Morgunblaðið - 30.07.1989, Side 12

u v
12----------------------—
esei Lrji oe ínjDAauviniTa aKtAJawuoHOM
' - TWOKGUNBLAÐIÐ- SUNNUDAGtJR -30: -JÚLÍ-W80-------- : - “--------------------
Hringrás peninganna
f
Landbúnaöarkerfið er æöi flókiö völundarhús viö fyrstu sýn. Hér sést hvernig verðmæti
dilkakjöts þróast á leiö þess frá bónda gegnum slaturhús, heildsölu, smásöluverslun og til
neytenda.
Af vöruveröinu í
heildsölu renna rúm 2%,
eöa 9 krónur til
Stofnlánadeildar.
landbúnaöarins. I fyrra ~
voru þannig areiddar um
280 milljónir króna í
sjóöinn. Því fé er ásamt
öörum tekjum hans varið
til þess aö niöurgreiða
vexti af
fjárfestingarlánum
bænda.
Þegar litiö er á þróun
undanfarinna ára sést
aö bóndinn fær sífellt
minna í sinn hlut af
niöurgreiddu
heildsöluverði. Fyrir
áratug féllu 77% í skaut
bóndans en nú um 70%.
Vinnslustöövarnar hafa
aukiö sína hlutdeild sem
þessu nemur. Slátur- og
heildsölukostnaöur af
dilknum eru 115 kr.
Auk f>ess fjár sem variö
er í niöurgreiöslur eru
um 3.200 milljónir króna
ætlaðar til landbúnaöar
á þessu fjárlagaári.
Framlögin eru af ýmsum
toga spunnin. Ríkiö
niöurgreiöir kjöt til
útflutnings, bætir
bændum fé sem er
skoriö vegna riöu, greiöir
öörum fyrir aö nýta ekki
réttinn til aö framleiöa.
Framlög til lífeyrssjóös
bænda og ýmissa
stofnana í landbúnaöi
heyra einnig undir
þennan gjaldaliö.
Bóndinn
[311 kr.
/ira'v
Smásala
389 kr.
Vinnsla
|441 kr.
4 JF
7?1* jJÍ,
3200 3800
milljónir kr. milljónir kr.
Heildsala
[363kr
Verð og tekjur
Gröfin sýna þróun á veröi til bænda á
dilkakjöti annarsvegar og verð í
smásöluverslun hinsvegar á skrokkum
og kotilettum árunum 1980-1989.
Miðað er við veröiö eins og það
reyndist vera í mars hvert ár Nú ber
bóndinn 12% minna úr býtum en áriö
1980 á sama verðlagi. Kílóið af
dilkakjöti í heilum skrokkum hefur
hækkaö um 8% í siinásölu umfram
veröbólgu, en kílóið af kótilettum um
44% umfram veröbólgu.
Smásöluálagning á
dilkakjöti er ákveöin tæp
10% og var um 27
krónur á kg i mars, en
öll verö á myndinni eru
miðuö viö þann mánuö.
Af því veröi sem
neytandinn greiöir fær
afuröastööin um 30% í
sinn hlut, en bóndinn um
87%. Samtals eru þetta
124% af smásöluverði
og niðurgreiöir ríkiö
mismuninn í heildsölu
Af því veröi sem
smásölverslunin greiðir
heildsalanum eru 78
krónur söluskattur til
ríkisins. Kjötið er
niðurgreitt um tæpar 190
krónur.
Niðurgreiöslur og
framlög til landbúnaöar
úr ríkissjóöi nema um
110.000 krónum á
hverja fjögurra manna
fjölskyldu í ár, eöa um
7.000 milljónum króna.
Niðurgreiðslur á
búvöruverði eru alls um
3.800 milljónir króna, en
40% af því fara til aö
greiða niður söluskatt.
Hlutur
landbúnaðartengdra
gjalda á fjárlögum nú er
um 8,5%.
1980
1989
1980
1989
Hækkanir umfram aukningu framfærsluvísitölunnar í mars
milli ára
•o
c
TO
,i2
•B
o
0)
O)
C0
X
co
o
<n
C
"w_
03
*o
(O
c
'13
-Q
T3
C
ca
S
to
ZJ
c
'O
s:
CO
O)
c
'in
CL
CL
Z>
s
1
CD
X
cn
m
*o
JQ
C
3
O
2
FYRRVAR
OFTÍKOTI
KÁTT
einfaldlega ganga af göflunum ef
minnst er á að fækka beri vinnslu-
stöðvum eða framleiðendum."
