þennan málaflokk að
sendast þangað. í þessu æðsta ráði
er enginn fulltrúi frá landsbyggð-
inni. Tillaga var á sama þingi að
stofna nýtt ráðuneyti, sem að sjálf-
sögðu á að vera toppurinn á
pýramídanum. Nei og aftur nei. Við
landsbyggðarmenn eigum sjálfír að
leysa okkar náttúravemdarmál nú
og um alla framtíð eins og alls stað-
ar er gert á Norðurlöndum. Að
sjálfsögðu getum við leitað ráða til
sérfræðinga, en við einir tökum all-
ar ákvarðanir, sem snerta byggðar-
lag okkar. Við megum aldrei
framselja það vald. Með því stuðlum
við að því að byggðin leggist í auðn.
Gildir þetta sjónarmið á flestum
öðram sviðum þjóðlífsins.
Miðstýring í
algleymingi
Við höfðum um of treyst á forsjá
ríkisvaldsins, þar sem aðrar þjóðir
hafa látið sveitarstjómir og héraðs-
stjómir um framkvæmd mikilvægra
málaflokka, eða verkefnið falið
einkaaðila eða félagasamtökum.
Skulu hér nefnd nokkur dæmi frá
Norðurlöndunum um aukna heima-
stjóm. Héraðin íjármagna fram-
haldsskólana og stjóma þeim sjálf,
en það gerir ríkið hér á landi að
mestu, en til þess að svo megi
verða, þá þurfa héraðin nýja tekju-
liði. Sveitarfélögin fara sjálf með
stjóm grunnskólanna, ein sér eða
í samvinnu við nærliggjandi sveitar-
félög. Á sama hátt fara héraðin
með stjóm heilbrigðismála, vega-
mála, nema þjóðvegakerfíð, skipu-
lagsmála, atvinnumála og
náttúravemdarmála svo að nokkuð
sé nefnt. í viðræðum, sem ég átti
við fjölda aðila, bæði sveitarstjóm-
armenn eða þá sem fóra með
héraðsstjómir víðsvegar á Norður-
löndum, fyrir skömmu, kom alls
staðar fram sama sjónarmiðið.
Sveitarfélögin era of litlar einingar
til þess að vinna sjálfar að þessum
verkefnum, en sameinuð geta þau
gert þetta. Tekið skal fram, að vera-
legt átak hefur verið unnnið í því
að stækka sveitarfélögin á Norður-
löndum og era minnstu þeirra með
500 íbúa og svo önnur langtum
stærri. Samt þurfa þau að vinna
saman. í Noregi fara 19 fylki með
veralega sjálfsstjóm, í Svíþjóð 23
landsþing, í Danmörku 14 ömt og
svipað fyrirkomulag er í Finnlandi.
Til allra þessara héraðsþinga er
kosið hlutbundinni kosningu á sama
tíma og til sveitarstjóma. Og þau
hafa fasta tekjuliði, eins og sveitar-
félögin. Einnig era föst framlög úr
ríkissjóði til stærri verkefna. Það
er sameiginlegt með þessum hér-
aðsstjómum, að þær hafa starfað
um lengri tíma, en nú hin síðari ár
hafa þeim verið falin stóraukin
verkefíii til viðbótar. í Noregi varð
t.d. stórfelld breyting árið 1976 til
aukinnar sjálfssijómar. Þá fengu
fylkin sjálfstæða skattálagningu og
til þeirra var kosið hlutfallskosn-
ingu. Sá misskilningur er ríkjandi
hjá mörgum, að ekki væri hægt að
koma slíku á hér á landi, nema með
stjómarskrárbreytingu, en svo er
ekki, því að allstaðar á Norðurlönd-
um er þetta gert með einföldum
lögum. Litið er á héraðsstjómimar
sem aukið valdsvið sveitarstjóma,
enda gilda mjög svipuð lagaákvæði
um starfsemi héraðsstjóma og
sveitarstjóma.
