Morgunblaðið - 19.12.1992, Blaðsíða 13

eci HaaKaaaa .er huöaciíiaou/u aiQAjaKUOjroi/.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1992
a si
¥ 13
„Ofsamenn
r eiknistokksins ‘4
Bubbi Morthens/ Von
Suðrænn seiður
í sérflokki
Bækur______________
Gylfi Knudsen
Laxárdeilan
Höfundur: Sigurður Gizurarson
Útgefandi: Skákprent 1991
276. bls.
Þeir eru sjálfsagt margir, einkum
meðal ungs fólks, sem ekki hafa
hugmynd um hvað tekist var á um
í svokallaðri Laxárdeilu. Mörg er nú
deilan með þrætugjarnri þjóð og
ekki hægt að henda reiður á þeim
öllum. Laxárdeilan var einkar vel
heppnuð deila og er þess virði að
saga hennar sé sögð. Hitt er annað
mál, hvort lögmaður annars deiluað-
ilans sé heppilegasti sögumaðurinn.
Sigurður Gizurarson, sýslumaður,
var lögmaður Landeigendafélags
Laxár og Mývatns í margvíslegum
málaferlum, sem spruttu af deilu
þessari. Hann rekur sögu deilunnar
í bókinni Laxárdeilan, sem ber undir-
titilinn „lögmaður landeigenda segir
frá“. Er rétt að hafa þann titil í
huga við lestur bókarinnar.
Upptök Laxárdeilu, sem stóð með
litlum hléum árin 1969-1973, virð-
ast fremur einföld og auðskilin. Ork-
uskortur var fyrirsjáanlegur Norð-
anlands. Samtenging raforkukerfa
var ekki komin til sögunnar og því
þurfti að ráðast í framkvæmdir við
nýtt orkuver. Til var svonefnd Gljúf-
urversáætlun, sem gerði ráð fyrir
allstórri virkjun í Laxá í Suður-Þin-
geyjarsýslu. Akvað stjórn Laxár-
virkjunar að grípa til áætiunar þess-
arar og reisa þriðju virkjunina við
Laxá. Sá böggull fylgdi þó skamm-
rifi að sökkva þurfti blóm'.egum dal,
Laxárdal, í uppistöðulón virkjunar-
innar með ýmsu raski öðru á Laxár-
og Mývatnssvæðum svo sem fyrir
fiskigöngur og fiskiræktunarmögu-
leika. Lengi hafði kraumað undir
niðri og töldu bændur sig hafa orðið
fyrir búsifjum vegna fyrri orku-
mannvirkja. Nú tók steininn úr, þeg-
ar sækja átti raforku í Laxárbyggð-
ir með stórfelldum náttúru- og
eignaspjöllum. Nú er erfitt að skilja,
hvernig svona hugmyndir komust
yfirleitt á blað. En gæta verður að
því, að á þessum árum var tækni-
og hagvaxtarþankinn óþolandi
magnaður. Svo dæmi sé tekið gældu
„teknókratar" við hugmyndir um að
steypa saman fallvötnum á hálend-
inu og hleypa niður, þar sem fallið
væri mest í eins konar verkfræðilegu
„bomsarabomsi". Þeir hefðu reist
landið upp á rönd hefði það talist
hagkvæmt og tæknilega mögulegt.
Þessi hugsunarháttur hefur hjaðnað
dálítið.
Deilan hófst haustið 1969, þegar
gefið var ráðherraleyfi á grundvelli
takmarkaðrar lagaheimildar fyrir 1.
áfanga virkjunarinnar og þrætulok
urðu ekki, fyrr en í maímánuði 1973
með undirritun sáttargerðar að
Stóru-Tjörnum í Ljósavatnshreppi,
sem leiddi meðal annars til setningar
laga um verndun Laxár og Mývatns.
Eins og títt er um magnaðar deil-
ur tók Laxárdeilan á sig ýmsar
myndir og áður en lauk voru mörg
hýbýli undir því torfi öllu. Breiddist
deilan skjótt um allt þjóðfélagið og
lögðu margir orð í belg. Ýmsa þætti
er hægt að greina í þessari deilu.
Nefna má almenna þjóðfélagslega
umræðu um tæknihyggju og nátt-
úruvernd. Þá var dómsmálaþáttur
deilunnar ekki ómerkur, en margvís-
leg málaferli risu af deilunni bæði
einkamál og opinber mál. Mikilvæg-
ast í þessum efnum var dómur
Hæstaréttar frá því í desember 1970
í lögbannsmáli Landeigendafélags-
ins gegn Laxárvirkjun. Hæstiréttur
heimilaði lögbann við virkjunarfram-
kvæmdunum og styrkti dómurinn
mjög stöðu landeigenda. Deilan
snerti auðvitað stjórnmál og stjórn-
sýslu í landinu og er það ekki ófróð-
legur þáttur. Má raunar furðu gegna
að stjórnmálamönnum og embættis-
mönnum skyldi ekki takast að koma
í veg fyrir að málið færi í þvílíkan
hnút.
