Morgunblaðið - 30.10.1988, Blaðsíða 17

ooor íríTsrrvrvn nr mimífinvevtfiiz fltfMWWTOWW
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTOBER 1988 •
Giuseppe Verdi:
DON CARLOS
eftir Jóhannes
Jónasson
Styrktarfélag íslensku Óperunn-
ar sýnir upptöku af Don Carlos eft-
ir Verdi í húsakynnum óperunnar
þriðjudagskvöldið 1. nóvember kl.
20.00.
Þessi ópera Verdis var lengi sýnd
einna sjaldnast af síðari óperum
hans. Orðstír hennar hefur vaxið
með árunum og að margra viti er
hún öndvegisverk hans, jafnvel
fremri en síðustu verkin, Otello og
Falstaff.
Tilefnið að samningu óperunnar
var það að árið 1867 var haldin
mikil heimssýning í París. Sýning-
unni var ætlað að kynna menningu
og framleiðslu þjóða vítt um heim
og um leið að varpa ljóma á keisara-
dæmi Napóleons III. í tilefni af
sýningunni tjölduðu allar menning-
arstofnanir því besta til sem upp á
var að bjóða. Parísaróperan pantaði
þá nýja óperu frá Verdi og bauð
honum gull og græna skóga fyrir.
Verdi var ljóst að slíkt verk yrði
að vera stór og viðamikil glæsi-
ópera með hópatriðum, skartklæð-
um og glæstum leiktjöldum. Eftir
nokkrar vangaveltur ákvað hann
að semja verk eftir leikriti Schillers
um Don Carlos og föður hans,
Filippus II. Spánarkonung.
Filippus II. hefur fengið misjafn-
ara orðspor en flestir þjóðhöfðingjar
sögunnar. Kemur margt til. Hann
var ímynd kúgunar og kaþólsku í
hugum mótmælenda. Honum hefur
einnig verið kennt um að koma
spænska ríkinu á vonarvöl með
haftastefnu og kostnaðarsömum
stríðsrekstri. I reynd var hann allra
þjóðhöfðingja samviskusamastur,
barst lítt á sjálfur, vann myrkra á
milli og kynnti sér öll mál út í hörg-
ul. Skjalabunkarnir sem eftir hann
liggja eru ótrúlega stórir, og eru
þá ekki með talin öll þau skjöl sem
hann hefur yfirlesið og síðan af-
greitt með spássíugreinum. Hann
var nákvæmt, íhugult og varfærið
möppudýr. Ef til vill skorti hann
víðsýni, en ekki verður á allt kosið.
Hann var heittrúaður og leit á sig
sem þjón drottins og heilagrar
kirkju.
Mynd Filippusar var þegar dreg-
in dökkum litum af andstæðingum
hans á 16. öld og honum þá lýst
sem hinum illa kúgara Niðurlanda
og handbendi rannsóknarréttarins.
Fyrsta og merkasta ritið gegn
Filippusi er deilurit Vilhjálms af
Úraníu frá 1581, en þar er hann
borinn öllum þeim vömmum sem
hægt er að tína til, og þar á meðal
sakaður um að hafa myrt son sinn,
ríkisarfann, Don Carlos.
Don Carlos var í reynd illa gefinn
og ofstopafullur. Geðheilsa hans
ekki í of góðu lagi og henni fór
hrakandi ár með ári. Það kom því
engum á óvart að faðir hans gafst
upp og lét loka hann inni í stofu-
fangelsi þegar hann hafði tvö ár
um tvítugt. Don Carlos var þá orð-
inn mjög vanstilltur og sjálfum sér
og umhverfi sínu hættulegur. Hann
reyndi að svelta sig til bana í
prísundinni og síðar að skaða sig
með því að gleypa hluti. Hann lést
árið 1568, 23 ára gamall, og sam-
tíðarmenn virðast þá ekki hafa ta-
lið neitt grunsamlegt við dauða
hans.
Ásökunin um ábyrgð Filippusar
á dauða sonarins gekk síðan aftur
í söguritum og skáldverkum lengi
vel, þótt enginn trúi þeirri sögu
lengur. Frægasta útfærsla sögunn-
ar er líklega leikrit þýska skáldjöf-
ursins Schillers sem Verdi og hand-
ritshöfundar hans byggðu óperuna
á.
I óperunni er Filippus dreginn
mun mannlegri dráttum en í leikrit-
inu. Dulur, einmana og bitur stend-
ur hann milli tveggja elda, skyld-
unnar við ríki sitt og trú annars
vegar en tilfinninga sinna hins veg-
ar. Don Carlos er hér, eins og í
leikritinu, aðeins örgeðja og frjáls-
lyndur.
