Morgunblaðið - 19.12.1992, Blaðsíða 11
MORGUNBLÁÐIÐ LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1992
B 11
Yandi fjölskyldulífsins
Bókmenntir
Jón Özur Snorrason
Þorvarður Helgason.
Sogar svelgur.
Skáldsaga, 187 bls.
Fjölvi, 1992.
Það hefur oftar en ekki sýnt
sig, að raunsæjar lýsingar á póli-
tísku og siðferðilegu ástandi sam-
tímans eiga betur heima í formi
skýrslugerðar en skáldsagnagerð-
ar enda er slíkur efniviður ákaflega
vandmeðfarinn og ekki á færi
nema snjöllustu rithöfunda að gera
þeim einhver vitræn og trúverðug
skil. í skáldsögunni Sogar svelgur
eftir Þorvarð Helgason er vandi
fjölskyldunnar í spilltu íslensku
samfélagi gerður að viðfangsefni.
Sagan fjallar að stærstum hluta
um manneskjur sem eiga það sam-
eiginlegt að vera óhamingjusamar
og illa á vegi staddar í lífinu.
Ástæðuna er einkum að finna í
missi atvinnu, hjónaskilnaði eða
hugsjónamissi.
Skáldsögu sinni skiptir Þorvarð-
ur niður í þijátíu og fimm kafla.
Þeir tengjast þó ekki innbyrðis
nema í fáum tilvikum. Beinar sam-
ræður um samfélagsástandið ein-
kenna þessa frásögn umfram ann-
að en sviðsetningar eru fáar og
dauflýstar. Átök á milli persóna
eða spenna í frásögninni verður
aldrei að veruleika enda er þessi
saga aðeins lýsing á þjóðfélags-
ástandi, sprottin úr huga höfund-
arins, og sögð með orðum hans.
Það er eins og allar persónur
þessarar sögu séu staðsettar inni
í aflæstu hugskoti hans og eigi
aldrei möguleika á að sleppa þaðan
út. Þær eru miklu fremur útreikn-
aðar manngerðir, nokkurskonar
meðaltalsútkomur Hagstofunnar
eða fengnar að láni úr fréttaskýr-
ingaþætti.
I Sogar svelgur er dregin upp
mynd af lífi þriggja fjölskyldna.
Jón Baldur er verkstjóri á tré-
smíðaverkstæði. Hann er kvæntur
Sigurborgu Hlín og þau búa í stein-
húsi. Á upphafssíðum bókarinnar
missir Jón vinnuna og leggur af
stað í leit að nýrri vinnu en tekst
ekki ætlunarverk sitt. Einar Hallur
er lögfræðingur sem hætti við að
læra félagsfræði af praktískum
ástæðum. Hann er uppgjafa hug-
sjónamaður en eiginkona hans,
Lilja Dröfn, starfar í stuðningshópi
fyrir gjaldþrota fjölskyldur. Þau
búa í einbýlishúsi og heimilislíf
þeirra einkennist helst af heim-
spekilegum og sögulegum vanga-
veltum um lífið. Björn Karlsson og
Þórunn Anna mynda þriðja sam-
bandið í sögunni. Þau standa í erf-
iðum heimilisrekstri og eiga eitt
barn en annað er á leiðinni. Hörð-
ur Arnarson er ungur einhleyping-
ur sem féll í lögfræði vegna eigin
vanrækslu. Hann fær þó vinnu hjá
gömlum og heiðarlegum fasteigna-
sala sem ræður fólki frá því að
steypa sér út í skuldir. Vegna
áhuga síns nær Hörður að afla sér
þekkingar á íslenskri sögu og póli-
tík. Hann fær vinnu hjá stóru dag-
blaði og fer að stinga á samfélags-
kýlum en í lok þrítugasta og fyrsta
kafla er eins og höfundur vísi hon-
um beinlínis úr sögunni og sendir
hann til Frankfurt að læra félags-
fræði. Ónefndur er til sögunnar
fráskilinn maður að nafni Héðinn
Þór. Hann er vinur Jóns Baldurs
og Sigurborgar Hlínar. Hann getur
ekki talist mikilvæg persóna en
birtist þó aftur í lok sögunnar og
undirbýr aðgerð sem beininst gegn
„guðföður" samfélagsins.