Ekki má gleyma áhrifum þessa
máls á síðari ákvarðanir í orkumál-
um. Höfundur neitar því að Kröflu-
virkjun sé afleiðing málaloka. Ekki
munu allir sammála honum um það.
Hæst reis deilan auðvitað með
sprengingu Miðkvíslarstíflu í ágúst-
mánuði 1970. Mannfjöldinn réðst á
stífluna með járnkörlum, hökum og
skóflum. Kom þá í ljós steyptur
veggur. Allt í einu var komið dýn-
amít. Túbur andstæðingsins voru
víða í skútum. Ég sé fyrir mér mann
ijóðan í vöngum hlaupa niður blóma-
brekku í hvítbotna gúmmískóm með
ljóðakver Sigurðar á Arnarvatni í
annarri hendinni og dýnamíttúbu í
hinni. „Yndislega áin mín, æðin
Sigurður Gizurarson
stærst frá hjarta þínu.“ Álasa verður
spellvirkjum, en óneitanlega kemur
rótgróinn sjálfræðisandi Mývetninga
einkar vel fram og jafnvel viðkunn-
anlega í þessum atburði.
Maður spyr þeirrar spurningar
hvað stuðlað hafi að sigri andstæð-
inga virkjunarinnar. Svarið virðist
mér nokkuð augljóst. Landeigendur
sneru skjótt bökum saman, höfðu
harðsnúna og duglega forystumenn
og unnu fjölmiðla- og áróðursstríðið.
Höfundur rekur deiluna í tímaröð
og nokkuð í annálsformi. Hann rek-
ur gang mikilvægustu atburða all-
rækilega. Hins vegar finnst mér
hann taka of mikið upp óbreytt úr
greinum, bréfum og ályktunum
ýmiskonar. Bókin hefði orðið læsi-
legri, ef hann hefði unnið betur úr
þessu og jafnframt skipað efninu
niður á markvissari hátt. Þá hefði
nafnaskrá og yfirlit helstu atburða
mátt fylgja. Ekki hefur verið legið
yfir frágangi bókarinnar.
Höfundur gerir víða athugasemdir
við Sögu Laxárvirkjunar eftir Gísla
Jónsson, fyrrv. menntaskólakenn-
ara. Gísli sat í stjórn Laxárvirkjunar
á þessum tíma. Segir höfundur (á
bls. 275), að Gísli geti ekki þeirrar
meginröksemdar andstæðinga virkj-
unarinnar, að fleiri virkjunarkostir
væru fyrir hendi en Laxá og sumir
miklu betri og telur það næga
ástæðu til þess að saga Laxárdeilu
sé einnig skrifuð með hendi eins úr
herbúðum virkjunarandstæðinga.
Ég hef ekki lesið bók Gísla og legg
þvi engan dóm á hana. En var svo
heitt í kolunum að tveimur áratugum
síðar þurfti tvær bækur?
Hljómplötur
Sveinn Guðjónsson
Bubbi Morthens lætur ekki
deigan síga og hefur nú endan-
lega sannað að hann er tón-
listarmaður í sérflokki. Nýja
platan hans „Von“ er með því
besta sem hér hefur heyrst í
langan tíma, bæði hvað tónlist,
flutning og túlkun viðvíkur og
verkið í heild ber fijórri sköpun-
argáfu höfundar glöggt vitni.
Hér er svo sannarlega ekki
stöðnuninni fyrir að fara heldur
leitar Bubbi þvert á móti á nýj-
ar og ókannaðar slóðir með stór-
góðum árangri.
Þessi plata er óvenjuleg að
því leyti að hún hljómar vel við
fyrstu hlustun, en heldur svo
áfram að hljóma betur og betur
eftir því sem oftar er hlustað,
en ósjaldan er þessu þveröfugt
farið. Þetta segir mér að tónlist-
in á plötunni sé bæði góð og
skemmtileg, en það tvennt fer
hreint ekki alltaf saman.
Eins og kunnugt er tók Bubbi
plötuna upp á Kúbu og naut
aðstoðar þarlendra tónlistar-
manna auk þess sem við sögu
koma, ýmist í einu eða fleiri
lögum, Gunnlaugur Briem á
trommur, Eyþór Gunnarsson
hljómborð, forritun, harmon-
ikka, Tryggvi Hiibner gítar,
Árni Scheving harmonikka,
Pálmi Gunnarsson kontrabassi,
Amold Ludwig rafbassi, Sig-
urður Flosason saxófónar og
Ellen Kristjánsdóttir í söng.
