Morgunblaðið - 05.12.1992, Síða 8

8 B
n rr
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1992
DUA,I oifíy
Að sælg'a vatn
en ekki hjálm
__________Bækur_______________
Gísli Jónsson
Síðla árs 1988 tók sunnudagsút-
gáfa þessa blaðs gagngerum breyt-
ingum. Eitt var það með öðru, að
Matthías Johannessen ritstjóri tók
að skrifa sérstaka sunnudagsleið-
ara undir heitinu Helgispjall, sem
auðvitað er tvírætt eða öllu heldur
tví-tvírætt, og hefur átt að vera
það. í þessum þáttum fer ritstjórinn
fijáls um víðan völl í efnisvali og
efnistökum og nýtur þess að vera
skáld — svo og auðvitað lesendur.
Fyrir tveimur árum kom út á bók
hjá Iðunni fyrsti hluti þessara
sunnudagsgreina undir aðalfyrir-
sögninni Ævisögur hugmynda, en
heitinu Helgispjall haldið í undir-
titli. Nú er komin út önnur bók með
sama undirtitli, en ber með réttu
aðalheitið Þjóðfélagið.
Þessi nýja bók þykir mér öll
skemmtilegri að gerð frá forlagsins
hálfu en hin fyrri. Heitið er fullkom-
lega við hæfí, enda hafa nokkur
þjóðfélög, sem við kunnum meiri
eða minni skil á, tekið ærnum breyt-
ingum síðustu árin. Höfundur hefur
alltaf fundið til í stormum sinna
tíða, og þessi bók er mjög pólitísk,
hvort heldur litið er út til landa eða
skyggnst um hérlendis. Dylst eng-
um að höfundurinn er ijölmenntað
og víðlesið skáld — og miklu meira
en það: Hann var svo víða viðstadd-
ur. Því olli blaðamanns- og ritstjóra-
starfið. Og Matthías Johannessen
hefur aldrei hliðrað sér hjá því sem
gera þurfti, hvort sem líklegt mætti
þykja að yrði leitt eða ljúft. Hann
hefur tekið afstöðu og gengið á
hólm, enda hét ein af ljóðabókum
æsku hans Hólmgönguljóð.
Þessi nýja bók er mikilsverð
heimild um fjölda margt sem hefur
gerst í samtíð okkar. í henni er svo
víða komið við, að vonlaust er að
telja slíkt upp í stuttri umsögn. Hér
verður hitt heldur gert, að nefna
örfá dæmi af því stærsta.
Breytingamar í Austur-Evrópu
sýnist mér að séu höfundi hvað
hugleiknastar. Hann hefur ferðast
um álfuna, upplifað hrun kom-
múnismans og lýst andrúminu þar
fyrir okkur bæði í bundnu máli og
lausu. Frá þeim tíma, er kommún-
isminn tók til muna að láta undan
síga, og það jafnvel þar sem áður
voru Sovétríkin sjálf, er þessi minn-
isstæði kafli:
„Við þurfum að vera á verði, það
er rétt. Mættum vel hugsa um ein-
vígi Gunnlaugs ormstungu og
Hrafns og hvemig því lyktaði vegna
þess Gunnlaugur trúði á heilindi
hins síðamefnda. En Hrafn gat með
engu móti unnt honum Helgu innar
fögm ' Þorsteinsdóttur Egilssonar
að Borg. í huga hans var hún á
líkingamáli sú eftirsóknarverða jörð
sem marxistar ætluðu sér einum
og kom í stað himnaríkis. Við skul-
um ekki trúa þeim fullkomlega fyrr-
en þeir hafa sannfært okkur um
þeir hafi komizt að þeirri niðurstöðu
að lífíð sé eftirsóknarverðara en
kenningin. „Þá mælti Gunnlaugur:
„Nú ertu óvígur," segir hann, „og
vil ég eigi lengur beijast við þig,
örkumlaðan mann.“ Hrafn svaraði:
„Svo er það,“ segir hann, „að mjög
hefur á leikizt minn hluta, en þó
myndi mér enn vel duga, ef ég fengi
að drekka nokkuð." Gunnlaugur
svarar: „Svík mig þá eigi,“ segir
hann, „ef ég færi þér vatn í hjálmi
mínum.“ Hrafn svarar: „Eigi mun
ég svíkja þig,“ segir hann. Síðan
gekk Gunnlaugur til lækjar eins og
sótti í hjálminum og færði Hrafni;
en hann seildist í mót inni vinstri
hendinni en hjó í höfuð Gunnlaugi
með sverðinu inni hægri hendi og
varð það allmikið sár. Þá mælti
Gunnlaugur:
„Illa sveikstu mig nú, og ódrengi-
lega fór þér þarsem ég trúði þér.“
Hrafn svarar: „Satt er það,“ segir
hann, „en það gekk mér til þess,
að ég ann þér eigi faðmlagsins
Helgu innar fögru.“ Og þá börðust
þeir enn í ákafa en svo lauk að
lyktum að Gunnlaugur bar af
Hrafni og lét Hrafn þar líf sitt. Þá
gengu fram leiðtogar jarlsins og
bundu höfuðsárið Gunnlaugs ...“
[Hér segir af andláti Gunnlaugs.]
