Morgunblaðið - 13.12.1992, Qupperneq 10

ÍÍflL
eftir Guðna Einarsson
HÆSTIRÉTTUR er æðsti dómstóll landsins, áfrýjunardómstóll
sem tekur til endurskoðunar dómsúrskurði á lægri dómsstigum.
Það hefur löngum þótt jaðra við guðlast að gagnrýna þennan
virðulega dómstól, en tímar og siðir breytast. A undanförnum
árum hafa heyrst raddir sem hafa leyft sér að gera athugasemd-
ir við Hæstarétt, dóma hans og ýmislegt fleira. Spurt hefur
verið hvort borgaramir standi skör lægra en ríkissjóður fyrir
hinum háa dómi; hvort fjárhagsmunir ríkissjóðs séu lagðir með
laganna bókstaf á vogarskálar réttlætisins.
tað liggur í hlutarins eðli
að skiptar skoðanir eru
um niðurstöður dóm-
stóla í deilumálum sem
oft liggja á mörkum
laga og réttar. Málaferli
geta staðið árum saman
og kostað ómælda vinnu
lögmanna og hlutaðeig-
andi aðila. Vandi dóm-
enda og ábyrgð felst í
því að skera úr, gefa
ótvíræða niðurstöðu um
deilumál. Dómsniður-
stöðum lægri dómsstiga er hægt að
áfrýja til Hæstaréttar. Úrskurði
Hæstaréttar verður ekki áfrýjað
annað, nema þegar málið snertir
mannréttindi, þá er hægt að vísa því
til Mannréttindanefndar Evrópu og
hefur það nokkrum sinnum verið
gert.
Ríkið ofar einstaklingum
Hæstiréttur hefur verið gagnrýnd-
ur fyrir að gæta um of hagsmuna
ríkisins á kostnað einstaklinganna.
Þessi gagnrýni hefur skotið kollinum
aftur og aftur og frá ýmsum aðilum.
Magnús Thoroddsen, fyrrum forseti
Hæstaréttar, var viðmælandi Morg-
unblaðsins 18. febrúar 1990. Þar
barst talið að meintri hagsmuna-
'gæslu Hæstaréttar fyrir hönd ríkis-
valdsins. Aðspurður um hvort skatt-
borgarar hafí verið hlunnfamir í við-
skiptum sínum við ríkið með dómum
Hæstaréttar svarar Magnús: „Ég tel
að það hafí komið fyrír, já. Það er
of algengt að hagsmunir einstakl-
ingsins verði undir hagsmunum
ríkisins."
Jón Steinar Gunnlaugsson hæsta-
réttarlögmaður hefur verið óragur
við að „deila á dómarana" og gaf
reyndar út bók undir því heiti. Lög-
maður, sem ekki vildi láta nafns síns
getið, sagði að þótt Jón Steinar
væri sá eini sem talaði upphátt um
þessa hluti væri fjöldi lögmanna á
sömu skoðun. Lögmaður þessi sagði
miður að menn hefðu ekki tekist á
við rökin sem Jón setur fram, heldur
reynt að afgreiða þetta með ódýrum
hætti. í grein, sem Jón Steinar skrif-
aði í Tímarit lögfræðinga (3. hefti
1988) og fjallar um mannréttindaá-
kvæði stjómarskrárinnar, kemur
hann inn á réttarstöðu skattborgar-
anna. Jón Steinar vitnar í doktorsrit-
gerð Gauks Jörundssonar, nú Um-
boðsmanns Alþingis, sem kom út
1969 og fjallaði um hvar draga
3. desember sl.. Hún var ekki skýr-
ari en svo að formaður BHMR sagði
í blaðaviðtali: „Þetta er hins vegar
ekki skýr dómur, og það er slæmt
ef menn þurfa að lenda í átökum
útaf því hvernig eigi að túlka dóma.“
Þá benti formaðurinn á að dómurinn
tæki ekki á grundvallaratriðum eins
og því hvort bráðabirgðalögin brytu
í bága við stjórnarskrána, heldur
væri aðeins fjallað um jafnræðis-
reglu. Þegar mönnum hafði gefíst
tóm til að spá í dómsniðurstöðuna
töldu ýmsir í hópi lögmanna hana
staðfesta þá skoðun að Hæstirétt-
ur fari varlega 'í að þyngja
greiðslubyrði ríkissjóðs með
dómum sínum.