Stærsta þáttinn eiga þó þeir
Gunnlaugur og Eyþór því auk
þess að taka þátt í tónlistar-
flutningnum eiga þeir, ásamt
Bubba, heiðurinn af útsetning-
um og Eyþór annaðist ennfrem-
ur upptökustjórn. Útsetning-
amar hafa undantekningalaust
heppnast afar vel að mínu mati
og sömu sögu má segja um
hljóðupptöku.
Kúbversku hljómlistarmenn-
irnir gefa tónlistinni að sjálf-
sögðu hinn seiðandi suðræna
blæ, en einkenni Bubba sjálfs
sem tónlistarmanns og tón-
skálds eru þó hvarvetna ráðandi
og það er kannski fyrst og
fremst það sem gerir þessa
plötu svona góða. Bubbi hefur
nefnilega einstaka hæfileika til
að semja fallega og góða tónlist
og þeir eiginleikar hans hafa
sjaldan notið sín betur en ein-
mitt á þessari plötu. Textarnir
em líka margir stórgóðir og
sumir ortir samkvæmt gömlu
hefðinni, með stuðlum og höfuð-
stöfum, enda hefur Bubbi lík-
lega aldrei komist nær því en
hér að klæða textagerð sína
skikkju skáldskaparins. Að vísu
er sums staðar erfitt að átta sig
á hvað höfundur er að fara, eins
og til dæmis: „Er sólin víxill sem
vaknar hjá Denna“l? í laginu
Þingmannagælur, svo dæmi sé
nefnt, en sjálfur hefur Bubbi
reyndar útskýrt þetta hliðar-
spor.
Ég veit ekki hvort ástæða er
til að fara hér í saumana á ein-
stökum lögum því þau em hvert
öðm betra og kannski er áður-
nefnd „Þingmannagæla" sísta
lagið þótt það hafi ef til vill
hljómað oftast á öldum ljósvak-
ans. Bestu lögin að mínum dómi
era: Þínir löngu grönnu fíngur,
Hroki, Eins konar ást, Bmnnur-
inn okkar og Ég minnist þín, en
í síðastnefnda laginu leikur
Bubbi einn undir á gítar og
sannar þar að í sjálfu sér þarf
hann enga aðstoð frá öðmm
þegar því er að skipta. En hvað
sem því líður má segja að fyrr-
nefnd lög, og raunar fleiri á
plötunni, hafí alla burði til þess
að verða sígildar lagaperlur
enda með þvi besta sem Bubbi
hefur gert á samanlögðum ferli
sínum. Og vonandi á sköpunar-
gáfa hans eftir að njóta sín í
sama mæli um mörg ókomin ár.
Baráttusaga þriggja
íþróttagarpa
__________Bækur______________
Steinar J. Lúðvíksson
íþróttastjörnur. Höfundur:
Heimir Karlsson. Útgefandi: Al-
menna bókafélagið hf. Reylqavík
1992.
Næst á eftir ráðhermnum eru
afreksíþróttamenn mest í sviðsljósi
íslenskra fjölmiðla. íþróttamennirn-
ir lúta að vísu töluvrt öðrum lögmál-
um í umfjölluninni en stjórnmála-
mennirnir og eru, þegar á heildina
er litið, ólíkt vinsælli. Þó verða þeir
að beygja sig undir það lögmál
sviðsljósanna að vera ýmist kallaðir
hetjur eða labbakútar og fer nafn-
giftin oftast eftir því hvernig þeim
vegnar, sérstaklega þegar þeir etja
kappi við erlenda íþróttamenn. Mið-
að við hina margumræddu höfða-
tölu verður það að teljast undravert
hversu marga góða íþróttamenn við
íslendingar höfum eignast. Kannski
er það vegna þess hve miklr kröfur
eru gerðar — við bókstaflega heimt-
um að „okkar menn“ standi íþrótta-
mönnum annarra þjóða á sporði og
gleymum því oft hve úrtakið er lít-
ið hérlendis. í mörgum tilfellum er
fjöldi íþróttamanna þeirra þjóða,
sem við erum að keppa við, meiri
heldur en heildarfjöldi íslensku
þjóðarinnar.
Iþróttamenn, sem skara fram úr,
em jafnan söguefni. Þeir verða
heimilisvinir í gegnum fjölmiðlana,
ekki síst sjónvarpið, og það er fylgst
náið með þeim og hvernig þeim
vegnar. Þeir sem náð hafa svo langt
að gerst atvinnumenn erlendis era
sérstaklega undir smásjánni og
geta varla snúið sér við án þess að
frá því sé ítarlga greint. Þeir njóta
enn meiri athygli en íþróttamenn á
heimaslóðum þótt vissulega sé hlut-
ur þeirra einnig mikill í fjölmiðlaum-
fjöllun.
