Morgunblaðið - 30.07.1989, Qupperneq 14

'ú
U mhverfis vernd, komm-
únismi og flölmiðlar
Sá, sem hér hugsar upphátt hefur tvisvar í sumar átt þess kost
að taka þátt í ferðum á vegum sjálfstæðismanna, þar sem land-
græðsla var á dagskrá. Á 60 ára afmæli sínu hefur flokkurinn stað-
ið að gróðursetningu um land allt að frumkvæði ungra sjálfstæðis-
manna.
Sem betur fer virðist vera vax-
andi áhugi á umhverfismálum
hér á iandi og ýmislegt hefur
þokast í rétta átt á undanfömum
árum. Skilningur er meiri nú en
fyrr á því að halda landinu og haf-
inu umhverfis það hreinu í víðtæk-
ustu merkingu. Almenningur sýnir
einnig aukinn áhuga á að endur-
heimta landgæðin með uppgræðslu.
Enn er þó langt í land.
Óþarft ráðuneyti
í tíð ríkisstjórnar Þorsteins Páls-
sonar var samið frumvarp um
skipulag umhverfismála. í frum-
varpinu var gert- ráð fyrir að að-
gerðir í umhverfismálum yrðu sam-
ræmdar hjá einu ráðuneytanna, en
ábyrgðin yrði hjá mismunandi
stjórnvöldum — allt eftir eðli máls
hverju sinni. Því miður strandaði
málið á ágreiningi milli þáverandi
stjórnarflokka aðallega vegna þess,
að Framsóknarflokkurinn vildi
stofna sérstakt umhverfisráðuneyti.
Núverandi forsætisráðherra
gerði tilraun til að þvinga meingall-
að frumvarp um umhverfismál í
gegnum Alþingi á sl. vetri, en það
mistókst vegna óeiningar í stjómar-
liðinu. Nú hefur forsætisráðherra
skipað nefnd til að gera nýja tilraun
og beitir þeim viðbótarröksemdum,
að nýtt umhverfisráðuneyti geti
komið sér vel, þegar taka þarf nýj-
an flokk inn í ríkisstjórnina.
Það er háttur miðstýringar-
manna að búa tii nýtt stjómvald,
þegar leysa þarf ný verkefni. Trúin
á mátt ríkisins rekur slíka menn til
þess að setja á laggirnar nýja ríkis-
stofnun, þegar takast þarf á við
ný viðfangsefni. Hugmyndin um
umhverfisráðuneyti byggist á
slíkum sjónarmiðum. Miðstýringar-
mennirnir segja: Eitt stykki um-
hverfisráðuneyti takk. Málið af-
greitt. Allt klappað og klárt.
Umhverfisráðuneytið þarf síðan
ráðuneytisstjóra, skrifstofustjóra,
starfsfólk að ógleymdu húsnæði og
öllu því sem tilheyrir. Þeir sem vilja
ekki nýtt ráðuneyti eru á móti
umhverfisvernd að áliti miðstýring-
armanna.
Að mínu áliti er nýtt umhverfis-
ráðuneyti til óþurftar. Það er dýrt
í rekstri. Það ýtir undir ágreining
um valdmörk. Og það getur tekið
ábyrgðina frá þeim,
sem vegna starfsemi
sinnar menga um-
hverfið með einum
eða öðrum hætti. Það
er auðvelt að þvo
hendur sínar með því
að stofna nýtt ráðu-
neyti, en slíkt er engin
trygging fyrir betri og
skilvirkari árangri.
Miklu betri leið er
að samræma aðgerðir
á sviði umhverfismála
í einu ráðuneyti — t.d.
samgönguráðuneyt-
inu —, en gera sem
flesta ábyrga fyrir
umhverfisvernd. Við-
unandi árangur næst
ekki fýrr en allir axla
ábyrgðina. Ekki að-
eins stjórnvöld heldur einnig fyrir-
tæki, fjölskyldur og einstaklingar
verða að finna til ábyrgðarinnar.