Endalok sögunnar verða að telj-
ast frekar sérkennileg. Þar beitir
höfundur þeirri aðferð að bjóða til
sviðssetningar með ljósum og
Þorvarður Helgason
ræðuhöldum úr hátölurum. Það
verður þó að segjast eins og er að
sá kafli kemur eins og skrattinn
úr sauðarleggnum og tengsl hans
við meginþráð sögunnar eru ekki
trúverðug. Því er það eðlilegt að
sá grunur vakni að hér sé höfund-
ur bókstaflega að enda frásögn
sína og vilji gera það á eftirminni-
legan hátt. Allar helstu manngerð-
irnar í sögunni eru horfnar af sjón-
arsviðinu nema ein sem þó telst
engin aðalpersóna. Hinn misskildi
karlmaður, Héðinn Þór, er skilinn
eftir í daufu skini bókarlokanna
og látið það eftir að ljúka sögunni
á táknrænan og upplýstan hátt
með aðstoð nýrra og áður ókunnra
persóna.
Það er greinilegt að Þorvarður
Helgason tekur upp gamlan þráð
frá skáldsagnahöfundum áttunda
áratugarins sem kenna má við fé-
lagslegt raunsæi og reyndar virðist
hann vera í þráðbeinu sambandi
við þá. Hann reynir að „ganga á
hólm við vanda nútímans“ en tekst
það illa. Hér á engin formleg- end-
urnýjun sér stað og aðferðin sem
notuð er við að draga upp myndina
af samfélaginu hefur engum breyt-
ingum tekið í meðförum höfundar-
ins. Hún er greinilega steingervt
fýrirbrigði. Þorvarður reynir að
túlka viðfangsefni líðandi stundar
en gerir það á of einfaldan og
óskáldlegan hátt. Frásagnaraðferð
hans mætti kalla raunsæja en um
leið er hún ákaflega óepísk. Per-
ónusköpun er áfátt og maður
skynjar aðeins yfirborð hlutanna
enda örlar hér ekki á lifandi innsýn
í líf venjulegs fólks. Niðurstaða
þessa ritdóms verður því sú að
skáldsagan Sogar svelgur telst
vera heldur þurr lesning um vanda
fjölskyldulífsins í íslensku samfé-
lagi. Fátt jákvætt verður því sagt
um þessa skáldsögu. Reyndar tek-
ur hún til umfjöllunar málefni sem
brýnt er að tala um og segja frá
en það sem skiptir þó höfuðmáli
er hvernig það er gert. Hér tekst
það ekki vel enda skortir allan
mátt í þessa frásögn.
Smávinir fagrir
__________Bækur________________
Söivi Sveinsson
Blómin okkar
Höfundur texta: Stefán Aðal-
steinsson
Ljósmyndari: Björn Þorsteinsson
Bjallan gefur út.
Þetta er fjórða bók Stefáns Aðal-
steinssonar um íslenzka náttúru og
undur hennar og ætlaðar eru böm-
um. Áður hefur hann skrifað um
húsdýrin, villtu spendýrin og fuglana
okkar. Að þessu sinni tekur Björn
Þorsteinsson á Hvanneyri myndirnar
og í inngangi höfunda kemur fram,
að bókin er „skrifuð til fróðleiks og
skemmtunar fyrir böm og unglinga.
Vonandi hafa margir fullorðnir einn-
ig ánægju af að lesa hana.“ Fyrst
er íjallað helztu hluta plantna yfir-
leitt, en síðan er lýst 60 plöntum,
einkennum þeirra og kjörlendi.
„Tíndur hefur verið saman fróðleikur
um einstakar plöntur úr ýmsum átt-
um. Þar kennir margra grasa í orðs-
ins fyllstu merkingu og margt af
því er hjátrú og hindurvitni."
Höfundar miðuðu val sitt í fyrsta
lagi við algengar plöntur, í öðru lagi
að í bókinni væri fulltrúar sem
flestra plöntuflokka og loks þær jurt-
ir sem um aldir voru notaðar til
lækninga eða matar og þær plöntur
sem víða vaxa en fáir þekkja.
Meginmál bókarinnar er á 77 síð-
um, en síðan em skráð íslenzk og
latnesk plöntuheiti og þær ættir sem
blómin sveija sig í. Loks er ítarleg
skrá um atriðisorð og staðanöfn og
grein er gerð fyrir myndum og heim-
ildum; þessar skrár em alls 11 bls.
