Morgunblaðið - 21.08.1990, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 21. ÁGÚST 1990
25
cek hefði tekizt að búa til sósíalisma
„með mannlegri ásýnd“, ef honum
aðeins hefði enzt lengur valdadag-
ar. Framkvæmdaáætlun tékkneska
kommúnistaflokksins frá því í apríl
1968 var full mótsagna og tómt
hálfkák. Engar breytingar voru fyr-
irhugaðar á valdakerfinu. Það kom
því aldrei til greina að Dubcek
smíðaði mannlega ásýnd á kerfið.
Mannlegur sósíalismi er ekki til.
Sósíalismi er kerfi mannhaturs og
dauða. Ef menn vilja það ekki, verða
menn að aðhyllast samfélagshætti
sem leyfa mönnum að lifa í sann-
leika. En þá verða menn að gefa
upp á bátinn stuðning við „sósí-
alisma“.
Þeir tékkneskir og slóvakir sós
íalistar og kommúnistar, sem lentu
upp á kant við Husak, mega gjarn-
an kalla sig „andófsmenn“ fyrir
mér. Og þeir mega gjarnan stinga
saman nefjum við íslenzka sósíal-
ista. En það kemur ekki mál við
mig, og snertir lítt baráttu Tékka
og Slóvaka fyrir frelsi.
Nokkur orð höfð eftir Havel
Vaclav Havel hefur gert grein
fyrir skoðunum sínum í nokkrum
greinum. Þar lýsir hann raunsætt
aðstæðum í Tékkóslóvakíu á valda-
skeiði Gústavs Husaks. Hann.segir
t.d.:
„Það þarf ekki ríkt ímyndunarafl
til að sjá að þetta ástand getur
aðeins leitt til þess að smám saman
grotna sundur allir siðgæðismæli-
kvarðar, að allt velsæmi rotnar,og
það læsist um þjóðfélagið vantrú á
alla merkingu og á slík gildi sem
sannleikur, reglufesta, einlægni,
velvild, virðúleiki og heiður. Lífið
hrapar niður í það að vera það eitt
að tóra við djúpt siðleysi, sem stafar
af því að menn gefa alla von upp
á bátinn og hætta að trúa því að
lífið hafi nokkra merkingu. Það
lætur okkur enn einu sinni standa
frammi fyrir því, hvernig nútíma
tæknimenning leikur menn grátt
og ég tel hörmulegt og bærir þann-
ig á sér, að mönnum hverfur hið
algjöra og ég kýs að kalla kreppu
mannlegrar samsemdar. Því að
mannleg samsemd fellur um koll
og hvernig á að draga úr fallinu
með kerfi sem svo ruddalega heimt-
ar af mönnum að þeir séu eiithvað
annað en þeir eru?
Reglu er komið á. En fyrir það
verður að greiða það verð að lama
andann, deyða hjartað og leggja
lífið í eyði.“
Havel segir, að þetta valdakerfi
beri dauðann í bijósti sér. Það legg-
ur dauðafnyk af þeirri „röð og
reglu“ sem valdakerfið heldur uppi,
því að það lítur á hvert lífsmark,
hveija einstaka dáð, einstaklings-
bundna tjáningu, hugsun og óvenju-
lega hugmynd eða ósk sem rautt
ljós, er gefur til kynna rugl, óreiðu
og stjórnleysi. í þessu þóðfélagi er
regla á hlutunum, en án lífs. Menn
fínna til þess að þeir eru beygðir í
Arnór Hannibalsson
„Þegar langpínt fólk í
Austur-Evrópu loks
reis upp í lok árs 1989,
hrundi allt kúgunar-
kerfíð eins og spila-
borg. Sögu hins svokall-
aða „sósíalisma“ er að
ljúka. Hver sá sem samt
sem áður telur sig geta
lýst sig „sósíalista“
hlýtur að tala gegn
betri samvizku.“
svaðið, auðmýktir og sviptir mann-
legum virðuleik.
