Morgunblaðið - 21.05.1989, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. MAÍ 1989
C 7
sálarfræðinni, t.d. starfsmanna-
stjórn, að ógleymdum klíniskum
sálfræðingum. Þeir fást við sálsýk-
isfræðina, afbrigði í persónuleika
og skapgerð og geðræn vandamál.
Klíniska sálarfræði mætti kalla
„verklega“ sálarfræði, hún er upp-
haflega stunduð á stofnunum eða
geðdeildum og „snýr að því sem
þarf að lækna eða laga,“ segir
Gylfi Ásmundsson.
Fjöldi þeirra sem hafa sérréttindi
sem klíniskir sálfræðingar, fyllir
ekki tuginn en engu að síður starf-
ar á þriðja tug sem slíkir. Fjöldi
sálfræðinga vinnur að því að öðlast
þau réttindi en starfsþjálfunin tekur
fjögur og hálft ár, að loknu embætt-
isprófi í sálarfræði. Sálfræðingafé-
lagið veitir slíka viðurkenningu en
á döfinni er reglugerð um sérfræði-
réttindi sálfræðinga. Gylfi segir það
vilja brenna við að sálfræðingar
auglýsi sig sem klíniska sálfræð-
inga, án þess að hafa viðurkenningu
frá félaginu. Þeir geti verið ágæt-
lega hæfir, en hafi ekki formlega
viðurkenningu og ættu því ekki að
auglýsa sig sem slíkir.
F'yrstu sálfræðingarnir sem opn-
uðu eigin stofu voru Guðfinna Eyd-
al og Alfheiður Steinþórsdóttir. Þær
settu Sálfræðistöðina á fót 1983.
Hjá flestum er vinna á eigin stofu
einungis aukastarf. Mönnum ber
saman um að hún sé til að drýgja
tekjurnar en benda jafnframt á að
það sé síður en svo rakin leið til
auðæfa að reka eigin stofu. Kostn-
aður við reksturinn sé töluverður
auk þess sem mikil vinna liggi í
undirbúningi hvers viðtals ef vel
eigi að vera. „Sálfræðingur getur
þénað vel ef hann vinnur mikið en
það er lítið vit í að viðtölin séu
fleiri en fjögur til fimm á dag, eigi
hann að vera vel undirbúinn og
geta einbeitt sér. Sálfræðingar hafa
yfirdrifið að gera og mér sýnist
þeim fjölga í takt við eftirspurn,“
segir Gylfi. Þá bendir Siguijón
Björnsson á það að starf á stofu
sé nauðsynlegt til að halda sér í
eðlilegri þjálfun.
Byggir á eðlilegri hegðun
Sá sem mest áhrif hefur haft á
sálarfræðina síðustu hundrað árin
er læknirinn Sigmund Freud, sem
innleiddi viðtalsmeðferðina. Víst er
að áður hefur bijóstvit margra
lækna sagt þeim hversu gott það
gerir mörgum sjúklingum að tala
við utanaðkomandi aðila. Enn má
rekja margar kenningar og stefnur
innan sálarfræðinnár til Freuds, þó
að kenningar hans eins og þær
voru settar fram í upphafi, eigi sér
fáa fylgismenn núna.
„Grunnmenntun okkar felst í því
að læra um þróun einstaklingsins
frá vöggu til grafar. Bæði eðlilega
þróun og sjúklegt eða afbrigðilegt
sálarástand. Sálarfræðin hefur
sínar sérstöku rannsóknaraðferðir
til að varpa ljósi á mannlega hegð-
un og líðan. Þetta eru vísindi sem
byggja á rannsóknum og vísinda-
legum athugunum, ekki á bijóst-
viti,“ segir Guðfinna Eydal.
