Morgunblaðið - 22.04.1990, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 22. APRÍL 1990
C 13
ÆTTFRÆDI/Ga/tga leikrænir
hcefileikar í erfbirf
Arthúr Björgvin
ogKvaransætt
NAFN og ásjónu Arthúrs Björgvins Bollasonar hefúr á síðustu miss-
erum borið æ oftar fyrir augu Islendinga. Hann var um langt skeið
einn af afkastamestu fréttariturum Rikisútvarpsins á erlendri grund
en er nú kominn heim og sér m.a. um þáttinn Litróf í Sjónvarpinu.
Sérstaka athygli vekur litskrúðugt orðfæri Arthúrs og hástemmdar
líkingar hans sem hann flytur með leikrænum tilþrifúm. Hafa þau
jafnvel orðið að skotspæni hjá atvinnugrínistum. Reyndar er Arthúr
Björgvin kominn af ætt þar sem fjölmiðlun, listir og bókmenntir,
ekki síst leikbókmenntir, eiga sér ianga hefð svo að hann á ekki
langt að sækja hið leikræna fas. Hann er af svokallaðri Kvaransætt
og meðal frænda hans af þeirri ætt er Einar Kárason rithöfundur,
formaður Rithöfúndasambands Islands, en þeir eru bræðrasynir.
LÆKNISFR/EÐI// jöröin ab
trobfyllast affólki?
Mannfjölgunarbölið
Kvaransættin er talin frá Hjör-
leifi Einarssyni prófasti á .Und-
ornfelli. Hann átti í tveimur hjóna-
böndum sex börn, sem upp kom-
ust, og er margt þekktra manna
af þeim komið.
Hér yerður aðeins
stiklað á stóru.
1. Elsta barn
Hjörleifs var Einar
H. Kvaran (1859-
1938), einn
fremsti rithöfund-
ur íslendinga og
ritstjóri fjölmargra
blaða. Dóttir hans var Matthildur
Kvaran, kona Ara Arnalds .sýslu-
manns en frá þeim er Arnaldsættin
talin. Meðal barnabarna hennar er
Ragnar Arnalds alþingismaður og
leikritaskáld. Elsti sonur Einars H.
Kvaran var Einar E. Kvaran aðal-
bókari Útvegsbankans. Meðal
barnabarna hans er Guðrún Kvaran
cand.mag. og Hjörleifur Kvaran
fj ármálastjóri Reykj avíkurborgar.
Annar sonur Einars H. Kvarans var
Ragnar Kvaran landkynnir. Meðal
barna hans eru Ævar R. Kvaran
leikari (faðir Gunnars Kvaran selló-
leikara), Ragnheiður Kvaran (móðir
Ingibjargar Hafstað kvennalista-
konu) og Einar Kvaran vélaverk-
fræðingur, starfsmaður FAO. Enn
einn sonur Einars rithöfundar var
Gunnar E. Kvaran stórkaupmaður
í Reykjavík (meðal barnabarna hans
er Gunnar E. Kvaran fréttamaður
á Sjónvarpinu).
2. Annað barn Hjörleifs á Und-
ornfelli var Sigurður H. Kvaran
læknir, faðir Hjördísar Kvaran bók-
haldara (hennar dætur voru Ásdís
Kvaran lögfræðingur og Þuríður
Kvaran) og Eiðs Kvaran lektors í
Greifswald í Þýskalandi.
3. Jósef Hjörleifsson var þriðja
barn Hjörleifs á Undornfelli sem
hér verður nefnt. Hann var prest-
ur, síðast á Breiðabólstað á Skógar-
strönd. Hann átti mörg börn.
Eitt var Ágúst Kvaran heildsali
og leikari á Akureyri. Meðal barna
hans var Edda Kvaran leikari (móð-
ir Rafns Jónssonar fréttamanns) og
Axel Kvaran lögregluvarðstjóri
(faðir Ágústs Kvarans doktors í
eðlisfræði og Brynjars Kvarans
handknattleiksmanns).
Annað barn séra Jósefs var Guð-
laug Jósefsdóttir, kona Gunnars
A. Jóhannessonar, sem lengi var
íþróttakennari og forstöðumaður á
Isafirði en síðar í Reykjavík. Elsti
sonur þeirra var Bolli Gunnarsson
loftsiglingafræðingur hjá Loftleið-
um og víðar, um skeið forstöðumað-
ur PanAm á íslandi. Synir hans af
Arthúr Björgvin — fjölmiðlun,
listir og bókmenntir í ættinni.
fyrra hjónabandi voru Einar Bolla-
son kennari og körfuboltamaður og
Bolli Þór Bollason hagfræðingur.