„Það er alið kerfisbundið á því
versta í okkur og það blásið út:
eigingirni, hræsni, afskiptaleysi,
ragmennska, ótti, uppgjöf og við-
leitni til að losna undan persónu-
legri ábyrgð, hveijar sem afleiðing-
arnar verða.“
Havel ávarpar Husak þessum
orðum: „Þér og ríkisstjórn yðar
hafa valið auðveldustu leiðina fyrir
yður og þá hættulegustu fyrir þjóð-
félagið: leið innri hrörnunar sem á
þó að líta vel út; að kæfa lífið til
að allt geti verið samræmt; þér
hafið valdið andlegri og siðgæðis-
legri kreppu í þjóðfélagi voru, og
þér níðist á mannlegum virðuleika
til þess eins að vernda vald yðar.“
Þetta skrifar Vaclav Havel í
Opnu bréfi til Gústavs Husaks. í
annarri ritgerð, sem hann kallar
Vald hinna valdalausu sýnir hann
fram á, hversu stjórn af þessu tagi
verður að falsa allt. Hún falsar for-
tíðina. Hún falsar nútíðina. Hún
falsar framtíðina. Því er sagan og
skáldskapurinn hættuleg, einkum
ef þau halda fram einhveiju sem
er satt. Hvers vegna var Solzenitsin
rekinn úr landi? Af því að valdið
var með því að reyna að stöðva
framrás sannleikans, sannleiká sem
gæti komið af stað ófyrirsjáanleg-
um hræringum hið innra með
mönnum og gæti leitt til pólitískra
átaka með ófyrirsjáanlegum afleið-
ingum.
Það er freistandi að halda áfram
að vitna í Havel. Aðeins skal hér
bent á til viðbótar ofansögðu, að
Havel gerir góða grein fyrir hinum
svokallaða „bardaga fyrir friði og
sósíalisma“ í ritgerð sem hann nefn-
ir Viss hlédrægni grandskoðuð
(Anatomie jednej zdrzenlivosti).
Hann sýnir þar hversu þessi viðvar-
andi herferð sovétvaldsins er hönn-
uð til þess að hengja menn á klafa
alræðisins.
Hvað hyggja sósíalistar um
stefnu Vaclavs Havels? Sá sósíal-
isti, sem lýsir yfir fylgi við skoðan-
ir hans, hlýtur jafnframt að lýsa
því yfir að hann sé ekki sósíalisti.
Hann verður að velja. Hann getur
ekki þótzt styðja hvorttveggja.
Um heilsteypta
sósíalista
Charta 77
Sósíalistar hafa margir hveijir
lýst samúð með Charta 77. Með
þeim orðum er átt við yfirlýsingu,
sem var gefin út árið 1977 og þeir
Jan Patocka, Vaclav Havel og Jiri
Hajek stóðu fyrir. Þeir lögðu
áherzlu á, að yfirlýsingin væri
pólitískt hlutlaus. En svo einfalt er
málið ekki. Yfirlýsingin leggur
áherzlu á eftirfarandi:
Rétt til tjáningarfrelsis,
rétt til menntunar,
rétt til að leita eftir, fá og út-
breiða upplýsingar,
rétt til trúfrelsis,
rétt til að vera laus undan ger-
ræðisíhlutun ríkisins í einkalíf,
fjölskyldu, heimili og bréfaskipti.
A yfirborðinu eru þetta kröfur
sem allar siðmenntaðar þjóðir gera,
og vestræn lýðræðisríki leitast við
að uppfylla. Þó að höfundar yfirlýs-
ingarinnar reyndu að haga orðum
sínum þannig, að hún gæti skírskot-
að til sem flestra, þá er ljóst, að
hver sá sem heldur fram þessum
kröfum getur ekki samtímis stutt
sósíalískt alræðisríki. Það er því
varla hægt að taka þann sósíalista
alvarlega, sem segist samtímis vera
sósíalisti og aðhyllast þær hugsjón-
ir sem Charta 77 setur fram.
Árna þáttur Björnssonar
Árni Björnsson ritar grein í
Morgunblaðið 8. marz 1990 og
tíundar þar, að hann hafi hjálpað
ýmsum tékkneskum skoðanabræðr-
um sínum, og er það allt gott og
blessað. Árið 1968 var hann reiðu-
búinn til að lýsa opinberlega við-
brögðum almennings í Prag við
innrás Varsjárbandalagsins. Það er
einnig allt gott og blessað. En at-
hygli vekur, að Árni telur engin
afrek fram á þessu sviði frá því ári
og allt til 1978. Hvað kemur til?