Hver síða er prentuð í tvídálk og
letrið er skýrt og stórt eins og vera
ber á bókum fyrir yngri lesendur; í
hverri opnu eru síðan litmyndir. Þær
eru fjölbreyttar og sýna jurtir að
jafnaði í blóma, en einnig á öðrum
þroskaskeiðum. Umbrotið er afar líf-
legt og er þó ekki fjallað um fleiri
en tvær juritir í opnu. Ég sé ekki
betur en texti og myndir styðji hvort
annað prýðilega; auk þess em mynd-
irnar réttnefnt augnayndi. Ég nefni
sérstaklega jöklasóley, eyrarrós,
burnirót og lambagras (og innan
sviga má benda á illgresi eins og
njólann). Holurt á kápusíðu er eink-
ar falleg.
Það er vandasamt að skrifa fyrir
börn, einkanlega um fræðileg efni.
Stefáni er fjarska lagið að skrifa lipr-
an stíl handa börnum. Málsgreinar
eru að jafnaði stuttar, oftast ekki
nema ein eða tvær setningar. Málfar
er ekki einfaldað um of, það er
hæfilega ögrandi eins og vera ber á
bókum fyrir böm og unglinga, því
að slík málbeiting eykur málþroska.
Ég tek sem dæmi stutta frásögn úr
kafla um ljónslappa:
Stundum sjást stórar, kúlulaga
ljónslappaþúfur sem hafa safnað
í sig sandi á berangri. Þær eru
eins og grænar eyjar í auðninni.
Ljónslappi dreifir sér ört þar sem
hann nær sér upp í opnu landi.
Hann sést til dæmis víða í vegk-
öntum.
Ljónslappinn er líka kallaður
ljónslöpp, ljónslumma, brennigras
og kverkagras. Hann var notaður
til að græða sár og skurði og
stöðva niðurgang. Gott þótti að
skola hálsinn með volgu seyði af
ljónslappablöðum. Blöð af ljóns-
lappa voru notuð með blóðbergi
og ijúpnalaufi í te.
Börn hnjóta oft um einstök orð í
texta, en Stefán skýrir gjarnan þau
orð, sem hann telur að lesendur skilji
ekki:
í Svíþjóð er fullyrt að eitt birkitré
geti gefið nóg fræ til að koma
upp skógi í sjö kirkjusóknum.
Kirkjusókn er svæði sem það fólk
býr á sem sækir sömu kirkju.
Þetta er góð bók, hún er skemmti-
leg og hentar ljómandi vel til þess
Jöklasóley.
að fræða böm og unglinga um nán-
asta umhverfi sitt. I henni er auk
þess margvíslegur þjóðlegur fróð-
leikur, sem nauðsynlegt er að halda
á lofti. Útlit bókarinnar er aðlaðandi
og bandið er traustlegt. Ég get líka
fallizt á orð höfunda í inngangi, að
fullorðnir geta prýðilega notið þess-
ara bókar; prentvillu sá ég enga.
Fjórðungur bókaúgáfunnar fyrir
þessi jól er ætlaður börnum og ungl-
ingum. Mér finnst að útgefendur
ættu að sýna þessari útgáfu sama
sóma og bókum handa fullorðnum.
Er ekki tilvalið að stofna sérstaka
deild barnabóka innan íslenzku bók-
menntaverðlaunanna? Blómin okkar
ættu skilda útnefningu til slíkra
verðlauna.
Að vera öðruvísi
Bókmenntir
Sigrún Klara Hannesdóttir
Herdís Egilsdóttir.
Vatnsberarnir.
Myndskreyting: Erla Sigurðar-
dóttir.
Almenna bókafélagið, 1992.
Fátt er erfiðara um að fjalla en
það að vera öðruvísi, vera ekki eins
og umhverfið ætlast til, og fjalla um
það þannig að enginn verði sár eða
fínnist nærri sér höggvið. Allt mann-
legt samfélag byggist þó á því að
fólk sem er ólikt geti lifað saman i
sátt og samlyndi. Bömum þarf að
kenna umburðarlyndi og skólar og
heimili þurfa að geta fjallað um þetta
af opnum huga.