Enn er ástæðulaust að trúa
kommúnistum fyrir því að sækja
þeim vatn í hjálminn þótt Rússum
kæmi það vel að svo komnu.
Við getum sótt þeim vatn, en
ekki í hjálminn.“
Af innlendum vettvangi fjallar
M.J. mest um Sjálfstæðisflokkinn —
og best. Um það fínnst mér ég
geta borið eftir áratuga starf í
flokknum. Við Matthías komumst
einhvem tímann í samtali að þeirri
niðurstöðu, minnir mig, að Sjálf-
stæðisflokkurinn væri tilraun um
samkomulag. Hann var það frá
upphafí (við sammna íhaldsflokks-
ins og Fijálslynda flokksins 1929)
og til þessa dags. Þótt oft hafí hann
klofnað eða flísast (t.d. 1942,1944,
1953, 1979, 1980, 1987) er hann
enn stærsti stjómmálaflokkur með
íslendingum enda er hann vissulega
tilraun um samkomulag í mörgum
skilningi. Þessu lýsir MJ. manna
best og hvað eftir annað í hinni
nýju bók. Hún verður ómissandi og
ómetanleg heimild, þegar saga
flokksins verður skráð í heild. Rúm-
ið leyfír mér ekki að taka nema
eitt dæmi, þar sem minnilega er
fjallað um Sjálfstæðisflokkinn:
„Gifta Sjálfstæðisflokksins er
undir því komin hvort honum tekst
að sannfæra fólk um það honum
sé betur treystandi til að standa
vörð um borgaralega mannúðar-
stefnu en öðmm þjóðfélagsöflum;
hann sé ábyrgasta stjórnmálaafl
landsins á upplausnar- og breyt-
ingatímum. Innan þessarar stefnu
eiga að blómstra margvísleg sjónar-
mið. Andstæðumar kveikja nýjar
hugmyndir. Flokkurinn þarfnast nú
fremur en nokkm sinni leiðsagnar
ólíkra einstaklinga úr öllum stéttum
sem eru reiðubúnir að horfast í
augu við áskoranir nýs tíma. Það
er jafnstómm flokki hættulegt að
þrengjast utanum fámenna flokks-
forystu, hvortsem er á Suðurlandi
eða Vestíjörðum; Reykjanesskaga,
Austurlandi; við Eyjafjörð eða ann-
arsstaðar.
Gifta Sjálfstæðisflokksins er þó
ekkisízt komin undir margbreytileik
og almennri þátttöku. Hún hefst í
raun þarsem skilin em milli flokks-
bundinna sjálfstæðismanna og
þeirra kjósenda annarra sem hafa
löngun til að fylgja flokknum vegna
þess honum er betur treystandi fyr-
ir borgaralegri arfleifð á upp-
lausnartímum en öðmm stjómmála-
öflum. Og þá mun það ekkisízt ríða
baggamuninn að forystan verði
ekki viðskila við samtíðina; að
tíminn hlaupi ekki frá henni."
Þetta em menn góðfúslega beðn-
ir að athuga, nú á þeim tíma er sá
háttur er í heimi, að lýðurinn fjar-
lægist leiðtoga sína. En lýðurinn
ræður, þar sem er lýðræði.
Sambúð skáldsins og Morgun-
blaðsritstjórans í M.J. hefur verið
góð: Skáld og stjómmálamaður
hafa oft orðið vel samferða, og er
Hannes Hafstein líklegast besta
dæmi íslenskt af því tagi.
Þegar „menningarlegur" yfír-
gangur kommúnista og nytsamra
sakleysingja var hvað mestur hér-
lendis, var með ýmsu ógeðfelldu
móti reynt að gera skáldinu og sjálf-
stæðismanninum Matthíasi Johann-
essen óleik. Um það hef ég persónu-
lega reynslu, en hirði ekki um að
telja dæmi þess hér. Viðleitnin bar
hvort eð er ekki árangur. Einkum
hygg ég það hafi verið vegna þess,
að M.J. hafði það tvöfalda siðgæði
að krefjast af sjálfum sér meira
umburðarlyndis gagnvart andstæð-
ingum en af þeim gagnvart sér.