Það vill brenna við að menn setji
undir sama hatt, geðlækna og sál-
fræðinga. Þó að starfssvið þeirra
sé oft á tíðum svipað og þeir vinni
gjarnan saman, er ekki um sama
fagið að ræða. Einungis geðlæknar
hafa réttindi til lækninga og lyfja-
gjafa. Sálfræðingar greina og meta
vanda með sálfræðilegum aðferð-
um, eru ráðgefandi eða stunda sál-
fræðilega meðferð. „Það sérstaka
við klínisku sálarfræðina er grein-
ingin á vandamálum, meðferðin
skarast oft við starf lækna en þessi
hlutlæga lýsing á persónuleika og
geðrænum vandamálum er grunn-
urinn að meðferðinni. Sálfræðingar
hafa átt þátt í að koma með ný
sjónarhorn inní geðlækningar, t.d.
að aðstoða sjúklinga til sjálfshjálp-
ar, í stað þess að leggja þá inn þar
sem þeir bíði lækningar,“ segir
Gylfi.
Tvær stefhur, ótal
kenningar
Tvær meginstefnur eru innan
klínísku sálarfræðinnar, atferlis-
stefnan og sáleflisfræðin og innan
þeirra fjölmargar kenningar. At-
ferlisstefnan afmarkast við ein-
staklinginn sjálfan og miðar að því
að einangra vandamálið. Dæmi um
það er fælni, þar sem menn læra
ný viðbrögð við því sem skelfir þá
og sigrast þannig á vandanum.
Sáleflisfræðin hefur þróast frá sál-
könnun. Hún byggir á því að sál-
arlífið sé síbreytileg orka og lítur á
manninn í samspili við umhverfið.
Langflestir sálfræðingar nýta sér
báðar stefnurnar í meðferð. Þeim
sem rætt var við ber saman um að
ekki sé hætta á að einni ákveðinni
aðferð sé beitt án tillits hvað sé að.
Meðferð verði að sníða að þörfum
hvers og eins. „Aðalatriðið er frel-
sið til að haga meðferðinni eins og
hver vill. Kenningarnar skipta
vissulega máli en eru ekki höfuð-
atriði,“ segir Siguijón.
„Sálfræðingar hafa mismunandi
afstöðu til kenninga og vandamála
þess sem til þeirra leitar. Fyrir kem-
ur að þeir sýna ekki nægilegan
sveigjanleika, skortir víðtækari
þjálfun eða aðferðir þeirra eiga illa
við einstaka mann. En mér virðist
sem einstrengisháttur hvað varðar
stefnur sé að líða undir lok og að
ráði sálfræðingar ekki við meðferð,
vísi þeir á þá sem séu sérhæfðir í
henni,“ segir Gylfi.
Dýr þjónusta en nauðsynleg
Sálfræðingum ber saman um að
til þeirra leiti fólk úr öllum stéttum
og af báðum kynjum. Konur hafi
áður verið í meirihluta en nú séu
hlutföllin næsta jöfn. Flestir séu á
aldrinum frá þrítugu til fimmtugs,
en auk þess eru börn gjarnan í
meðferð hjá sálfræðingum. Eldra
fólk leiti frekar til heimilislæknis,
sem sé þá í raun í hlutverki sálfræð-
ingsins.
Allir eru sálfræðingarnir sam-
mála um nauðsyn þess að geta leit-
að til sálfræðings. „Það er mikil
þörf fyrir sálfræðilega þjónustu.
Það sést best á því hversu margir
sækja til sálfræðinga þrátt fyrir
hversu dýr þjónustan er,“ segir
Gylfi. Til þess að koma til móts við
ijárhag fólks, er lengd meðferðar
stillt í hóf og meiri áhersla lögð á
skammtímameðferð.
Verð á tímum hjá sálfræðingum
er nokkuð misjafnt, allt frá 1500
krónum og upp í 2700. Yfírleitt er
verðið á bilinu 2000-2300 kr. Hálfs-
ársmeðferð kostar því 50-60.000
kr ef miðað er við tíma einu sinni
í viku.
Að hjálpa sér sjálfur
Flestir hérlendis fara í meðferð
sem byggir á sálkönnun, einu sinni
til tvisvar í viku í hálft til eitt ár.
Einnig er talsvert um hópmeðferðir
og námskeið. Sálfræðingamir segj-
ast leggja áherslu á að hjálpa fólki
að hjálpa sér sjálft og vilja ekki
kalla þá sjúklinga, sem til þeirra
leita. Enn mun þó vera nokkuð um
það að fólk sem kemur til sálfræð-
inga komi til að láta lækna sig og
er ekki reiðubúið að vinna sjálft í
sínum málum.