„Það kerfi sem við höfum komið
upp leiðir til þess að bændur eru á
sultarkjörum. Þeir geta ekki fram-
leitt meira en geta heldur ekki
hætt,“ segir Brynjólfur Sigurðsson
lektor og fulltrúi neytenda í fímm-
mannanefnd, sem ákvarðar verð til
vinnslustöðva.
Hann bendir á að nota mætti
hluta þeirra fjármuna sem varið er
í útflutningsbætur og niðurgreiðsl-
ur til að borga bændum fyrir að
hætta búskap. Ef 2 milljörðum
króna væri varið á hveiju ári og
hveijum bónda greiddar 10 milljón-
ir króna mætti þannig taka um 200
býli úr umferð á ári. Að áratugi
liðnum hefði bændum fækkað um
2.000 og framleiðsluréttur þeirra
sem eftir eru vaxið að sama skapi.
„Um ráðstafanir af þessu tagi
hefur einfaldlega aldrei mátt ræða,“
segir Brynjólfur. „Það er alveg ljóst
að í landbúnaði er til staðar kerfí
sem byggir á gömlum merg og
enginn er tilbúinn að sleppa sínu.
Bændur eru aðeins lítill hluti þjóðar-
innar en hafa geysimikil völd vegna
þeirrar kjördæmaskipunar sem er í
landinu. Skynsamari bændur hljóta
að sjá að ef þeir svara ekki kröfum
markaðarins kemur á endanum til
þess að neytendur rísa upp og koma
til Ieiðar uppstokkun á valdahlut-
föllum í stjómkerfinu.“
Offjárfesting í
vinnslustöðvum
Þegar rætt er um óhagkvæmni
benda bændur iðulega á að millilið-
ir á leið til neytenda taki sífellt
meira til sín. Hlutur bóndans af
heildsöluverði vörunnar hafí rýmað.
Slátrunar-, heildsölu-, og dreif-
ingarkostnaður hefur aukist um
30% umfram verðbólgu frá árinu
1979, samkvæmt upplýsingum frá
Framleiðsluráði. Nú fá vinnslu-
stöðvar rúm 25% af heildsöluverði
en fengu 20% fyrir tíu ámm. Rúm
70% falla bændum í skaut, en 77%
fyrir áratug.
Útreikningar Framleiðsluráðs
sýna að ef skrokkur er keyptur í
hlutum í verslun kostar hann um
þriðjungi meira en í heilu lagi.
Dilkakjöt í heilumskrokkum er háð
verðlagsákvæðum, en smásöluá-
lagning á brytjuðu kjöti var gefín
fijáls fyrir fjórum ámm.
Stórkaupmaður á Reykjavíkur-
svæðinu segir að stór hluti verð-
hækkunar á leið kjötsins úr slátur-
húsi til kaupanda falli tiíhjá afurða-
stöðvunum sem pakka því í neyt-
endaumbúðir. Nær allt kjöt sem
selt er í dag er fullunnið áður en
það kemur í verslanir.
Margir bændur verða til þess að
gagnrýna óhagkvæmni í rekstri
sláturhúsa og mjólkurvinnslu-
stöðva. Þessi fyrirtæki em þó flest
í eigu samvinnufélaga þar sem
bændur em við stjómvölinn, en lítil
samstaða hefur náðst um að taka
á vandamálinu.
„Ég er þeirrar skoðunar að
bændur hafí verið allt of linir að
veita sínum fyrirtækjum aðhald og
beita sér fyrir hagræðingu á því
sviði,“ segir forystymaður í bænda-
hreyfíngunni.
„Það er líka augljóst að sam-
vinnuhreyfíngin hefur allt of lengi
þijóskast við og staðið í vegi fyrir
nauðsynlegri hagræðingd.“
Offjárfestingar í vinnslustöðvum
em ávöxtur þeirrar framleiðslu-
stefnu sem fylgt var í landbúnaði
fram á síðasta áratug. Stefnumótun
stjórnvalda tók mið af því að mark-
aðir fyrir búvöm erlendis myndu
stækka, vegna skorts á matvælum
í heiminum. Þá yrði fólksfjölgun á
íslandi mun örari en hún reyndist
verða. Því var spáð að eftirspum
eftir búvöm færi vaxandi, en annað
hefur komið upp á teningnum.