Skýringin kynni að vera sú, að árin
1970 til 1977 var Árni formaður
Tékknesk-íslenska félagsins (eða
Tékknesk-íslenska menningarsam-
bandsins). Það var einmitt á þeim
árum þegar Gustav Husak var að
murka lífið úr leifunum af andstöðu
við stjórn hans. Munu sendimenn
hans hér á landi hafa kunnað vel
að meta allan vinskap, sem hérlend-
ir menn sýndu honum og hirð hans.
Árni tók.við formennsku í TÍM af
Birni Þorsteinssyni sagnfræðingi.
Árið 1968 heiðraði þáverandi stjórn
Tékkóslóvakíu Björn með Tékkn-
esku vináttuorðunni úr gulli. Engar
sögur fara af því, að eftirmaður
hans hafi fengið þessa orðu, þegar
hann lét af formennsku 1978.
Eftir því sem næst verður komist
hefur félagsskapur þessi aldrei látið
í ljós nokkurn stuðning við Vaclav
Havel eða við skoðanir hans, né
heldur mótmælt fangelsunum hans,
þar til allt í einu að Havel kom til
Islands sem forseti. Að vísu mun
hafa verið rætt um það í stjórn
félagsins í febrúar 1989 að mót-
mæla tugthúsun Havels, en varð
ekki af.
Árni hefur lýst því yfir í blaða-
greinum, að hann telur sig sósíal-
ista, jafnvel einlægan og heilsteypt-
an sósíalista. Hann hefur og lýst
andstöðu við stalínisma og þeirri
skoðun sinni að undir forystu Alex-
anders Dubceks hafi „ráðandi
kommúnistaflokkur í fyrsta sinn í
mannkynssögunni borið sig til að
koma á raunverulegum sósíalisma“
(Þjv. 14.1.78, 8.3.78, 19.8.83).
Hann hefur og allan þennan tíma
verið trúr og tryggur félagsmaður
í flokki, sem miðar að því að „koma
á sósíalískum samfélagsháttum“ og
að því að koma á félagslegri eign
á ýmsum mikilvægustu auðlindum
og framleiðslugögnum. Máigögn
þessa flokks hafa ítrekað, að nann
á sér sinn hugsjónagrundvöll í
Kommúnistaflokki íslands, sem
stofnaður var 1930. Þing Alþýðu-
bandalagsins 1980 hyllti þá, sem
löngum voru í fararbroddi baráttu-
sveitar íslenskra sósíalista, þá
Lúðvík Jósepsson, Brynjólf Bjarna-
son og Einar Olgeirsson. Ritstjóri
Þjóðviljans lýsti því yfir í forystu-
grein 14. ág. 1977, að „þráðurinn
frá því fyrsta til þessa dags er þrátt
fyrir sitthvað sem á milli ber óslit-
inn“.
Sá sem starfar af heilindum fyr-
ir þennan flokk getur ekki talið
neinum trú um, að hann aðhyllist
samtímis allt aðra hugmyndafræði
og andstæða.
Ilelga þáttur Haraldssonar
Helgi Haraldsson ritar grein í
Morgunblaðið þann 8.3.90 og kallar
hana Nú þegar birtir og hlýnar.
Méð einhveijum krókaleiðum les
Helgi það út úr grein minni, að ég
hafi með einhveiju móti mótmælt
samskiptum við fólk í Austur-Evr-
ópu og telji fólk sem við slíkt fæst
„gagnrýnislausa taglhnýtinga
Moskvuvaldsins“. Mér er gersam-
ærð og
fnsins
hagga vart ákvörðunum þess ráð-
herra. Fiskifræðingar mæla reynd-
ar með þessu, nú eru þeir orðnir
vissir um að Grænlandsgangan
komi og þeir miða sínar hámarkstil-
lögur við það að stofninn standi í
stað. Ef því ráðherra fer nú ekkert
fram úr tillögum fiskifræðinga
(bjartsýni það!) og heldur sér við
310 þús. tonn, hversu stór verður
þá stofninn á næstu árum? Fiski-
fræðingar reikna það út í nýútkom-
inni skýrslu sinni 1990. Utkoman
er tæp 990 þús. tonn 1992 og síðan
fer hann minnkandi. Það er um 100
þús. tonnum minna en stofninn var
í fyrra.