Heimir Karlsson hefur nú sent
frá sér bók sem fjallar um þijá
íþróttakappa sem skarað hafa fram
úr í íþróttagreinum sínum. Þeir eru
Atli Éðvaldsson knattspyrnumaður,
Pétur Guðmundsson körfuknatt-
leiksmaður og Sigurður Sveinsson
handknattleiksmaður. Allir eiga
þeir það sameiginlegt að hafa reynt
fyrir sér meðal framandi þjóða og
náð langt. Og enn em þeir í fullu
fjöri og skemmta landsmönnum
með hæfni sinni og verður svo von-
andi enn um sinn. Meginþráður frá-
sagna þeirra tengjst íþróttaferlinum
þótt persónuleg mál komi einnig
við sögu. Þannig fjallar Atli Eð-
valdsson t.d. í löngu máli um ásak-
anir þær sem komu fram á föður
hans sl. sumar, og segir frá raunum
sem fjölskyldan mátti þola í tengsl-
um við þær. Er Atla mikið niðri
fyrir þegar hann ræðir um þau
mál, hann gagnrýnir fréttamenn
óspart og jafnvel stimplar þá kjána.
Hætt er við að margir telji málið
ekki svona einfalt þótt vitanlega
eigi Atli rétt á því að hafa sínar
skoðanir og setja þær fram á þenn-
an hátt. í frásögn Atla vekur líka
sértaka athygli einstök framkoma
Knattspyrnusambands íslands og
landsliðsþjálfarans þegar Atli var
settur út úr landsliðinu á sínum
tíma eftir þrettán ára dygga þjón-
ustu. Þarf engan að undra þótt
hann sé sár vegna þeirrar fram-
komu sem þar er lýst.
Frásögn Péturs Guðmundssonar
af íþróttaferli sínum mætti kalla
hrakfallabálk. Þótt fáir íslenskir
íþróttamenn hafí náð eins langt og
hann, þegar best gekk, er með ólík-
indum hvað hann hefur átt við mik-
il og langvarandi meiðsli að striða.
Af þeim þremur íþróttagörpum,
sem fjallað er um í bókinni, hefur
Heimir Karlsson
Pétur frá mestu að segja enda hef-
ur hann víða farið og mörgu kynnst.
Þátturinn um Sigurð Sveinsson
er skemmtilegasti kafli bókarinnar.
Sigurður virðist vera með eindæm-
um uppátektarsamur og lífsglaður
maður og segir skemmtilega frá
ýmsum uppákomum, bæði innan
vallar og utan. Hann nær sér til
að mynda vel á strik þegar hann
fjallar um samskipti sín við lands-
liðsþjálfarann Bogdan Kowalzick
en stundum var grunnt á því góða
milli þeirra tveggja.
Ekki er hægt að neita því að
eftir lestur bókarinnar fær maður
það á tilfinninguna að á henni sé
töluverð fljótaskrift. Endurtekning-
ar em tíðar, talmál áberandi svo
og slettur sem ekki er einu sinni
haft fyrir að setja í gæsalappir.
Dæmi um slíkt: Þegar Atli Eðvalds-
son er að segja frá Tyrklandsdvöl
sinni segir á sömu blaðsíðunni: „Ég
var í elítunni“ og „og þama var
ekki pempíuskapnum fyrir að fara“.
Og síðar í sama kafla: „Það hefur
m.a. verið hrundið af stað alþjóð-
legu átaki í þessum málum sem
kallað var fairplay." Og bókarhöf-
undi fínnst ekkert athugavert við
orð eins og t.d. rútína, fígúra og
húmor. Ýmislegt annað mætti
nefna. Mér fínnst það til að mynda
merkilegt að Pétur Guðmundsson
skuli hafa leikið heilan vetur með
slitna hásin. („Sleit hásin fljótlega
eftir þetta og hjakkaði á henni allan
veturinn án þess að fara í læknis-
skoðun“). Ég hélt, satt að segja,
að ef menn slitu hásin þá gætu
þeir ekki hreyft sig, hvað þá tekið
þátt í íþróttum. Eg hygg að það
hafi háð Heimi Karlssyni þegar
hann skrifaði þessa bók að hann
hefur fyrst og fremst starfað á ljós-
vakamiðlum og er orðin vanur að
tjá sig á talmáli, hvort heldur er í
viðtölum eða íþróttalýsingum. En
það er staðreynd að það verður að
gera aðrar og strangari kröfur til
meðferðar móðurmálsins þegar það
er sett niður á bók en þegar það
er talað. Með meiri yfírlegu og
vandvirkni hefði verið hægt að gera
þessa bók mun betri.