í umræðum er oft sagt, að þeir
sem aðhyllast skiptingu landsins í
héraðsstjómir vilji skipta landinu
þ.e. stofna ríki innan ríkisins og
hefði það veralegan kostnað í för
með sér. Hér er um megin villu að
ræða, sem ef til vill byggist á mis-
skilningi. Það er rétt að lönd, eins
og Þýskaland, Frakkland, Sviss og
Bandaríkin era byggð upp af nokk-
uð sjálfstæðum ríkjaeiningum með
veralega meiri sjálfsstjóm, en við
eram að ræða um, sjálfstæð ríkis-
stjóm innan ríkjanna. Algengast er
að í þessum löndum skiptist Alþingi
í tvær deildir, og er önnur þeirra
kosin af fulltrúum frá einstökum
ríkjaeiningum. Að sjálfsögðu er
þessi skipan byggð á gamalli hefð
og tryggð í stjómarskrám þessara
ríkja. Eg vil leggja áherslu á, og
til þess að forðast allan misskilning,
að enginn ábyrgur aðili hér á landi
hefur gert tillögu um slíka skipan
hér, enda engar aðstæður til slíks.
Aftur á móti þá þekki ég ekkert
sjálfstætt vestrænt ríki, sem ekki
hefur komið á fót sjálfstæðum hér-
aðsstjómum eins og hér hefur verið
lýst að er á Norðurlöndum.
í öllum þessum löndum er litið á
að efling heimastjóma sé raun-
hæfasta leiðin til að viðhalda byggð
og jafnvægi í landinu.
Nú nýlega hafa stjómvöld í
Rússlandi og Kína lýst yfír að of
mikil miðstýring standi í veginum
fyrir eðlilegum framföram og verði
þar komið á valddreifíngu og aukin
völd héraðanna. Kjaminn í bókinni
Perestrojka eftir Gorbatsjov er árás
á miðstýringu og aukin gagnrýni,
og valddreifíng. Er því fokið í nær
öll skjól talsmanna miðstýringar.
Þjóðin of fámenn
Ég hef oft heyrt sagt, þegar
umræður um aukið vald héraðs-
stjóma hafa farið fram, af hálfu
andmælenda, að það sé ekki hægt,
því að þjóðin sé svo fámenn. íslend-
ingar era aðeins að íbúatölu eins
og lítið hérað á Norðurlöndum. í
sjálfu sér væri ekki óeðlilegt að slík
spuming kæmi fram hjá erlendum
gagnrýnendum. Við þekkjum öll
undran og viðbrögð útlendinga,
þegar við segjum þeim að hér búi
aðeins 250 þúsund manns. Þá
spyija þeir gjaman; hvemig getið
þið haldið uppi sjálfstæðu þjóðfélagi
með öllum þeim kostnaði, sem því
fylgir að viðhalda sjálfstæðu ríki?
Gæta þarf landsins alls sem er
stórt, landhelginnar, og halda þarf
uppi samskiptum við önnur ríki, svo
að aðeins nokkuð sé nefnt. Er ég
fullviss um að við öll höfum lent í
vanda við að gefa viðhlítandi skýr-
ingar og sjaldnast tekist að sann-
færa útlendinginn. í slíkum
umræðum megum við aldrei gleyma
að þakka skaparanum fyrir hversu
gjöfult land okkar er af margvísleg-
um gæðum og einnig ekki síst að
þessum gæðum er dreift um allt
landið. Með sönnu má segja að
enginn landshluti er þar afskiptur.
Það er staðreynd að við höfum alls
ekki nýtt okkur gæði þessa lands
nema að litlum hluta, t.d. era nú
að berast fréttir af mögulegri orku-
sölu til Bretlands.
Aldrei megum við og gleyma
því, að við eram að mestu laus við
mengun og við verðum að leggja
mikið af mörkum til þess að við-
halda þvi ástandi, og á því getur
oltið mest um framtíð þjóðarinnar.