„Það hefði með réttu átt að söðla
um í byijun áttunda áraýugarins til
þess að hægt yrði að vinda rólega
ofan af vandamálinu. í stað þess
var haldið áfram af fullum krafti
með niðurgreiðslur og framleiðslu-
styrki. Þegar búmarki var loks
komið á um 1979 var vandamálið
orðið risavaxið. Stjómvöld em að
stærstum hluta ábyrg fyrir því,“
segir Guðmundur Stefánsson, fram-
kvæmdastjóri Istess á Akureyri og
fyrmm hagfræðingur Stéttarsam-
bands bænda.
í umtalaðri úttekt sem gerð var
á kostnaði í sláturhúsum fyrir
tveimur ámm var lagt til að 30 slát-
urhús af þeim 48 sem störfuðu í
landinu yrðu lögð niður á fimm
árum.
I fyrra var stofnaður úreldingar-
sjóður fyrir sláturleyfishafa sem
leiddi til þess að sex sláturhús voru
lögð niður það árið. Virðist sem að
álíka fækkun verði á húsunum fyr-
ir haustið.
„Það er öllum ljóst að lækka
þarf kostnað í afurðastöðvunum,
sem þýðir að fækka þarf húsunum.
En til þess að koma hreyfingu á
málin þyrfti að ná miklu betri sam-
stöðu milli héraða,“ segir Hreiðar
Karlsson formaður Samtaka slátur-
leyfishafa.
Fylgfir frelsi glundroði?
Viðmælendur blaðsins í bænda-
stétt em sammála um að ef heldur
fram sem horfír muni algjört hmn
verða í stéttinni á kynslóðaskiptum.
Börn þeirra hafi einfaldlega engan
áhuga á að taka við búi með þann
litla framleiðslurétt og rýra tekjur
sem þeim stendur til boða.
En þótt bændum sé ljós nauðsyn
hagræðingar virðast jafnvel fijáls-
lyndustu menn í þeirra hópi hlynnt-
ir því að ríkisvaldið hafi yfirstjórn
framleiðslunnar með höndum í sam-
vinnu við samtök bænda. Mörgum
verður á orði að markaðskerfi án
opinberrar stýringar bjóði aðeins
heim glundroða.
„Við emm að framleiða fyrir
mjög lítinn markað. Ef óheft mark-
aðslögmál verða látin ráða getur
landbúnaður lent í hrikalegum
sveiflum sem menn ráða ekki við,
eins og dæmin sanna í kjúklinga-
rækt og hjá svínabændum,“ segir
Jóhannes Geir Sigurgeirsson bóndi
á Öngulsstöðum í Eyjafirði.
Bændur fallast fúslega á að mik-
ið óhagræði hljótist af því hversu
margir, dreifðir og smáir framleið-
endur era. í framleiðslu, vinnslu og
dreifíngu sé fjármunum kastað á
glæ. En jafnframt segja þeir að
valið standi einfaldlega milli
byggðastefnu og fólksflótta úr
sveitum. Ef valin yrði leið ýtrustu
hagkvæmni myndi grandvöllur fyrir
samfélagi sveitanna bresta og sam-
félagið þyrfti að axla vandamál at-
vinnuleysis;
„Spurningin er hvort er dýrara
fyrir þjóðina, núverandi byggða-
stefna eða eitthvað annað. En það
er alveg ljóst að byggðastefna til
sveita verður ekki rekin til frambúð-
ar á kostnað landbúnaðarins," segir
Gunnlaugur Júlíusson hagfræðing-
ur Stéttarsambands bænda.
„Það era engar forsendur fyrir
stórfelldri fækkun bænda. Það er
ekki hægt að stokka mannlíf upp
eins og spilastokk,“ segir
Steingrímur J. Sigfússon.
Byggðastefiia eða blóm-
legurlandbúnaður
En þótt byggðastefna sé á þenn-
an hátt kjölfesta í landbúnaði, getur
hún einnig orðið að oki sem bændur
rísa ekki undir ef þeim er ekki gert
kleift að stunda búskap af myndug-
Ieik. Formaður Landssambands
sauðfjárbænda, Jóhannes Kristj-
ánsson á Höfðabrekku í Mýrdals-
hreppi, segir að spyija megi þeirrar
spumingar hvort blómlegur Iand-
búnaður samrýmist byggðastefnu.
„Sauðfjárbúskapur hefur verið
notaður af stjómvöldum til að dreifa
byggð í landinu, enda er hann einn
vænsti kosturinn í byggðastefnu.
Rekstur á þessum búum í dag er
auðvitað mjög óhagkvæmur og fjár-
festingar vannýttar. Spurningin er
Sjá bls. 14A