Af seinna hjónabandi voru téður
Arthúr Björgvin og ennfremur syst-
urnar Linda Sigrún, Erla, Helga og'
Lilja. Föðursystkini Arthúrs Björg-
vins eru Jósef Gunnarsson garð-
yrkjumaður, Kári Gunnarsson
leigubílstjóri í Reykjavík (faðir Ein-
ars Kárasonar rithöfundar), Kjart-
an Gunnarsson apótekari í Lyfja-
búðinni Iðunni og Lilja Gunnars-
dóttir, kona Ingimundar Magnús-
sonar ljósmyndara og hljómlistar-
manns).
Þriðja barn séra Jósefs, sem hér
verður talið upp, var Ólafur Kvaran
ritsímastjóri í Reykjavík. Meðal
barna hans voru Karl Kvaran list-
málari (faðir listfræðinganna Ólafs
Kvarans og Gunnars Kvarans) og
Elísabet María Kvaran, kona Þor-
valds Garðars Kristjánssonar al-
þingismanns.
Hjörleifur Einarsson á Undorn-
felli átti tvö börn af seinna hjóna-
bandi. Þau voru:
4. Guðlaug Hjörleifsdóttir, eigin-
kona Sigurðar Kristinssonar for-
stjóra SIS og ráðherra um skeið.
Synir þeirra voru Hallgrímur Krist-
insson forstjóri Samvinnutrygginga
og Hjörleifur Sigurðsson listmálari.
5. Tryggvi Kvaran prestur á
Mælifelli í Skagafirði var yngstur
barna séra Hjörleifs, ættföður
Kvaransættarinnar. Dóttir hans er
Hjördís Kvaran, kona Finns Krist-
jánssonar . kaupfélagsstjóra á
Húsavík (sonur þeirra er Tryggvi
Finnsson forstjóri á Húsavík).
Um miðja nítjándu öld er talið
að mannkynið hafi í fyrsta
sinn orðið einn milljarður að tölu.
Til ársins 1930 tvöfaldaðist hópur-
inn og nú sex ára-
tugum síðar eru
milljarðarnir orðn-
ir fimm eða vel
það.
Á hveijum sól-
arhring bætist við
álíka ijöldi og öll
íslenska þjóðin og
með sama áframhaldi er gert ráð
fyrir 8-9 milljörðum árið 2025. Sið-
an hægist á fjölguninni og um 2100
muni staðar numið við 10 milljarða.
Níu af hveijum tíu börnum fæðast
nú í þriðja heiminum og Sameinuðu
þjóðirnar hafa lengi hvatt vanþróuð
ríki til að fræða þegna sína um
nauðsyn á takmörkun bameigna
og gera þeim kleift að notfæra sér
getnaðarvarnir. En við ramman
reip er að draga. Fáfræði almenn-
ings í mörgum þeim ríkjum sem
helst þyrftu á slíku að halda, skiln-
ingsleysi á vandamálinu, ólæsi,
sinnuleysi og örbirgð - allt eru
þetta steinar í götu. Andstaða við
getnaðarvarnir, til komin af trúar-
legum eða hefðbundnum kreddum
á einnig dijúgan þátt í að torvelda
breytingar á lífsvenjum. í þróunar-
löndum hefur samt mikið áunnist;
fyrir þrjátíu árum áttu þar einungis
9 af hundraði giftra
kvenna á barneigna-
skeiði kost á getnað-
arvörnum en nú eru
þær orðnar 45. Ef
allar konur sem vildu
takmarka barneign
sína hefðu aðgang
að pillunni og kynnu
með hana að fara
myndi fæðingum í
Afríku fækka um 27
af hundraði, í Asíu
um 33 og í rómönsku
Ameríku um 35.