Matthías Johannessen
Allt einræði fellur á endanum vegna
skorts á umburðarlyndi. Umburðar-
lyndi M-J. hefur hins vegar aldrei
verið keypt því verði að bregða trún-
aði við grundvallarhugsjónir. En
hann gat, eins og Tómas Guð-
mundsson, gert pólitískum and-
stæðingum stóran persónulegan
greiða. Og hann gat skrifað við-
talsbækur við kommúnista og opn-
að sjálft Morgunblaðið upp á gátt
fyrir þeim. (Hitt var kannski meira
en margur gæti fyrirgefíð, þegar
Ólafur Rágnar Grímsson fékk
stóreflis viðtal sér til siðferðilegs
stuðnings á sjálfan hvítasunnudag,
þegar hann stóð í þeim stórræðum
að bijóta rétt á opinberum starfs-
mönnum.) Kannski hefur kommún-
istum mislíkað það álíka, þegar Silja
Aðalsteinsdóttir birti ljóð eftir Matt-
hías í Tímariti Máls og menning-
ar (með lítt virðulegum hætti þó)
árið 1986. Ég hef hins vegar aldrei
skynjað það sem vott umburðar-
lyndis, heldur enn eina tilraun að
villa á sér heimildir, en sú hefur
verið árátta manna í þeim herbúð-
um, frá að ég var á unglingsaldri.
Matthías Johannessen er að
vanda opinskár í þessari bók, hrein-
skilinn, kemur til dyranna eins og
hann er klæddur. Þó að ég hafí
lesið greinar hans í Mbl., nýt ég
þeirra betur, er þær standa hér
saman „á einni skrá“, þótt efnið sé
að sumu sundurleitt og sett fram
með ýmsu móti. Umfram hið at-
hyglisverða efni, hinar sögulegu
heimildir, er bókin skáldverk, verk
skálds sem ævinlega hefur haft í
fyrirrúmi íslénska tungu og þjóð-
emi, mannúð og frelsi. En nú er
ég víst búinn að bijóta boð bókar-
innar, sem ég er að skrifa um, þar
sem fjallað er um fjallkóngaeðli og
einkunnagjafír. Fjallkóngur hef ég
að vísu aldrei verið né viljað vera,
þó ég þætti liðtækur smali í æsku.
Um einkunnagjöfina vona ég að
mér virðist til vorkunnar löng kenn-
aravenja, og miklu finnst mér orðið
einkunnagjöf mýkra en ritdómur.
Lokaorð mín eða niðurstaða er ein-
föld. Þetta er afar góð bók og afar
Matthíasarleg.
Frágangur sýnist mér vel snyrti-
legur, og enga prentvillu rakst ég á.
Nýjar
bækur
■ Ponni og fuglamir nefnist
barnabók um lífsbaráttu fugl-
anna í íslenskri náttúru.
Höfndur er Atli Vigfússon og
litateikningar eftir Hólmfríði
Bjarmarsdóttur. .
í kynningu útgefanda segir
m.a.: „Einn fagran vordag geng-
ur drengurinn Ponni niður að
vatninu og gefur sig á tal við
fuglana sem segja honum frá
lífi sínu og aðsteðjandi vanda-
málum.
Útgefandi er Slgaldborg hf.
Verð 1.290 krónur.
■ Myrkur í maí er heiti á
sögu fyrir unglinga eftir
Helga Jónsson.
Helgi Jónsson
dregur hér upp
magnaða
mynd af sam-
skiptum Rutar
og Vals,
tveggja unga
elskenda í
Reykjavík nú-
tímans. í bak-
grunninum bíður Fribbi, ógn-
valdurinn í lífi þeirra. Hann get-
ur ekki gleymt Rut og hyggst
ná sínu fram.“
Útgefandi er Slg'aldborg hf.
Verð 1.590 krónur.
■ Smyglarahellirinn nefnist
nýútkomin saga eftir Kristján
Jónsson.
í kynningu út-
gefanda segir
m.a.: „Sagan
er æsispenn-
andi og leikur-
inn berst víða
um rammís-
lenskt um-
hverfí þar sem
aftakaveður
kemur meðal annars við sögu.
Aðal söguhetjumar eru Jói Jóns,
Pési, Kittý Munda skátaforingi
og vinkonur hennar í Tígris-
flokknum. Dularfull ljósmerki
sjást úti við Sjömannabana."
Útgefandi er Skjaldborg hf.
Verð 990 krónur.
H Stríðnisstelpa heitir bók
eftir Heiðdísi Norðfjörð.