Gleymum því og aldrei, að sagan
sýnir að mikil blessun hvílir á þjóð
vorri og þá mest þegar á reynir.
Það hefur og sýnt sig, að smáþjóð-
ir þurfa ekki að óttast um tilverarétt
sinn eða óttast samskipti við stærri
þjóðir, ef þær búa yfír nægjanlegu
innra afli og raunsæi. Sný ég mér
þá nánar að því hvort við séum of
fámenn til þess að koma á fót hér-
aðsstjómum. Það er eðlilegast að
líta til sögu þjóðar vorrar, en strax
við landnám landsins var landinu
skipt í fjórðunga, sem útkljáðu sín
mál sjálfír og gamla Alþingi okkar
var byggt upp þannig, að goðamir
og þingmenn þeirra skiptust eftir
landshlutum og var þessa jafn-
vægis gætt um aldir. Einnig var
hluta af framkvæmdavaldinu skipt
eftir fjóram ömtum með umtals-
verðri heimastjóm. En árið 1903
vora ömtin lögð niður og komið á
fót einu stjómarráði í Reykjavík.
Aðeins einn þingmaður greiddi at-
kvæði gegn lögum um stjómarráð
íslands, og benti á, að afleiðingam-
ar yrðu þær að allt framkvæmda-
Sigurður Helgason
„Það er athyglisvert,
að einmitt á sama
grundvelli eru byggðar
höfuðröksemdir fyrir
aukinni heimastjórn.
Við viljum færa ákvarð-
anatökuna sem mest til
heimabyg'gða, því að
heimamenn þekkja best
þau vandamál sem við
er að glíma, en viljum
jafnframt forðast þær
pýramídaleiðir, sem nú
eru allsráðandi gagn-
vart landsbyggðinni og
þarf að rífa niður.
Fljótlega mun koma í
Ijós, að það verkar eins
og áðurnefnd rekstrar-
dæmi sýna, að af köstin
aukast með aukinni
ábyrgð héraðanna og
allar ákvarðanatökur
verða skynsamlegri.“
valdið færðist á einn stað, og að
sama skapi minnkuðu völd hérað-
anna. Reynslan hefur sýnt að þessi
vamaðarorð reyndust sönn. Rétt er
að benda á þá staðreynd, að þá var
þjóðin langtum fámennari og fá-
tækari en í dag, en það virtist ekki
vera til fyrirstöðu. Það er athyglis-
vert að í gegnum aldimar hélst
byggðin nokkuð jöfn, en það voru
helst eldgos og náttúrahamfarir
sem réðu um byggðaröskun, enda
þótt heil hérað legðust ekki í eyði,
eins og nú virðist stöðugt bera
meir á, vegna mismunandi lífsskil-
yrða og atvinnumöguleika, svo að
nokkuð sé nefnt. Það var og at-
hyglisvert að enda þótt aðalþrýst-
ingur að færslu valdsins á
höfuðborgarsvæðið kæmi frá emb-
ættismönnum þjóðarinnar, þar
búsettum, þá voru þeir vel studdir
af íbúum dreifbýlisins, enda var
mikill andróður rekinn gegn gömlu
ömtunum og þau kölluð pappírs-
stofnanir til háðungar. Hér er þetta
nánar rakið, því að við verðum að
gera okkur ljóst, að barátta fyrir
jafn sjálfsögðum mannréttindum og
aukinni heimastjóm verður
margvíslegum þymum stráð,
þekktum og óþekktum, og aðeins
ef við stöndum saman um megin-
markmið er hægt að ná árangri og
því þurfum við að vera óhrædd um
að ræða þessi mál opinskátt.