Þótt tölur um
mannmergð séu ugg-
vænlegar er það í raun og veru
ekki höfðatalan sem mestu máli
skiptir. Enn er þess langt að bíða
að ekki verði þverfótað á plánet-
unni fyrir bræðrum okkar og systr-
um og væntanlega kemur aldrei til
þess. En meðferð manneskjunnar á
auðlindum hafs og lands stefnir til-
veru sívaxandi fjölda jarðarbarna í
hættu. Mengun af margvíslegu tagi
spillir lífríki sjávar á stórum svæð-
um, voldug tré dragast upp og
deyja í súru regni, skógar hitabeltis-
ins eru höggnir gegndarlaust, jafn-
vel brenndir af ásettu ráði og eng-
inn veit hvað slík ósköp kunna af
sér að leiða. Smávaxnari gróður
missir fótfestu vegna uppblásturs
svo að fijósamar lendur breytast í
sandauðnir. Sex milljónir hektara
fara þannig forgörðum á hveiju
ári. Sumstaðar er eyðingin svo
hraðfara að bændur eru farnir að
trúa því að gijótið vaxi upp í ökrum
og engi. Sveitirnar tæmast, fólkið
flýr sult og seyru og leitar athvarfs
í þéttbýli. En þar er ekki atvinnu
að fínna handa öllum og fátækra-
hverfi stórborganna stækka og
mannsæmandi aðbúnaður er víðs
fjarri. En börn halda áfram að fæð-
ast inn í veröld sem ekki virðist
hafa neitt aflögu handa þeim. í
fyrsta skipti í sögunni á því nær
helmingur mannkyns heima í bong-
um og allar líkur eru á að straumur-
inn til þeirra aukist
enn.
Hvað hefur teg-
undin Hinn viti
borni maður til
saka unnið? Upp í
hugann kemur
gamla biblíusagan
um fyrstu foreldr-
ana sem urðu að
hrökklast úr ald-
ingarðinum af því
að þau kunnu sér
ekki hóf og ásæld-
ust meira af gæð-
um hans en leyfi-
legt var.
eftir Guðjón
Friðriksson
LÖGFRÆÐI//Bcejarþingsdómur hajbur ab engu?
, ,Fræðslustjóramálið “
ÞAÐ virðist seint ætla að takast að útkljá mál Sturlu Kristjánsson-
ar, fyrrverandi fræðslustjóra. Enn á ný er það í fréttum. Tilefnið
að þessu sinni er umsögn ríkislögmanns um þá ákvörðun mennta-
málaráðherra að falla frá áfrýjun málsins til Hæstaréttar og greiða
Sturlu mun hærri bætur en dómur bæjarþings Reykjavíkur gerir
ráð fyrir. í umsögn sinni, sem birtist í Morgunblaðinu þ. 3. apríl
sl., fer ríkislögmaður ekki leynt með þá skoðun sína að hann telji
ákvörðun þessa afar óheppilega. I sjónvarpsviðtali kallaði mennta-
málaráðherra umsögn rikislögmanns hins vegar „samfelldan fúk-
yrðaflaum".
Svavar, Sturla og Gunnlaugur Claessen ríkislögmaður. —
Þó ríkislögmaður og menntamálaráðherra hafi mátt þola skammir
hvor frá öðrum vegna þessa máls eiga þeir þó eitt sameiginiegt. Hvor-
ugur getur sætt sig við niðurstöðu bæjarþings Reykjavíkur þó ástæð-
ur þess séu harla ólíkar og þeir noti mismunandi aðferðir við að láta það
í ljós.
eim sem lesa umsögn ríkislög-
manns er ljóst að með þessum
orðum sínum hefur menntamála-
ráðherra skotið langt yfir markið.
Hins vegar láðist menntamálaráð-
herra að benda á
að það er í sjálfu
sér umdeilanlegt
að ríkislögmanni
skuli hafa verið
falið að láta
þessa umsögn í
té, í ljósi fyrri
eftir Davið Þór afskipta hans af
Björgvinsson málinu. Hann
hafði ekki einasta áður farið með
málið fyrir héraðsdómi, heldur lagt
mjög eindregið til að því yrði áfrýj-
að.
Þó ríkislögmaður og mennta-
málaráðherra hafi mátt þola
skammir hvor frá öðrum vegna
þessa máls eiga þeir þó eitt sam-
eiginlegt. Hvorujíur getur sætt sig
við niðurstöðu bæjarþings
Reykjavíkur þó ástæður þess séu
harla ólíkar og þeir noti mismun-
andi aðferðir við að láta það í ljós.
Það er því dómur bæjarþingsins
sem fær sýnu versta útreið í þess-
um deilum.
Með þeirri ákvörðun sinni að
falla frá áfrýjun málsins og greiða
Sturlu mun hærri bætur en kveðið
er á um í dómi bæjarþingsins og
að auki að bjóða honum námsstyrk
erlendis í tvö ár, hefur menntmála-
ráðherra breytt niðurstöðu og tek-
ið sér vald sem með réttu á undir
dómsvaldið í landinu. Eftir dóm
bæjarþingsins var aðeins tvennt
til, annað hvort að una í einu og
öllu niðurstöðu bæjarþingsins og
greiða Sturlu bætur í samræmi við
hana, eða áfrýja málinu. Þar var
enginn millivegur til. Allt annað
er virðingarleysi við dómstólana í
landinu og samræmist illa al-
mennri réttarvitund.
