Morgunblaðið - 23.12.1992, Qupperneq 5

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1992 B . 5
ti—1';T".'i"i""11 <■■■ r 'f i'.Miuv --------------------------------------------— »-;■---£—
Glæsiritið’91
Verk eftir Míró
um langt skeið. Flestar eru úr ís-
lenskum gátum, skemmtunum, viki-
vökum og þulum svo sem Hrigill
Kringill og þulan sem byrjar svona
„Heyrði ég í hamrinum, hátt var þar
látið og sárt var þar grátið“, en einn-
ig eru þama þulur eftir Theodóru
Thoroddsen, Huldu og Erlu.
Annað sem höfundur hefur einnig
látið eftir sér er að velja ótæpilega
af íslenskum þjóðsögum. Mér telst
til að alls séu 34 þjóðsögur í bók-
inni. Þjóðsögurnar hefur höfundur
endursagt á nútímamál. Um það
má deila hversu mikið má breyta
orðfæri þessara gömlu sagna svo
að ekkert tapist í hárfínni kímni og
tvíræðni þjóðsögunnar. Mér finnst
höfundur fara hér stundum út á
ystu nöf í þessum endursögnum og
sögurnar tapa við að úr þeim eru
tekin orð og orðatiltæki sem ekki
eru í hversdags máli.
Til samanburðar um meðhöndlun
þjóðsagnanna má nefna að Forlagið
gaf út tvær gamlar íslenskar þjóð-
sögur nú fyrir jólin sem einnig eru
í þessari bók. Ónnur þjóðsagan er
„Sálin hans Jóns míns“. í útgáfu
Forlagsins helst textinn mikið til
óbreyttur nema hvað breytt er úr
nútíð í upphaflegu sögunum í þátíð.
En í Sögustund eru sögurnar færðar
í annan búning og málfarinu breytt
talsvert. Eitt lttið dæmi er þar sem
kerlingu er lýst. í upprunalegu sög-
unni er hún „síúðrandi og hafði alla
króka frammi til þess að afla þess
er þurfti“. Hjá Silju verður kerling
„dugleg og sniðug að fá sitt fram“.
Fyrri textinn er miklu safameiri, en
hinn styttri og einfaldari. Hér verður
hver að meta fyrir sig.
Hitt ævintýrið sem Forlagið gaf
út er „Sagan af Gýpu“ (eða Gípu).
Þar er notað annað afbrigði af sög-
unnmi en það sem Silja velur í Sögu-
stund. Það síðarnefnda er nær því
sem ég kynntist sem barn og þess
vegna fellur mér það betur. Sögurn-
ar eru talsvert ólíkar, allt frá því
Gípa leggur af stað í ferðalag og
þar til sögunni lýkur. Þarna er mun-
urinn ekki aðeins sá að málfarið sé
frábrugðið heldur eru valdar mis-
munandi gerðir af þjóðsögunni svo
samanburður er ekki fyllilega raun-
hæfur. ^
Myndir eru fáar í Sögustund og
eru líklega teknar úr upphaflegu
útgáfu ritanna. Engin myndaskrá
fylgir né skrá yfir myndlistarmenn
en lausleg athugun bendir til þess
að mjög margir þeirra sem skreytt
hafa barnabækur eigi þarna myndir.
Sögustund sú sem nú hefur litið
dagsins Ijós er í senn safn stuttra
kafla sem hæfilegir eru til lestrar
eina kvöldstund og sýnisbók ís-
lenskra barnabókmennta. Að visu
er hún kubbuð í smærri bita en ella
ef fyrri tilgangurinn hefði ekki verið
aðalatriðið. En í þessari bók má fá
sýnishom af miklum íjölda ritsmíða
fyrir börn sem samin hafa verið allt
frá Landnámstið. Fjölbreytni þess
sem hér er á boðstólum er undrá-
verð og ætti að gleðja þá sem gam-
an hafa af því að glugga í barnabæk-
ur, jafnvel þótt þeir hafi ekki lítil
böm til að lesa fyrir. Hægur vandi
er fyrir þá sem vilja fá meira, að
fínna til bækurnar sem kaflarnir eru
valdir úr og skoða í heild.
eftir Sigurjón
Björnsson
Árið 1991
Stórviðburðir í myndum og
máli með íslenzkum sérkafla
Bókaútgáfan Þjóðsaga 1992,
344 bls.
Þetta mikla rit kemur nú út í
27. sinn. Fjölþjóðlegt ér ritið, gef-
ið út á átta tungumálum. Erlendir
starfsmenn við ritstjórn og hönnun
eru átta talsins. íslensku útgáf-
unni fylgir íslenskur sérkafli, 30
bls. á lengd, í samantekt Björns
Jóhannssonar. Ritstjóri íslensku
útgáfunnar er Gísli Ólafsson og
hönnuður íslenska kaflans Haf-
steinn Guðmundsson sem jafn-
framt er útgefandi (Þjóðsaga).