í kynningu útgefanda segir
m.a.: „Stríðn-
isstelpan Kata
er fimm ára
borgarbarn
sem fer í
sumarfrí til afa
og ömmu í
sveitinni er
líka Jói frændi.
Hann er ágæt-
is frændi, en satt að segja líka
dálítið stríðinn."
Útgefandi er Skjaldborg hf.
Jóhann V. Gunnarsson mynd-
skreytti bókina. Verð 990
krónur.
Töfrar íslands
List og hönnun
Bragi Asgeirsson
Fyrir tveimur árum sló Björn Rú-
riksson nafni sínu föstu í hugum
þeirra er unna vel teknum myndum
af íslenzku landslagi, er út kom Ijós-
myndabók hans „Yfír íslandi".
Eins og nafnið ber með sér voru
myndimar teknar úr lofti og held ég
að þetta hafi verið í fyrsta skipti sem
ljósmyndabók er gefín út á Islandi,
er eingöngu tekur þetta myndefni
fyrir á þennan afmarkaða hátt. Bók-
in vakti enda mikla athygli.
Nú er komin frá Bimi ný bók er
ber nafnið „Töfrar íslands" og fjallar
eins og segir, um nánasta umhverfí
mannsins í náttúm íslands, vatnið,
gróðurinn, og birtuna. Einnig em
náttúruöflunum og landinu sjálfu
gerð nokkur skil. Einn kafli bókar-
innar greinir frá myndlist og list-
formum sem em víða í umhverfínu,
en stundum erfítt að koma auga á.
Nær allar myndir bókarinnar 110
að tölu, em teknar á jörðu niðri, og
í mörgum þeirra er farið mjög ná-
lægt myndefninu.
Bjöm er sem sagt kominn niður
úr háaloftunum og tekur nú myndir
af áhugaverðum fyrirbæmm á jörðu
niðri. Og slík fyribæri em óþijótandi
á landi hér, enda virðist útgáfa ljós-
myndabóka blómlegur atvinnuvegur.
Bókin skiptist í 6 kafla og er
hveijum fylgt úr hlaði með stuttum,
en gagnorðum formála, sem hafa
mikið fróðleiksgildi. Aftast í bókinni
Björn Rúriksson
em svo tæknilegar upplýsingar.
Eftir myndunum í bókinni að
dæma, er Bjöm engu síðri ljósmynd-
ari á jörðu, en í lofti og era margar
myndimar afbragðs vel teknar og
sumar hreinar perlur. Er ljóst að
Björn hefur til að bera næmt auga
fyrir sérkennum náttúmnnar, bæði
í næsta sjónmáli sem í fjarlægð.
Og rétt er það sem hann segir í
lokakaflanum er nefnist Formið, að
„náttúra íslands er yfírfull af mynd-
formum. Ósnortjð landið býr yfir
hreinum og tæmm línum og litum,
efniviði með ótæmandi möguleikum
til myndsköpunar.
Þetta er nú einmitt það sem mað-
ur hefur verið að reyna að benda á
í skrifum sínum um árabil, því að
íslenzk náttúra getur miðlað hug-
myndum til hinna ólíkustu lista-
manna. Útlendir núlistamenn hafa
skilið þetta, einkum em þeir hrifnir
af hinni sterku og síkvikulu birtu,
er gerir formin svo margbreytileg
og lætur landslagið eins og vera í
mótun allan daginn.
Því hefur ekki aðeins verið haldið
fram, heldur sannað með dæmum,
að t.d. málarinn Picasso vann aldrei
undirbúningslaust, né beint út úr sér
heldur studdist hann ávallt við ein-
hveijar fyrirmyndir. Hann eins og
saug til sín áhrif frá verkum ann-
arra, en endurskapaði þau og hafði
við ríka erfðavenju að styðjast.
Við höfum ekki í mikla erfðavenju
að sækja, og því er eðlilegast að leita
til forma og litbrigða landsins og
hins magnþmngna birtuflæðis ef við
viljum sýna úrskerandi sjálfstæði í
listasölum heimsins?
Þetta gera ljósmyndararnir á sinn
hátt og geta kennt okkur myndlistar-
mönnum sitt lítið af hveiju eins og
við kennum þeim ýmislegt um mynd-
ræn lögmál.
í bókinni er mikið úrval mynda
og fjölbreytnin mikil og það leikur
enginn vafí á að Bjöm Rúriksson er
í beinu sambandi við töfra íslands.
Umbrot, hönnun og teiknivinna,
er eftir höfundinn, en litgreiningu
og skreytingu hefur Litróf annast
og Oddi prentaði. Bókin fer vel í
hendi og samvinna þessara aðila
hefur skilað traustum árangri.