Til þess að leysa þetta sérstaka
vandamál bjó höfundur til sérstakan
þjóðflokk, vatnsbera, sem eru að
mörgu leyti líkir fólki svo ekki er
erfítt að setja þennan þjóðflokk á
svið. Þeir eru þeirrar náttúru að þeir
eru að með krana á höfðinu og rækta
allan sinn mat i poka á maganum
enda hafa þeir græna fingur. Þeir
lifa ekki af ef þeir hafa ekki þennan
krana því þá geta þeir ekki ræktað
neitt. Saga Herdísar sem nú kemur
Tækifæriskveðskapur
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Þorgeir Ibsen: HREINT OG
BEINT. Ljóð og ljóðlíki. 95 bls.
Skuggsjá. 1992.
Tækifæriskveðskapur á sér langa
hefð meðal íslendinga. Vel þykir
hæfa að lyfta stemmningunni í
mannfagnaði með kviðlingum, ekki
síst ef þeir era af léttara taginu.
Sumir yrkja í gestabækur. Má sjá
hið fjölskrúðugasta safn þess háttar
samsetnings í orlofshúsum og
fjallaskálum. Algengt er og að lát-
inna sé minnst í ljóði.
í bókinni Hreint og beint eftir
Þorgeir Ibsen eru góð sýnishom
ýmiss konar tækifæriskveðskapar.
Meirihluti bókarinnar er einhveiju
tilefni tengdur. Eins og gömlu
skáldanna var háttur byijar Þorgeir
að yrkja Til fjallkonunnar. Síðan
tekur við efni af því taginu sem að
ofan greinir. Fáein kvæði fljóta með
þar sem segja má að skáldið kasti
yfir sig heimspekings kufli og
sökkvi sér í íhugun um það sem
hafið er yfir stund og stað. Eitt
þeirra nefnist Ósegjanlegt. Þar ræð-
ir Þorgeir vanda þann sem öll skáld
eiga við að glíma:
Það er svo margt,
sem aldrei verður sagt,
aldrei fyrir
mennska veru lagt
og aldrei nokkru sinni
sett á blað.
Jafnvel snilldin sjálf
sér enga leið til þess
að orða það.
Aftan til í bókinni eru fjögur ljóð-
líki sem Þorgeir kallar svo. Þar fer
lítt fyrir rími, og ljóðstafasetning
er fijálsleg. Yrkisefnin er þó af
svipuðum toga spunnið og í fyrri
hlutanum.
Sýnt er að höfundur ætlar sér
ekki stærri hlut en efni standa til.
Og það er lofsvert út af fyrir sig.
Að vera skáld / og fyrir sitt nán-
Þorgeir Ibsen
asta umhverfi er hvergi ómerkilegt
hlutskipti þegar öllu er á botninn
hvolft.
Herdís Egilsdóttir
út á bók var upphaflega leikrit sem
Alþýðuleikhúsið sýndi víða um land
við miklar vinsældir og var einnig
sýnt í Osló.
Ung vatnsberahjón eignast tvö
afkvæmi, fallega vatnsberastúlku og
dreng sem er í gallabuxum, peysu
og strigaskóm, kranalaus, vasalaus,
fótleggjalangur, með hvíta fingur og
húðblöðkur báðum megin á höfðinu
(s. 12). Sorg foreldranna er mikil og
fyrstu viðbrögð þau að koma honum
á hæli því lífið með hinum vatnsber-
unum muni verða svo óskaplega erf-
itt og það muni vera öllum fyrir
bestu. Vatnsberamóðirin vill ekki
senda hann frá sér og reynir að
hjálpa honum að komast af. Dreng-
urinn vekur óskipta athygli hvar sem
hann kemur og verður fyrir aðkasti.
Ekki vantar ráðleggingar frá hinum
og þessum sem telja sig sjá bestu
lausnina í málinu!
Texti Herdísar er mjög fallegur
og hugmyndin einstök og lærdóms-
rík. Sagan er sögð af miklum skiln-
ingi á viðfangsefninu en jafnframt
þekkir höfundur vel uppeldisgildi fal-
legrar sögu. Hér era ekki predikanir
heldur er lesandi leiddur áfram og
látinn skilja flókið málefni á ofur
einfaldan hátt.
Myndir Erlu Sigurðardóttur falla
mjög vel að efninu og auðga text-
ann. Erla er mjög fjölhæfur mynd-
skreytari og í túlkun hennar verða
vatnsberarnir fallegur og elskulegur
þjóðflokkur og sagan verður því enn
meira sannfærandi. Sagan um vatns-
berana er því í senn gullfalleg
myndabók og þroskandi og vekjandi
saga.