Hlutverk Carlosar er ekki sérlega
viðamikið, enda tenórsöngvarinn
sem það var skrifað fyrir ekki sér-
lega góður. Önnur hlutverk eru
viðameiri og er hlutur Filippusar
þar stærstur. Það er ekki laust við
að hér hafi Verdi séð ímynd Lés
konungs í Filippusi II. Eins og fyrr
var honum föðurharmleikurinn
hugstæðastur.
Operan var flutt í Parísaróper-
unni 11. mars 1867. Hún var lítið
eitt stytt meðan á æfingum stóð,
en Parísarbúar voru vanir viðamikl-
um sýningum. Þegar Verdi gekk
frá ítalskri útgáfu verksins nokkr-
um árum síðar felldi hann burtu
fyrsta þáttinn sem gerist við Fonta-
inebleau, rétt utan Parísar. Það er
einnig venja að sleppa seinni hlut-
anum af öðru atriði þriðja þáttar
og láta þeim þætti ljúka með dauða
Rodrigos.
Þannig er farið að í þeirri upp-
færslu sem sýnd er á þriðjudags-
kvöldið. Þetta er upptaka af sýn-
ingu á Savonalinna-hátíðinni árið
1985. Helstu flytjendur eru Matti
Salminen sem Filippus konungur,
Mari Ann Haggander sem Elísabet,
drottning hans, Seppo Ruohonen
sem Don Carlos ríkisarfi, og Walton
Grönroos í hlutverki Rodrigos,
markgreifa af Posa. Af öðrum má
nefna Liviu Budai sem Eboli prins-
essu, Bengt Rundgren sem forseta
rannsóknarréttarins og Jako Ry-
hanen sem munkinn í Yuste-
klaustri. — Hér sannast sem oftar
að Finnar virðast eiga meira af
góðum stórbössum en flestar aðrar
þjóðir til samans.
Söguþráðurinn er í stuttu máli
þessi:
Don Carlos, ríkisarfí Spánar,
hafði verið sendur til Frakklands
sem biðill Elísabetar prinsessu af
Valois. Filippus, faðir hans, ákveður
þá að snúa við blaðinu og giftast
Elísabetu sjálfur. Þá höfðu þau
Carlos og Elísabet hist og fellt hugi
saman. En konungs vilji verður að
ráða. Ifyrsti þátturinn hefst í kapell-
unni í Yuste-klaustri, þar sem Karl
keisari V., faðir Filippusar, settist
í helgan stein er hann lét af völdum
og gerðist munkur. Þar hittast þeir
Don Carlos og Rodrigo, markgreifi
af Posa, vinur hans. Carlos játar
að hann hafi orðið ástfanginn af
drottningunni og Rodrigo hvetur
ríkisarfann til að fara til Niðurlanda
og reyna að koma þar á friði og
umburðarlyndri stjórn. Þau kon-
ungshjónin koma í kapelluna til
bæna. Carlos verður mjög miður
sín við að rekast á drottningu. At-
riðinu lýkur er þeir Carlos og Posa
sverja hvor öðrum vináttueiða.
í öðru atriði fyrsta þáttar hittum
við fyrst fyrir hirðmeyjar drottning-
ar utan við klaustrið. Er hún kemur
á vettvang nær Rodrigo að fá henni
orðsendingu frá Carlosi um að fá
að ræða við hana einslega. Hún
sendir hirðmeyjamar á brott og
Carlos kemur og játar henni ást
sína. Elísabet kveðst ætla að vera
bónda sínum trú og Carlos heldur
á brott, sár og æstur. Konungur
kemur og Rodrigo nær honum á
eintal. Hann hvetur Filippus til að
sýna Niðurlendingum umburðar-
lyndi. Konungi finnst fátt um erindi
Rodrigos en dáist að einurð hans,
og býður honum því trúnað sinn
og vináttu.
í öðmm þætti hefur Eboli prins-
essa, ein hirðmeyja drottningar,
sett Carlosi stefnumót með nafn-
lausu bréfi. Hann heldur að bréfið
sé frá drottningu og kemur á
stefnumótið í hallargarðinum um
miðnætti. Þegar Eboli kemst að því
að Carlos hafði búist við annarri
verður hún æf og hótar hefndum.
Það stoðar ekkert þótt Rodrigo
komi á vettvang og reyni að tala
hana til. Rodrigo tekur til öryggis
af Carlosi skjöl sem bendla hann
við málstað Niðurlendinga.