Umhverfismálin eru i eðli sínu
dreifður málaflokkur, sem snertir
alla starfsemi í landinu. Þess vegna
er æskilegast að ábyrgðin sé sem
víðast.
Það væri að mínu mati verðugra
viðfangsefni fyrir forsætisráðherr-
ann og ríkisstjórnina að finna leiðir
til að fækka ráðuneytum, draga úr
yfirbyggingunni og færa völd og
ábyrgð til fólksins.
Gjaldþrot kommúnismans
Þjóðir, sem lent hafa undir járn-
hæl kommúnismans, eru nú sem
óðast að rísa upp gegn kúgun sinni.
Valdhafar í nokkrum kommúnista-
ríkjum viðurkenna gjaldþrot þeirrar
kreddu, sem hefur valdið örbirgð
og ófrelsi. Leiðin út úr ógöngunum
er hins vegar hvorki auðrötuð né
auðveld yfirferðar. Þótt frelsi og
mannréttindi séu for-
sendur efnalegra
framfara, fæst árang-
ur ekki á skammri
stundu.
Lýðræðisþjóðirnar
verða að sýna fijáls-
lyndum öflum í
kommúnistaríkjum
skilning og stuðning,
en umfram allt þolin-
mæði. Við megum
ekki gefast upp, þótt
móti blási um sinn.
Þeirri þróun, sem nú
er hafin, verður ekki
snúið við, ef vestræn
lýðræðisríki halda rétt
á málum. Við eigum
að auka samskipti við"
þessar þjóðir á sem
flestum sviðum, en
HUGSAD
UPPHÁTT
/ dag skrifar Friðrik
Sophusson,
varaformadur
Sjálfstcedisflokksins.
4
Teikning/Pétur Halidórsson
megum ekki loka fyrir þau, og ein-
angra þjóðir, þótt stjórnvöld grípi
til óþurftarverka, sem engan veginn
eru réttlætanleg.
Málstaður þeirra, sem fómað
hafa lífi sínu til að komast úr kióm
kommúnismans', er svo mikilvægur
að við megum hvorki gefa upp von-
ina né leggja árar í bát. Auðvitað
mótmælum við kröftuglega og sýn-
um megnustu andúð á óhæfuverk-
um stjómvalda gegn friðsömum
mótmælendum, morðum og fjölda-
handtökum. En aukin samskipti
opna fyrir nýjar hugmyndir og ýta
undir frelsisþrá undirokaðra þjóða.
Við skulum hafa í huga, að frelsi
og mannréttindi em ekki aðeins
FYRRVAROFT
ÍKOHKÁTT
hvort við emm tilbúin að fórna
byggðastefnu fyrir hagkvæmni,"
segir Jóhannes.
Þær ógöngur sem byggðastefna
hefur ratað í birtast hvað skýrast
í vanda loðdýrabænda. Fyrir fáum
ámm var byijað að hvetja bændur
víðs vegar um land til að hætta
hefðbundnum búskap og reisa þess
í stað skála fyrir refa og minkalæð-
ur. Lánað var til byggingar um 200
loðdýrabúa víðsvegar um allt land
og reistur fyöldi fóðurstöðva til að
þjóna þeim í öllum landshlutum.
Nú er loðdýraræktin talin gjald-
þrota, en bændur heija á stjómvöld
að hlaupa undir bagga. Þeir telja
að ríkisvaldið hafi axlað ábyrgð á
þessum búskap í upphafi og sé því
ósanngjamt að skilja þá eftir á
köldum klaka.
Ummæli Gunnars Guðbjartsson-
ar, fyrram framkvæmdastjóra
Framleiðsluráðs landbúnaðarins em
lýsandi fyrir afstöðu þéirra sem
staðið hafa í forystusveit bænda til
þessa vanda.