Langflestir þeirra sem til sál-
fræðinga leita, koma af sjálfsdáð-
um. Þó eru einnig þeir sem koma
fyrir áeggjan annarra eða með
maka sínum, t.d. vegna hjóna-
bandsörðugleika. Árangur af slíkri
meðferð er ekki sem skyldi enda
viðurkennt að innri hvöt eða vilji
til að takast á við vandamál eru
nauðsynleg ef árangur á að nást
og flestir þekkja líklega hversu erf-
itt er að vinna með þeim sem er
því mótfallinn. „Þeir leita sér helst
hjálpar sem skynja að eitthvað er
að. Þeir sem eru virkilega veikir
koma ekki, nema fyrir utanaðkom-
andi þrýsting," segir Gylfi. „Menn
eru farnir að mæla með sálfræðing-
um eins og t.d. læknum ef þeim
sýnist einhver þurfa á aðstoð að
halda. En þegar þeir benda á ákveð-
inn sálfræðing, gera þeir það án
þess að fleiri heyri. Alveg frá upp-
hafi hef ég undrast hvað fólk er
ófeimið við að leita til sálfræðinga.
Margt hefur orðið til að svipta hul-
unni af starfinu m.a. umræða um
áfengismál, hjúskaparerfiðleika og
svo nýjungar eins og skammdegis-
þunglyndi. Þá rekur forvitni fólk
KARLMAÐUR A FIMMTUGSALDRI
BRÁÐSKEMMTILEGT HJÁ SÁLFRÆÐINGNUM
g var orðinn svo
þreyttur á því að geta
ekki klárað neitt sem ég
byijaði á. Ég var með
ráðagerðir og hugmyndir,
sem ekki varð neitt úr.
Þessu fylgdi vanlíðan og
samviskubit, enda kom
þetta niður á tekjunum.
Vanlíðan mín varð loks til
þess að ég fór til sálfræð-
ings en þegar við fórum
að tala saman, kom ýmis-
legt upp á yfirborðið.
Meðal þess var skilnaður
og fleiri óuppgerð mál úr
fortíðinni.
Það var vinkona mín
sem benti mér á sálfræð-
inginn sem ég fór til þeg-
ar ég bar upp mín vand-
kvæði við hana. Ég fór
fyrst vikulega og síðan
hálfsmánaðarlega, tólf,
þrettán sinnum. Þetta var
allt öðru vísi en ég hafði
ímyndað mér, reyndist
bráðskemmtilegt. Með-
ferðin var fólgin í við-
tölum. Við ræddum sam-
an og hann lét mig t.d.
hugsa upp ákveðnar að-
stæður. Hann flokkaði
minn innri mann í nokkrar
persónur; bamið, þann
ábyrga, drullusokkinn
o.s.frv. Það verður að
taka tillit til allra þessarra
þátta persónuleikans. Svo
leiddi hann einnig rök að
því að ég hefði lifað áður,
væri „gömul sál“. Þess
vegna leiddist mér svo,
af því að ég væri búinn
að prófa allt.
Mér fannst aðferðirnar
sem hann beitti vera rök-
réttar og ekkert dularfullt
við þær. Eitt leiddi af öðru
eftir því sem ég kom oftar
í tíma. Þetta var eins og
að hjálpa þeim sem hefur
ruglað púsluspilinu sínu
við að raða því upp aftur.
Ég var ekki feiminn við
að segja frá því að ég
hefði farið til sálfræðings
en var heldur ekkert að
útvarpa því. Það kom þó
fyrir að ég sagði „Ja, ég
verð nú að bera þetta
undir sálfræðinginn
minn,“ eins og þeir segja
í Ameríku.