Sá háttur er hafður á um er-
lenda efnið að sagður er annáll
ársins mánuð fyrir mánuð og
hveijum mánuði fylgir sérstakur
fréttaskýringaþáttur um það sem
hæst bar í mánuðinum eða því sem
næst. Eins og að líkum lætur eru
fyrstu fréttaskýringarþættirnir
um Persaflóastríðið. Þar er gangur
stríðsins rakinn í máli og myndum.
Síðan fer ástandið á Balkanskaga
að taka rúm. Afríka er alltaf af
og til í brennidepli. Og þannig líð-
ur árið áfram. EES er til umræðu,
valdaránstilraunin í Sovjet, Gorb-
atsjov og Jeltsin, sjálfstæði Eyst-
rasaltsríkja og í desember kemur
afsögn Gorbatsjovs og „endalok
Sovjetríkjanna", svo að einungis
sé stiklað á fáeinum atburðum af
mörgum.
Á eftir þessum annál kemur
langur kafli sem nefnist Mannlíf
og menning. Þar eru níu greinar
um jafnmörg efnissvið. Þar er
grein sem nefnist „Að stríði loknu
í Austurlöndum nær“, önnur fjall-
ar um læknisfræði, „Heilbrigði:
Tímaskeið skynseminnar“. Sú
þriðja nefnist „Raunverulegt líf -
eða næstum
því“ og er þar
greint frá
rannsóknum
til að búa til
„gervilíf“. Þá
kemur að um-
hverfísmálum.
Grein er í þeim
málaflokki
undir titlinum
„Andrúmsloft-
ið - hætta á
ferðum“. Við
það má bæta
því að fremst
í bók er fjallað
um ózonlagið
með góðu
korti. Um
fornleifafræði
er ein ritgerð,
önnur um
myndlist sem
er minningar-
grein um
myndlista-
manninn Jean
Tinguely. Og
loks fá kvik-
Hafsteinn Guðmundsson
myndir, tíska og íþróttir verðuga
meðhöndlun með feikna miklu
myndefni. Allar þessar ritsmíðar
bera höfundamafn.
Að þessu loknu kemur svo ís-
lenski kaflinn. Hann er greinarg-
ott yfírlit yfír helsta fréttaefni
ársins. Kannski hefði hann mátt
vera svolítið ítarlegri og með út-
tekt á vissum málaflokkum.
Þess má svo geta að á undan
annálnum er yfírlitsgrein um Fyrr-
verandi Sovjetríki: Risaveldi þjóð-
arbrotanna og fleira markvert efni
er þar einnig.
Árbókin er stórglæsilegt og afar
fróðlegt og vandað rit. Geysilegur
fjöldi mynda er í ritinu, frábær
kort, línurit og alls kyns skýringar-
myndir. Allt ber þetta vitni fögru
handbragði, mikilli tæknikunnáttu
og smekkvísi. Maður grípur gjam-
an bók sem þessa stund og stund.
Skoðar myndir, flettir og les eina
og eina grein. Atburðir liðins árs
rifjast upp og hér eru þeir settir
í samhengi og skýrðir af hinum
færustu mönnum. Og það sem
næst okkur er, ísland og íslensk
málefni, birtist okkur hér í hnot-
skurn og festist betur í minni.
Þessi glæsibók er ein þeirra sem
maður vill gjarnan hafa á glám-
bekk á heimili sínu til að sem flest-
ir geti notið hennar og orðið fróð-
ari af. Svo að ekki sé um það tal-
að ef menn eiga safn nokkurra
ára að blaða í.
Málverk eftir Magritte
Mjófirskt mannlíf
eftir Siguijón
Björnsson
Vilhjálmur Hjálmarsson:
Blítt og strítt.
Tíu þættir um ólík efni frá Mjóa-
firði
Æskan 1992, 394 bls.
Vilhjálmur Hjálmarsson fyrrum
menntamálaráðherra hefur ekki
setið auðum höndum undanfarin
ár. Á ellefu árum hefur hann látið
fara frá sér tíu bækur og flestar
vænar. í þeirri bókasyrpu skipar
heimabyggð hans, Mjóifjörður,
veglegast rúm, því að sú bók sem
nú birtist er fjórða Mjóafjarðarbók-
in. Hún er jafnframt sú síðasta að
því er höfundur segir.
Eins og frá greinir í undirtitli
bókarinnar eru þetta tíu þættir.
Allir fjalla þeir um mjófírskt mann-
líf með einum og öðrum hætti:
kirkjur og kristnihald, sveitar-
stjórnarmál, fræðslumál, félagsmál
(lestrarfélag, ungmennafélag og
stúkur), landbúnað og sjávarút-
vegsmál og aðrar veiðar. Þá er
annáll um slysfarir og skaða frá
1829-1989. Frá nokkrum sakamál-
um er greint og loks eru fáeinar
þjóðsögur.