„Þeir sem lögðu út í loðdýrarækt
vora margir tilneyddir, því ella
hefðu þeir orðið að láta af búskap
fyrir fullt og allt. Það voru stjórn-
völd sem bentu þeim á þennan kost
og margir urðu til að hvetja þá til
að velja hann. Það væri mjög óeðli-
legt ef bændur yrðu látnir gjalda
þess hve mikið verðfall hefur orðið
á skinnum," segir Gunnar.
Ef litið er á málið frá öðrum sjón-
arhóli kemur í ljós að hvatning
stjórnvalda fólst fyrst og fremst í
mjög hagstæðum fjárfestingalánum
sem bera litla eða enga vexti og
era niðurgreidd af neytendum og
skattgreiðendum.
Svo margar ferðir hafa verið
famar til bjargar loðdýrabændum
undanfarin misseri að þeir sem
gerst þekkja hafa ekki tölu á fjölda
þeirra, svo vitnað sé í greinargerð
sem Byggðastofnun vann fyrir
iandbúnaðarráðuneytið í byijun júlí.
Þar er einnig bent á að björgunar-
aðgerðir hafi verið svo margar að
ekki hafi unnist tími til að Ijúka
einni áður en önnur hófst.
„Af hrakförum loðdýrabænda
má draga þá ályktun að það er
ekki hægt að bjarga einni atvinnu-
grein með því að vísa mönnum í
aðra,“ segir háttsettur maður í
stjórnkerfinu.
Tíunda hver skattkróna
til landbúnaðar
Kostnaður við byggðastefnuna
leggst að sjálfsögðu á skattgreið-
endur. Engin stofnun hefur það
hlutverk að safna upplýsingum um
umfang niðurgreiðslna, styrkja og
aðstoðar við landbúnað. Að sögn
Ólafs Torfasonar forstöðumanns
Upplýsingaþjónustu landbúnaðar-
ins hefur Alþingi samþykkt frum-
varp um Hagþjónustu landbúnaðar-
ins sem ætlað er það hlutverk að
annast samræmda gagnasöfnun um
greinina.
Samkvæmt fjárlögum 1989 átti
að veija 6,5 milljörðum króna til
niðurgreiðslna, útflutningsbóta,
bóta fyrir riðufé og til þess að
greiða bændum fyrir að framleiða
ekki. í sambandi við kjarasamninga
í vor ákvað ríkisstjórnin að auka
niðurgreiðslur á árinu um hálfan
milljarð króna og stefna því framlög
til landbúnaðar yfir 7 milljarða
króna á árinu. Það eru rúmar
110.000 krónur á hveija fjögurra
manna fjölskyldu í landinu.
Auk þess taka neytendur þátt í
að niðurgreiða lán Stofnlánadeildar
landbúnaðarins til bænda. Námu
tekjur hennar af þessum gjaldstofni
tæpum 280 milljónum króna á
síðasta ári.
Niðurgreiðslum er ætlað að
lækka vöruverð til neytenda. Þegar
greiðslur til bænda fyrir afurðir
þeirra era ákveðnar er tekið tillit
til þeirra styrkja og endurgreiðslna
sem þeir hafa notið. Bændur bera
því fyrir sig þau rök að þessi fram-
lög farí aðeins úr einum vasa í
annan. Ef landbúnaður nyti engra
styrkja yrði búvöruverð einfaldlega
miklu hærra.
Sú skoðun heyrist einnig úr ann-
arri átt að neytendur beri þungar
byrðar til viðbótar af þeirri miklu
óhagkvæmni sem til staðar er í
íslenskum landbúnaði. Vilja margir
hagfraíðingar meta þann kostnað
sem neytendur bera vegna þess að
búvörur hér eru mun dýrari en í
nágrannalöndunum.
Þorvaldur Gýlfason prófessor
hefur bent á að ef neytendum stæðu
til boða innfluttir kjúklingar, egg
og kartöflur myndu þeir geta spar-
að 2.100 milljónir króna á ári í
matarinnkaupum. Miðar hann
þessa tölu við mismuninn á verði
afurðanna innanlands og þeim bú-
vörum sem standa innflytjendum
til boða.