Ríkislögmaður mælti eindregið
með áfrýjun málsins. Forsendur
þeirrar afstöðu voru í fyrsta lagi
þær að í málinu væru uppi þær
meginspurningar að óveijandi væri
annað en að áfrýja því. Þá taldi
hann óhjákvæmilegt að setja
spurningarmerki við ýmislegt í
dómi bæjarþingsins. í umsögn
sinni segir hann m.a.: „Sú ákvörð-
un að falla frá áfrýjun málsins til
Hæstaréttar felur í sér að dómur
bæjarþings Reykjavíkur stendur
eftir sem fordæmi um að brottvikn-
ing Sturlu hafi verið ólögmæt.
Samkvæmt þessu er dómurinn for-
dæmi um það, að háttsemi sem
norrænir fræðimenn fella almennt
undir gróf trúnaðarbrot, og fjár-
málaleg umsýsla, slík sem Sturla
Kristjánsson sýndi af sér, teljist
minniháttar brot í starfi, en geti
ekki varðað forstöðumenn ríkis-
stofnana öðru en áminningu eða
brottvikningu um stundarsakir."
Hér er ekki rúm til að rekja gagn-
rýni ríkislögmanns á dóm bæjar-
þingsins í smáatriðum, en segja
má að í tilvitnuðum orðum sé inn-
tak þessarar gagnrýni dregið sam-
an. Eftir þessu að dæma má skilja
orð ríkislögmanns svo að dóminn
beri að túlka þannig að ávirðingar
Sturlu í starfi hafi ekki verið nægi-
legar til að víkja honum endanlega
úr starfi fræðslustjóra.
Tilvitnuð orð ríkislögmanns geta
valdið misskilningi. Eðlilegra sýn-
ist að túlka dóminn svo að ávirð-
ingar Sturlu í starfi hafi ekki þótt
nægilegar til að víkja honum úr
starfi fyriivaralaust. Til að skýra
þetta frekar er rétt að skoða dóm
bæjarþingsins.
Fræðslustjórinn byggði kröfur
sínar á hendur ríkinu á tvennu: í
fyrsta lagi því að menntamálaráð-
herra hafi ekki haft efnislegar
ástæður til að víkja honum úr
starfi og í öðru lagi á því að ekki
hafi verið fullnægt formkröfum um
framkvæmd brottvikningarinnar. I
niðurstöðu dóms bæjarþingsins er
byggt á því sem meginreglu að
áður en komi til frávikningar úr
starfi til fullnaðar beri að víkja
starfsmanni úr stöðu um stundar-
sakir að undangenginni áminn-
ingu. Aðeins í undantekningartil-
fellum er fyrirvaralaus brottvikn-
ing talin heimil. Rétt er að taka
fram að ríkislögmaður taldi að
Sturla hefði verið áminntur og að
brottrekstur um stundarsakir þjón-
aði ekki tilgangi, en hvorutveggja
var hafnað í dóminum. Eftir að
hafa fjallað um þær sakir sem
bornar voru á Sturlu og komist
að þeirri niðurstöðu að framferði
hans í starfí hafi í mörgum atriðum
verið ábótavant segir á þessa leið
í dómi bæjarþingsins: „I hvorugu
tilviki þykja sakir hins vegar nægi-
lega alvarlegar til að réttlæta fyrir-
varalausa brottvikningu að fullu.
Framkvæmd frávikningar að formi
til (undirstr. DÞB) þykir og hafa
verið ábótavant." Það verður
m.ö.o. orðum ekki lesið út úr dóm-
inum að ávirðingar Sturlu hafi
ekki verið nægilega miklar til að
víkja honum endanlega úr starfinu
að undangenginni áminningu og
lausn um stundarsakir meðan mál
hans var frekar rannsakað. Þess
vegna er það ekki alls kostar rétt
ályktun að dómurunum hafi þótt
ávirðingar fræðslustjórans svo
léttvægar að þær dygðu ekki til
að víkja honum endanlega úr
starfi. Þeir segja aðeins að rang-
lega hafi verið að brottvikningunni
staðið. Af samkomulagi mennta-
málaráðherra við Sturlu má hins
vegar draga þá ályktun að núver-
andi menntamálaráðherra hafi
ekki þótt neitt athugavert við störf
fræðslustjórans og það hafi undir
engum kringumstæðum verið rétt-
lætanlegt að víkja honum úr starfi.