Vilhjálmur Hjálmarsson er
þrautreyndur rithöfundur um sagn-
fræðileg efni. Hann kann sitt hand-
verk ágæta vel og er auk þess
góður sögumaður. Skýr og skipuleg
er frásögn hans og lipur og létt
þar sem yfirhöfuð er hægt að koma
slíku við. Þar sem hann er húmo-
risti góður lætur hann gamanmál
sjaldnast framhjá sér fara ef þvílíku
er til að dreifa.
Hins vegar getur efni sett þær
skorður að erfitt kunni að vera að
vekja áhuga almenns lesanda. Því
verður ekki neitað að mannlíf í
Mjóafírði virðist hafa verið ósköp
skelfing fábrotið. Jú, jú. Menn fóru
til kirkju og kirkjan var flutt úr
Firði í Brekku. Menn lásu dálítið í
bókum og barnaskóli var í sveitinni
og stundum voru haldin dansiböll.
Af og til voru menn að hrapa í
klettum og drukkna í sjó o.s.frv.
En ef við berum saman t.a.m. mjóf-
irskt mannlíf og mannlíf í Skaga-
fírði á dögum Espólíns og Gísla
(eins og greint er frá í Sögu af
Skagfirðingum), þá er munurinn
mikill. Espólín greinir frá slagsmál-
um, fylliríum, ósætti, framhjáhaldi
o.fl. Svo voru menn að stela hver
frá öðrum til hátíðabrigða og síð-
ast en ekki síst yrkja níð hver um
annan. Víst er þetta ekki fallegt.
Mjófírðingum virðist hafa verið
öðru vísi farið. Þeir hafa verið
mestu prúðmenni, reglusamir,
heiðarlegir, iðjusamir, óáleitnir og
sæmilega kristnir og líklega hafa
þeir oftast sofið heima hjá sér! Það
er eins og það verði dálítið erfítt
að skrifa góða sögu um svo prútt
fólk. Manni verður hugsað til þess
hvort nokkuð væri yfírleitt vitað
Villijálmur Hjáhnarsson
um svonefnda Sturlungaöld ef
menn hefðu þá ekki hagað sér eins
og villidýr. Áreiðanlega hefði engin
Sturlunga orðið til. Og í Mjóafírði
var svo sannarlega engin Sturl-
ungaöld. Vilhjálmur Hjálmarsson
hefur því valið sér erfítt hlutskipti
að skrá sögu þessa fábrotna mann-
lífs. En ég hygg þó að hann hafi
komist býsna vel frá því, eða a.m.k.
eins vel og hægt er með sanngirni
að ætlast til. Enginn þarf heldur
að væna hann um að hafa ekki
notað heimildir réttilega og sjálf-
sagt hefur hann forðað ýmsu frá
glötun sem betur er geymt en glat-
að. Frá því segir hann raunar á
einum stað.
Margt er mynda í bókinni og hún
er prýðilega frágengin og útgefin.
Skrautbúnar
bamagælur
eftir Sigrúnu Klöru
Hannesdóttur
Ragnheiður Gestsdóttir
Klappa saman lófunum
Mál og menning, 1992
íslenskar barnagælur eru mikill
fjársjóður sem hvert barn verður að
fá að kynnast. Vísnabók sú sem Sím-
on Jóh. Ágústsson, prófessor, tók
saman 1946, og hefur síðan komið
út í ótal útgáfum, bætti þar úr brýnni
þörf. Sú Vísnabók og myndir Hall-
dórs Péturssonar við þau ljóð teljast
til sígildra íslenskra barnabók-
mennta. En prenttækninni fleygir
fram og því verða nýjar útgáfur að
koma fram við hlið þeirra gömlu.
Ragnheiður Gestsdóttir hefur valið
nokkrar bamagælur og myndskreytt
i fallega litla bók sem hefur fengið
nafnið Klappa saman lófunum. Bókin
hefst á þessum gamla hreyfíleik að
láta bömin klappa saman lófunum.
Síðan kemur ljóðið Stígur bún við
stokkinn og önnur slík sem eru kjör-
in til að fá bömin til að hreyfa sig
eftir hljómfallinu. Vísurnar um fíng-
urna og Ríðum heim til Hóla og
Fagur fískur í sjó eru all vel þekktir
leikir þar sem bömin taka þátt í ljóð-
inu með hreyfingu. Aðrar gælur eru
vel þekktar, Afí minn og amma mín,
Tunglið má ekki taka hann Óla svo
og vögguvísurnar eru allt vel þekkt
Ragnheiður Gestsdóttir
ljóð og lög sem foreldrar og jafnvel
eldri systkini ættu ekki að vera í
vandræðum með að syngja fyrir þau
yngstu.
Myndir Ragnheiðar em listrænar
en samt ekki flóknar svo að börn
geta eflaust notið þeirra. Ljóðvalið
er mjög gott, enda valið með tilliti
til þess að bæði sé hægt að syngja
ljóðin og leika þau með börnunum.
I þessari bók sameinast íslenskur
menningararfur og nútímamyndlist
af mikilli smekkvísi.