Seinna atriðið gerist við trúvill-
ingabrennu í Madríd. Konungs-
hjónin og hirðin em viðstödd og
Carlos leiðir sendinefnd frá Niður-
löndum fyrir konung til að biðja
um miskunn og frið. Carlos biður
þess að vera sendur til Niðurlanda
sem landstjóri og þegar Filippus
bregst illa við öllum bónum missir
Carlos stjóm á skapi sínu og dregur
sverð úr slíðmm gegn föður sínum.
Rodrigo afvopnar hann og Carlos
Matti Salminen.
er tekinn höndum og færður í fang-
elsi.
Fyrra atriði þriðja þáttar er
líklega frægasta atriði ópemnnar.
Filippus vaknar einmana í grárri
morgunskímu og einræða hans þá
(Ella giammi m’amo — Dormiro
sol) er líklega frægasta bassaaría
ópembókmenntanna. Hann elur
með sér ótta að Elísabet sé honum
ekki trú. — Forseti rannsóknarrétt-
arins kemur á konungsfund, aldinn
og blindur. Hann ýtir því að Filipp-
usi að taka Carlos ai lífi fremur
en að senda hann í útlegð og krefst
þess að konungur sleppi verndar-
hendi sinni af Rodrigo. Filippus sér
engan kost annan en að láta undan
rannsóknarréttinum.
Drottning kemur og kveðst sakna
skartgripaskríns síns. En það er í
höndum konungs. Hann skipar
Elísabetu að opna það en hún neit-
ar. Þá opnar hann skrínið, fínnur
þar nisti með mynd af Carlosi og
þykist fyrst viss um ótrú konu
sinnar. Þó setur að honum efa.
Eboli játar fyrir drottningu að
hafa fært konungi skrínið í hefndar-
skyni, bæði af afbrýði vegna Carlos-
ar og þess að hún var áður frilla
Filippusar. Elísabet skipar henni að
fara brott í útlegð.
Seinna atriði þáttarins gerist í
dyflissu Carlosar. Rodrigo kemur
til að kveðja Carlos. Skjölin sem
hann tók við em horfin og hann
því sjálfur í hættu. Flugumaður
rannsóknarréttarins kemur og skýt-
ur Rodrigo með byssu. Hann deyr
í örmum Carlosar.
Pjórði þáttur gerist í kapellunni
í Yuste-klaustri. Carlos hefur kom-
ist úr fangelsinu og hyggst hitta
Elísabetu hér áður en hann heldur
til Niðurlanda. Konungur kemur á
vettvang með miklu liði og selur
son sinn á vald rannsóknarréttinum.
Þá birtist Karl keisari og dregur
sonarson sinn inn í hin helgu vé
klaustursins.
Þessi endir verksins hefur farið
fyrir bijóstið á sumum. Hér er vað-
ið yfir allar staðreyndir, rök og
dramatískt samræmi á skítugum
skónum, og reyndar er ekki ljóst
hvort hann á hér að vera afturgeng-
inn eða hvort honum er ætlað að
vera lifandi í klaustrinu áratug eft-
ir lögskráðan dauða sinn. Svona
glómlaus Hollývúdd-endir var að
vísu ekki óalgengur í frönskum
ópemm, en bréf Verdis sýna. að
hann var hrifinn af þessum endi
og hann breytti honum ekki er hann
endurskoðaði ópemna síðar. —
Síðari tíma menn hafa oft átt erfitt
með að kyngja honum og það er
vafalaust að hann hefúr staðið
bæði vinsældum og orðstír ópemnn-
ar fyrir þrifum.
Höfundur er áhugamaður um
óperu.
Þakkarávarp
ViÖ sendum innilegar kveÖjur og þakkir til
allra þeirra sem glöddu okkur á 60 ára hjúskap-
arafmceli okkar þann 20. október. LifiÖ heil.
Magðalena Guðlaugsdóttir,
Magnús Kristjánsson,
Þambárvöllum.
BETRA. ÚTSÝNI
Á TILBOÐSVERÐI
Gott útsýni ökumanna er einn mikilvægasti þáttur umferðaröryggis.
Góð þurrkublöð tryggja gott útsýni og stuðla þannig að öryggi
akandi og gangandi vegfarenda. Nýju UNIPART þurrku-
blöðin eru úrvals þurrkublöð, sem endast lengi og
passa á flestar tegundir bifreiða. Nýju UNIPART
þurrkublöðin eru til sölu á sérstöku kynningarverði
í varahlutaverslun HEKLU HF. og kosta frá kr. 119,-
U
HEKLAHF UNimRT
: Laugavegi 170-172 Sfmi 69 55 OO