Ég missti úr tvo tíma
undir lok meðferðar og
hætti þess vegna. En ég
tel mig hafa reynt að
vinna eftir því sem sál-
fræðingurinn lágði fyrir
og ætla að fara aftur til
hans í haust. Égtel mig
hvorki læknaðan né hætt-
an. Ég veit heldur ekki
hversu „veikur“ ég var
þegar ég fór til hans, frek-
ar en meirihluti þjóðarinn-
ar, sem ég tel að þurfi að
leita til sálfræðings ein-
hvern tíma á ævinni.“
KARLMAÐUR, TÆPLEGA FERTUGUR
ÞRfiUB HEILBRIGB SKYNSEMI
Eg var óánægður með
sjálfan mig og stöðu
mína í heiminum. Þetta
var leiðigjarnt ástand sem
ágerðist, ég var eirðarlaus
og farinn að upplifa mig
sem lífeyrisþega. Mér
fannst að hasarinn í lífinu
væri búinn og ég var ekki
reiðubúinn að kyngja því.
Eftir nokkrar vangaveltur
ákvað ég að fara til sál-
fræðings og segja honum
hvernig mér liði. Sálfræð-
inginn valdi ég m.a. vegna
þess að ég var búinn að
leita til heimilislæknisins
og fá hjá honum lyf. Ég
er frekar opinn maður og
get talað um vanlíðan
þeir lögðu margt gott til
málanna. En hjá sálfræð-
ingnum var tekið mun
fagmannlegar á málun-
um.
Allir mínir nánustu
vissu af þessu enda er
ekkert að því að fara til
sálfræðings. Þetta er
markaðssett þjónusta og
það er hægt að heimfæra
andlegan krankleika upp
á hvern einasta mann.
Það er ekki nokkur vafí á
að hér hafi tekist að skapa
tísku, að það sé fínt að
fara til ákveðinna sál-
fræðinga.
Ég vissi í meginatriðum
hvað myndi gerast, þetta
er rétt eins og að leita til
sérfræðings vegna maga-
verkjar. Ég fór í tíu skipti,
í gáfnapróf, persónuleika-
próf og svo viðtöl. Fyrst
gerði ég almenna úttekt á
mér, vitsmunum, getu og
öðru. Niðurstaðan var sú
að ég væri ágætlega hæf-
ur einstaklingur og ekkert
ætti því að vera til fyrir-
stöðu. Meðferðin var
snöggsoðin, ég fór í
krossapróf og síðan komu
niðurstöðurnar, þar sem
sagði að ég væri þessi
ákveðna manngerð. Sál-
fræðingurinn var maður á
mínum aldri og miðað við
lítil kynni fannst mér
hann hafa mig ískyggi-
lega á hreinu. En hann
benti mér einnig á þætti
sem ég hef haldið frá mér
allt mitt líf og mér reynd-
ist erfitt að kyngja. Sál-
fræðingur beitir þróaðri
heilbrigðri skynsemi,
beinir rugli og vanlíðan í
jákvæðan farveg.
Á heildina litið er ég
mjög ánægður en mér
finnst þetta ekki mjög
þróuð vísindi. Ekkert
frekar en hjá galdralækni
í Afríku. Aðalatriðið er að
þetta hjálpar fólki. Sjálfur
býst ég ekki við að fara
aftur til sálfræðings, ég
hef komist að eigin niður-
stöðu.“
KONA, 24 ARA
TILGATA A METTIMA
Eg fór í fóstureyðingu
þegar ég var sextán
ára. Eg var komin það
langt á leið, að mér var
sópað í gegnum kerfið; ég
fór í skylduviðtal við fé-
lagsráðgjafa spítalans en
var engu nær eftir það.
Fóstureyðingin var mér
mikið áfall og eini maður-
inn sem vissi af henni,
lagði hart að mér að leita
hjálpar, þar sem ég væri
svo erfið í umgengni.
Þessi þrýstingur varð til
þess að ég leitaði til sál-
fræðideildar skóla. Ég
valdi þá leið vegna þess
að ég hafði ekki efni á
að greiða fyrir viðtölin.
Ég fór Qórum sinnum
í viðtal til sálfræðings og
sagði honum frá fóstur-
eyðingunni og hversu illa
mér liði vegna hennar.
Hann sagði mér að við-
brögð mín við jafn hvers-
dagslegum hlut og fóstur-
eyðingu væru ekki eðlileg
og þá fór mér einnig að
líða illa vegna þess. Mér
fannst sálfræðingurinn
bijóta niður það sem ég
sagði, hann var sífellt að
leita að annarri orsök van-
dans en fóstureyðingu. í
fjórðatímanum fann hann
líklega skýringu á „óeðli-
legu“ ástandi mínu. Mér
hefði reynst svo erfitt að
ganga í gegnum fóstur-
eyðingu vegna þess að ég
væri lesbísk.