Eftir að Grænlandsgangan hefur
skilað sér, og vonandi skilar hún
sér, er því nú reiknað með að þorsk-
stofninn verði 70 þús. tonnum minni
en fiskifræðingar töldu f fyrra að
' hann yrði ef engin Grænlandsganga
Einar Júlíusson
kæmi en ráðherra einfaldlega færi
að þeirra ráðum varðandi veiðarnar
í ár og næsta ár.
Hvenær kemur næsta tækifæri
til uppbyggingar stofnsins?
Svona fer sú uppbygging. Stofn-
inn fer minnkahdi þrátt fyrir Græn-
landsgönguna. Það er að vísu reikn-
að með því að hann muni vaxa alls
um 120 þús. tonn á árum Græn-
landsgöngunnar en á síðasta ári
hrundi stofninn um 220 þús. tonn.
Spá fiskifræðinga um vöxtinn á
næsta ári er einnig mjög bjartsýn.
Ef þyngdaraukningin verður sú
sama og á síðasta ári verður stofn-
inn í byijun næsta árs 120 þús.
tonnum minni en nú er reiknað
með. Það má segja að síðan í fyrra
sér búið að eyða allri Grænlands-
göngunni og ríflega það áður en
hún kemur. Ráðherra á alls ekki
alla sökina, þorskurinn hefur
þyngst minna en fiskifræðingar
reiknuðu með 1989. Nýliðunin 1989
(klakið 1986) var einnig sú minnsta
sem sögur fara af, helmingi minni
en í meðallagi. Það getur víst eng-
inn gert að því þótt þorskurinn fyndi
ekki loðnuna sem hann ætlaði að
éta og fiskifræðingar fundu ekki
einu sinni. Ekki hefði nein grisjun
hjálpað honum til þess og vart er
hægt að ætlast til þess að ráðherra
breyti ákvörðunum sínum þess
vegna. Það koma tímar, koma ráð
og nýjar Grænlandsgöngur. Það
virðist vera 10-11 ára sveifla í
þorskstofninum seni ég tel stafa
af því að 10 ára fiskar og eldri (stór-
þorskastofninn) gagnist stofninum
betur en þeir 3—5 ára fiskar sem
fiskifræðingar kalla hrygningar-
stofn. Við næstu Grænlandsgöngu
má þá búast árið 2003. Ráðherra
getur strax farið að lofa því að hún
verði nú örugglega notuð til að
byggja upp (eða endurlífga) þorsk-
stofninn.
Hve stór er þorskstofninn?
Þorskstofninn sem var hátt í 3
milljónir tonna eftir uppbyggingu
stríðsáranna telja fískifræðingar nú
vera 870 þús. tonn. Þeir mæla
„stofnstærðina" eins og þeir hafa
alltaf gert með þvi að margfalda
saman fjöldann í hveijum árgangi
■ í byijun árs með meðalþunga fisks-
ins á árinu. Auðvitað vita þeir vel
að útkoman er alls ekki stofnstærð-
in þótt þeir séu ekkert að flækja
málið með því að útskýra það nán-
ar í sinni skýrslu. Stofnstærðin í
byijun árs 1991 fæst með því að
margfalda saman fjöldann og þung-
ann í byijun árs. Það gera um 750
þús. tonn í byrjun þessa árs og í
lok ársins verður stofnstærðin um
530 þús tonn. Um næstu áramót
stækkar veiðistofninn síðan skyndi-
lega um stærð fjögurra ára eða 87
árgangsins eða um 150—160 þús.
tonn. Bestu og einföldustu leiðina
til að finna bæði stærð og (meðal)
fiskveiðidánarstuðui veiðistofnsins
lega fyrirmunað að skilja, hvernig
Helgi fær eitthvað slíkt út úr orðum
mínum. Mér hefur aldrei komið til
hugar að gagnrýna íslenzkt fójk,
sem hefur viljað hjálþa vinum sínum .
austan járntjalds. Eg hef sjálfur
stundað slíka aðstoð og vil að sem
flestir fari eins að. Ég hef reynt
að stuðla að stúdentaskiptum Is-
lands og Póllands. Ég hef oft og
margsinnis sagt það hverjum sem
heyra vill, að. ég teldi að það ætti
að vera hluti af grunnnámi barna
að kynnast ástandinu austan járn-
tjalds.