Kjarasamningur ríkisins við
BHMR var gerður vorið 1989
eftir harðvítugar vinnudeilur
og átti að gilda til ársloka
1994. Honum mátti segja upp
með mánaðar fyrirvara eftir 30.
september 1990. Eftir samningn-
um átti að endurskoða launakerfi
háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna
og færa kjor þeirra nær því sem
gerðist í einkageiranum. Stofnuð var
kjarasamanburðarnefnd, sem átti að
skila lokaáliti fyrir 1. júlí 1990, en
gerði það ekki. Þar með skyldu laun
BHMR félaga hækka um 4,5% eftir
samningnum. Forsætisráðherra rit-
aði BHMR bréf og tilkynnti að þessi
hækkun yrði ekki greidd. Ríkinu var
stefnt fyrir Félagsdóm sem dæmdi
að því væri skylt að greiða þessa
hækkun. Olli þessi launahækkun
mikilli ólgu í logni þjóðarsáttar og
þótti vega að því jafnvægi sem væri
að skapast í efnahagslífi jyjóðarinn-
ar. Bráðabirgðalög um launamál
voru sett 3. ágúst 1990, þar var
SJÁ BLS. 12
bæri mörk eignamáms og skatta.
Þar segir m.a.: „Nú (1969) ræður
tvímælalaust mestu það sjónarmið,
að dómstólar eigi að fara varlega í
að taka fram fyrir hendur löggjaf-
ans, þegar um er að ræða ráðstafan-
ir til lausnar veigamiklum þjóðfé-
lagsvanda, fyrst og fremst á sviði
efnahagsmála." Af þessum orðum
má ráða að dómstólar taki tillit til
ríkjandi stjómmálaviðhorfa á Alþingi
við uppkvaðningu dóma. Jón Steinar
Gunnlaugsson kveður enn fastar að
orði og ritar: „Ég tel alveg augljóst,
að þessi viðhorf hafa í reynd ráðið
mjög miklu í þeim málum sem geng-
ið hafa til Hæstaréttar og varðað
hafa mikla fjárhagsmuni." Síðar í
sömu grein segir hæstaréttarlög-
maðurinn að við athugun á dómum
hafí sú hugsun leitað á sig að Hæsti-
réttursé „„miklu síður fús
til að viðurkenna brot, þeg-
ar um hefur verið að ræða
mál, sem varða umtalsverða
stundarhagsmuni. í dæmum,
þar sem dómsúrlausn hefur litlu
skipt fyrir slíka hagsmuni, virð
ist mér að mun frekar hafí ver-
ið vilji til að dæma borgurunum
í hag.“
Lítið hefur farið fyrir svör-
um af hálfu dómara við þeirri
gagnrýni sem beint hefur
verið að störfum þeirra und-
anfarin ár. Þór Vilhjálms-
son, varaforseti Hæsta-
réttar, flutti erindi á
morgunverðarfundi í Lög-
fræðingafélaginu 21. mars
í vor og birtist það í Tímariti
lögfræðinga (1.1992). Tilefni
hugleiðinga hans voru bók Jóns
Steinars, „Deilt á dómarana", og
ummæli sem fjölmiðlar höfðu eftir
Davíð Oddssyni forsætisráðherra um
að ekki væri ástæða til að endur-
skoða stjórnarskrána meðan Hæsti-
réttur væri ekki farinn að fara eftir
henni. Þór ræddi um hvort dómarar
ættu að blanda sér í umræður um
þá sjálfa og verk þeirra og sagði:
„Hin endanlega dómsathöfn er þó
þannig að dómarinn hefur með henni
bundið sig og aðra og ráð til að
breyta niðurstöðunni eru honum
sjaldan tiltæk. í vissum skilningi
hefur hann með dómsathöfn sinni
sagt það sem hann hefur að segja.
Þetta á vitanlega ekki að útiloka
aðra frá því að ræða gerðir dómara
og þess vegna erum við næstum
komin að þeirri niðurstðu að eftir
um
hvort
ríkisstjórn
Steingríms Her-
mannssonar hefði verið
heimilt að nema úr gildi umsamdar
launahækkanir til félaga í BHMR
með setningu bráðabirgðarlaga 3.
ágúst 1990. Ríkisstarfsmaður í
BHMR stefndi ríkinu og krafðist
þess, í stuttu máli, að staðið yrði við
gerðan kjarasamning frá 18. og 19.
maí 1989. Kröfu stefnanda var hafn-
að með dómi í Bæjarþingi Reykjavík-
ur 13. mars 1991. Málinu var áfrýj-
að til Hæstaréttar og liðu rúmlega
20 mánuðir þar til niðurstaða fékkst
saman
ættu dómarar
ekki að blanda sér í
umræðuna." Þá vék Þór að hlutverki
lögmanna og manna í opinberum
störfum: „Ég tel ekki heldur heppi-
legt að lögmenn ræði dóma í þeirra
eigin málum og ég tel nauðsynlegt
að menn í stjómsýslunni gæti hófs
í orðum með tilliti til þess að frá
dómurum er ekki svara að vænta.
BHMR-málið
Hæstiréttur kvað nýlega upp dóm
í svonefndu BHMR-máli. Það snerist