Ég mótmælti þessu í
tímanum og þar sem ég
átti enn eftir snefil af
sjálfsvirðingu, sagði ég
honum í þeim næsta að
öll mín vandamál væru
leyst og ég þyrfti ekki
frekar á hans hjálp að
halda. Hann var mjög
ánægður með þessi mála-
lok. Með hjálp vina minna
vann ég mig svo út úr
mínum vandamálum á
tveimur árum.
Áður en ég fór til sál-
fræðings, hélt ég að hlut-
verk hans væri að hjálpa
einstaklingnum að tala
um vandann og komast
að rótum hans. Ég átti
ekki von á því að fundin
yrði ný orsök og mér sagt
hvernig ég væri og hvað
ég ætti að gera. Mér
fannst sálfræðingurinn
vinna markvisst, spurn-
ingarnar beindust í ákveð-
inn farveg og hann setti
fram tilgátu á mettíma.
Ég hef ekki farið til
sálfræðings síðan og ætla
mér það ekki. Ef eitthvað
kemur upp á, mun ég
heldur leita til geðlæknis
eða annarra, sem ég held
að geti hjálpað mér.“
KONA UM FERTUGT
TEL MÉR MEÐFERÐINA TIL TEKNA
Eg hef verið óvirkur
alkóhólisti í nokkur ár
og hafði liðið illa lengi.
Mér gekk illa að slíta sam-
bandi sem var orðið eyði-
leggjandi. Vinkona mín
sem hafði verið í líkri að-
stöðu, benti mér á að leita
til sálfræðings eins og hún
hafði gert og hringdi í
hann fyrir mig. Éggekk
til hans í hálft ár, fyrst
nokkuð þétt en síðan leið
lengra á milli. Ég hef leit-
að til sálfræðingsins í ein-
staka skipti síðan ef eitt-
hvað sérstakt hefur komið
upp á.
Ég hafði áðar farið á
sjálfstyrkingamámskeið
en það nægði mér ekki til
að fylgja því eftir, því mér
leið svo hræðilega illa. En
ég hafði litla hugmynd um
hvað myndi gerast hjá
sálfræðingnum, ímyndaði
mér að fortíð mín skipti
meira máli en hún gerði.
Ég sagði vinkonum
mínum frá því að ég hefði
farið, en hvorki baminu
mínu né manninum sem
ég átti í sambandi við.
Ég vissi að hann myndi
núa mér því um nasir, sem
hann og gerði þegar ég
sagði honum það síðar.
Mér fannst þetta alveg
út í hött fyrst, fannst ekk-
ert gerast. Sálfræðingur-
inn vart.d. búinn að segja
mér að ég yrði reið, ég
varð það aldrei. En smám
saman ávann hann sér
traust mitt. Ég fór ekki í
neitt próf en hann teikn-
aði stundum fyrir mig
hvað væri að gerast og
hvar ég væri stödd.
Sálfræðingurinn hjálp-
aði mér gífurlega mikið.
Þó að ég detti í pyttina
mína, gleymi ég aldrei því
sem við fórum í gegnum
á þessu hálfa ári. Eg hef
enn stuðning af því sem
hann sagði mér. Mér
finnst hann hafa gefið
mér aftur svo margt sem
ég var búin að týna, t.d.
að leyfa sér að eiga
drauma og hæfileikann til
að mála. Og ég mátti gera
mistök. Það skipti mig
miklu máli að sálfræðing-
urinn hafði mikla reynslu
af því að vinna með alkó-
hólistum og ég fékk mikið
traust á honum vegna
vinnubragða hans. Ég ber
mikla virðingu fyrir sál-
fræðingnum, finnst
óskaplega vænt um hann
og er honum þakklát.
Ég mun hiklaust leita
til sálfræðingsins ef eitt-
hvað bjátar á. En svo hef
ég einnig AA-prógrammið
mér til stuðnings. Ég tel
mér það til tekna að hafa
farið til sálfræðings og
myndi með glöðu geði vísa
til hans ef með þyrfti."