Þorvaldur segir að óhagkvæmni
í framleiðslu þessara þriggja vöra-
tegunda sé svo mikið að samkeppni
hljóti að vera skýlaus krafa neyt-
enda. Það sé óhæfa að vemda at-
vinnurekstur sem taldi 230 ársverk
á síðasta ári með innflutningshöft-
um og láta neytendur borga brús-
ann. Með hveijum starfsmanni hafi
verið greiddar að meðaltali 9 millj-
ónir króna á síðasta ári og útgjalda-
auki hverrar fjögurra manna fjöl-
skyldu numið 34.000 krónum á ári.
Þeir hagfræðingar sem rætt er
við og starfa utan landbúnaðargeir-
ans eru almennt sammála um að
innflutningshöft á landbúnaði hafi
stuðlað að óhagkvæmni. Með sam-
keppni yrði greinin knúin til ha-
græðingar. Við það myndu mörg
störf leggjast niður í Íandbúnaði,
en fjármunir losna á móti. Ef skyn-
semi og markaðsöfl fái að ráða
hljóti sá tími að vera skammt undan
að þessi sjónarmið nái fram að
ganga.
„Við verðum að taka með í reikn-
inginn hvaða kostnaður hlytist af
því að halda þeim sem misstu vinn-
una í landbúnaði á atvinnuleysis-
bótum. Það er einfaldlega ekki
hægt að líkja búskap við tuskubúða-
rekstur á Laugaveginum. Ef bóndi
fer á hausinn skiptir það meira fyr-
ir viðkomandi sveit en ef einhver
heildsali í Reykjavík leggur upp
laupana, þótt hinn persónulegi
harmleikur sé jafn sár. Þau sam-
félagskerfi sem eru á landsbyggð-
inni eru einfaldlega svo veik að þar
má ekki mikið út af bera,“ segir
Gunnlaugur Júlíusson.
Verndaðir fyrir hinum
harða heimi
Til þessa hefur stjórn landbúnað-
arframleiðslunnar verið einkamál
ríkisvaldsins og forystu bændasam-
takanna. Neytendur hafa fulltrúa í
verðlagsnefndum landbúnaðarins
en á þeim vettvangi er harla lítið
svigrúm til breytinga.
Eins og dæmið um loðdýrarækt-
ina sýnir hafa bændur ekki vanist
því að gera sömu kröfur til arðsemi
fjárfestinga og framleiðni vinnuafls
eins og annar atvinnurekstur. Ríkið
hefur jafnan hlaupið undir bagga
þótt deila megi um hveijir hafi
hagnast á því á endanum.
„Það getur vel verið að bændur
hafi lifað í vemduðu umhverfi um
árabil. Þeir hafa komist áfram án
þess að lenda í hinum harða heimi
viðskiptanna," segir Jóhannes
Torfason.
- „Ein af ástæðum þess er að þeir
hafa ekki umgengist peninga í 3
ættliði. Þar til búvörulögin tóku
gildi lögðu bændur inn afurðir sínar
hjá kaupfélögunum og fengu öll
aðföng út á reikning. Þeir sáu aldr-
ei afrakstur starfa sinna.“
Þjóðfélagið hefur tekið stakka-
skiptum á undanförnum árum og
áratugum, en þróun í landbúnaði
hefur verið hægfara. Krafan um
breytta stefnu er orðin of hávær
til þess að bændur og stjórnvöld
geti skorast undan að svara henni.
Viðmælendum verður tíðrætt um
að bændur og búalið séu að súpa
seyðið af ákvörðunum sem teknar
vora af stjórnmálamönnum og
framvarðasveit bænda fyrir tveimur
til þremur áratugum. Þegar sest
er á rökstóla um búvörasamning
sem verður leiðarljós í landbúnaði
næsta áratug er verið að ákvarða
lífskjör á íslandi í dögun nýrrar
aldar. Það gefst ekki betra tæki-
færi til að breyta um stefnu.