Þaðanafsíður hefur mér nokkru
sinni dottið í hug að gagnrýna þá,
sem fóru austur fyrir til að leita
sér menntunar. Helgi Haraldsson
stundaði nám hjá Islandsvininum'
og andófsmanninum (svo sem hann
tekurtil orða) Mikhail Stéblín-Kam-
énski. Mér hefur aldrei á ævinni
dottið í hug að halda, að Helgi hefði
ekki átt að menntast af þessum
manni. Um Mikjál Jónsson (eins og
hann vildi kalla sig) hefur Helgi
skrifað á öðrum stað: „Aldrei seldi
hann þó sál sína.“ Það er einmitt
slíkt fólk sem gerir lífið þess virði
að lifa því, sem vegur upp á móti
dauðaöflunum, sem Havel kallar
svo;
Ég hef einmitt lagt til, að þeir
sem ofsækja menn eins og Mikjál
í nafni einhverra valdahagsmuna,
eigi skilið gagnrýni og engan stuðn-
ing. Slíkir valdhafar, sem Havel *
segir lifa á lygi og fölsunum, fram-
leiða enga menningu. Það telst því
ekki til menningarstarfsemi að
mæla máli þeirra.
I grein minni 28.2. lýsti ég því
ósamræmi sem er milli þess að lýsa
sig sósíalista og jafnframt að hylla
Vaclav Havel. Hvernig af því leiðir,
að ég hafi verið á móti því að halda
opnu menningarsambandi við þjóðir
Austur-Evrópu, — það get ég ein-
faldlega ekki skilið. Helgi Haralds-
son hefur að óþörfu hleypt há-
spennu á ímyndunaraflið.
Niðurlag
Þegar langpínt fólk í Austur-Evr-
ópu loks reis upp í lok árs 1989,
hrundi allt kúgunarkerfið eins og
spilaborg. Sögu hins svokallaða
„sósíalisma“ er að ljúka. Hver sá
sem samt sem áður telur sig geta
lýst sig „sósíalista" hlýtur að tala
gegn betri samvizku. Éf einhver er
sá til sem segir: Um austurevrópu-
sósíalisma hirði ég lítt, því að minn
sósíalismi er miklu betri, — þá
hvílir á honum sú byrði að sýna
fram á að sósíalismi geti þrifizt,
þótt sagan færi heim sanninn um,
að sósíalismi endar ætíð með skelf-v
ingu. Sá maður verður þá að gera
betur en Marx og Engels og Lénín
og öll heila vitringa- og leiðtoga-
hjörðin sem kom hinu sögulega slysi
til leiðar.
Höfundur er prófessor við
Háskóla íslunds.
(F) tel ég vera að leysa jöfnurnar:
Stofnstærð = Afli/F =
N' (l-exp(-F-M))/(F+M)
Þar sem M, náttúrulegi dánar-
stuðullinn er 0,2 og N er heildarný-
liðun veiðistofnsins á árinu þ.e.
þessi „stofnstærð" í byijun árs eða'
umrædd 870 þús. tonn. Útkoman
er 626 þús. tonn. Meira er nú ekki
af veiðanlegum þorski í sjónum og
því ekki hægt að veiða sém áður
fyrr. Kjörsókn gefur nú aðeins um
115 þús. tonn. Að mati útgerðar-
manna (Fiskifréttir 29/6/90) nægir
fimmtungur flotans til að ná þeim
afla. Græddur er geymdur þorskur
telur formaður LÍU næstum einn á
báti. Vextirnir eru háir, í kjor-
punkti u.þ.b. jafnháir náttúrulega
dánarstuðlinum M = 20% og hag-
kvæmast er þá að hirða þá alla í«
okkar vasa. Við núverandi ofveiði-
aðstæður hefur vöxturinn minnkað
þótt vextirnir séu nú allt að helm-
ingi hærri, eða um 40%. Það er
ekkert vit í að veija þeim til neins
annars en að stækka höfuðstólinn
sem orðinn er allt of lítill. Við höfum
heldur engan rétt til annars, ekkert
frelsi til að ganga þannig á rétt
komandi kynslóða.
Höfundur er eðlisfræðingur.