Heimastjórn gefur
góða raun
Þó hér hafí verið vísað til sögu
þjóðarinnar málstað okkar til stuðn-
ings, sem viljum aukna heimastjóm,
þá er til nærtækara dæmi, sem nú
skal um rætt í stuttu máli. Ég var
fulltrúi Kópavogs í landshlutasam-
tökum fyrir Reykjanes í mörg ár,
en í þeim vora öll sveitarfélögin í
Reykjaneskjördæmi. Samtökin
höfðu, eins og landshlutasamtökin
hafa haft frá upphafi, engar tekjur,
nema það sem sveitarfélögin létu
þeim í té og þar af leiðandi lítil sem
engin verkefni. Þó hófst samvinna j
í fræðslumálum. Var hér mest um
kynningarsamkomu sveitarstjóm-
armanna að ræða, og endaði
sérhver fundur með mikilli veislu.
Að sjálfsögðu var eitthvert gagn
af þessu, en þó verður að viðurkenn-
ast að það var hverfandi. Á einum
fundinum tilkynntu sveitarfélögin á
Suðumesjum, að þau óskuðu eftir
að segja sig úr samtökunum, þar
sem þeim leiddist aðgerðarleysið og
vildu taka raunhæfar á vandamál-
unum. Stofnuðu þeir síðan Sam-
band sveitarfélaga á Suðumesjum.
Hófust þeir handa í hitaveitufram-
kvæmdum fyrir svæðið og tóku að
sér stjóm rafveitna og lækkuðu
orkuverð stórlega. Hafa þeir haft
hönd í bagga um margvísleg hags-
munamál fyrir byggðarlagið. Er
þessi merki vísir sérstaklega at-
hyglisverður og ætti að vera stjóm-
völdum hvati til að setja löggjöf sem
veiti héraðunum meiri völd og
tryggi þeim sjálfstæðar tekjur. Er
ég sannfærður um að atvinnumál
Suðumesja væra betur á vegi stödd,
ef nefnd samtök hefðu haft meiri
stjóm í þeim efnum, en raunin hef-
ur orðið á, en þau mál hafa verið
mikið til umræðu að undanfömu.
Ekki má heldur glejmia því
merka átaki, þegar fjórðungsþing
Austfírðinga var stofnað þann 29.
júlí 1944 á Eiðum. Stofnuðu það
fulltrúar frá Norður- og Suður-
Múlasýslu, svo og fulltrúar frá
stærstu kaupstöðunum, úr Seyðis-
firði og Neskaupstað. Stóð þetta
þing í 20 ár og kom mörgu athyglis-
verðu til leiðar. Þeir gáfu út
tímaritið Gerpi, sem hafði víðtæk
áhrif. Höfuðviðfangsefni þingsins
vora gagnmerkar tillögur í raf-
magnsmálum, atvinnumálum og
samgöngumálum, en þegar þingið
hófst var hér t.d. engin togaraút-
gerð og mjög takmörkuð fisk-
vinnsla. Skýlaus krafa fjórðungs-
þingsins, að til Austurlands kæmi
hluti af nýsköpunartoguram hafði
gífurleg áhrif á byggðasögu Aust-
urlands. Jafnframt hófust kröftug-
ar umræður um raforkuver á
Austurlandi, sem þá þótti fjarstæð
hugmynd og einnig barátta fyrir
flugvelli á Egilsstöðum. Það var og
merkilegt, að allir fulltrúar á fjórð-
ungsþingi vora sammála um að
skora á Alþingi og ríkisvaldið að
reisa á Egilsstöðum byggðarlag,
þar sem veralegur hluti skipulags
og undirbúningsframkvæmda væri
kostaður af ríkisvaldinu. Það sem
þó heldur þessu merka fjórðungs-
þingi mest á lofti vora ítarlegar
tillögur um stóraukna heimastjóm
héraðanna.
HeQum því kröftuga baráttu fyr-
ir aukinni heimastjóm héraðanna.
Hér er um mannréttindamál að
ræða, jafnframt sem við skulum
senda út i ysta myrkur núverandi
pýramída frumskógakerfi.
Höfundur er bæjarfógeti á Seyðis-
firði og sýslumaður Norður-Múla-
sýslu.
TÖLVUPRENTARAR