Morgunblaðið - 25.09.1993, Qupperneq 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. SEPTEMBER 1993
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. SEPTEMBER 1993
C 5
+
Gunnlaugur Blöndal
UÓMIIITANNA
Gunnlaugur Blöndal: Reylgavíkurhöfn. 1928.
________Myndlist
Eiríkur Þorláksson
Þegar menningarmál eru annars
vegar er sjaldan minnst á að íslend-
ingar eru langt frá því að vera sam-
stæður hópur hvað varðar aðstæður
til að njóta þess sem er efst á baugi
hverju sinni. Þar koma ekki aðeins
til mismunandi aðstæður einstakl-
inga í uppeldi og menntun, heldur
ekki síður kynslóðaskipti; það sem
einni kynslóð kann að vera almenn
þekking, er hinni næstu ef til vill
hulinn leyndardómur. Einnig kann
ákveðinn aldurshópur að vera háður
aðstæðum og fordómum liðinna
tíma, sem yngra fólk þekkir ekki
og hefur því enga ástæðu til að
setja fyrir sig.
Þetta er vert að hafa í huga þeg-
ar skoðuð er sú yfirlitssýning á
verkum listmálarans Gunnlaugs
Blöndal, sem nú hangir uppi i Lista-
safni Reykjavíkur að Kjarvalsstöð-
um. Gunnlaugur var fæddur 27.
ágúst 1893, og því er þessi sýning
haldin á aldarafmæli listamannsins;
jafnframt eru þijátíu ár liðin frá
því síðast var haldin sýning á verk-
um hans hér á landi. Þó stöku
málverk Gunnlaugs hafi ratað inn
á samsýningar umliðinna áratuga,
má segja að nú sé uppkomin heil
kynslóð íslendinga, sem hefur ekki
fyrr fengið tækifæri til að sjá yfir-
lit yfir verk þessa listamanns og
draga eigin ályktanir um stöðu
hans í íslenskri myndlist af þeim
kynnum. Því hlýtur þessi sýning
sérstaklega að vekja athygli yngra
fólks, sem hefur áhuga á að leggja
eigið mat á íslenska listasögu, í
stað þess að taka gagnrýnilaust við
fullyrðingum fyrri tíma um stöðu
einstakra listamanna.
Við undirbúning sýningar af
þessu tagi eru skipuleggjendur
hennar ávallt í þeirri aðstöðu að
þurfa að framkvæma ákveðið val.
Hér hefur verið farin sú leið að láta
myndefnin ráða mestu, þó þannig
að sýningin myndar sterka heild,
og tímaröð verður fljótt ljós innan
hvers efnisflokks fyrir sig. Með
þessu fá sýningargestir einnig
glögga mynd af þeim viðfangsefn-
um sem Gunnlaugur Blöndal lagði
mesta áherslu á, og áttu drýgstan
þátt í að skapa honum þann sess,
sem íslensk listasaga hefur hingað
til ætlað honum. Hér er fyrst og
fremst um að ræða fjölmargar
módelmyndir, en myndir af konum
hafa verið ein helsta leið hans til
að ná fram því samspili lita og
forma, sem hann leitaðist við að
byggja upp; einnig má nefna til
myndir frá Parísarárum lista-
mannsins, nokkrar hafnarmyndir
og landslagsverk, og loks uppstill-
ingar og persónumyndir, þar sem
sjálfsmynd frá síðasta æviári hans
trónir einna hæst. Alls eru á sýning-
unni hálfur fímmti tugur listaverka,
og er það hæfílegur fjöldi til að
draga fram kosti listamannsins;
fleiri verk hefðu þar litlu bætt við.
Gunnlaugur var umdeildur síð-
ustu áratugi ævi sinnar og list hans
hefur að miklu leyti legið í þagnar-
gildi allt frá dauða hans 1962, en
þarf endurskoðunar við í ljósi þess-
arar sýningar. Hér verður ferill
Gunnlaugs Blöndals ekki rakinn,
enda íjallað skilmerkilega um hann
í ritgerð Gunnars Kvaran í sýning-
arskrá. Samt er rétt að benda á,
að eftir að eiginlegu listnámi lauk,
bjó og starfaði Gunnlaugur árum
saman erlendis, fyrst í París á þriðja
áratugnum, og síðan í Kaupmanna-
höfn á þeim fjórða; hann ferðaðist
talsvert og tók þátt í sýningum víða
um lönd, og var orðinn þekktur
listamaður, einkum þó í París og
Danmörku. Á þessum árum kom
Gunnlaugur oft til íslands, starfaði
hér um tíma og hélt sýningar, en
hann settist ekki að á Islandi fyrir
fullt og allt fyrr en í upphafí síðari
heimsstyijaldar.
Eins og á við um alla þá íslensku
listamenn sem fóru erlendis til náms
á fyrri hluta aldarinnar og dvöldu
langdvölum í Evrópu, er ljóst að
Gunnlaugur varð fyrir ýmsum
áhrifum af því sem þar gat að líta.
í ritgerð sinni nefnir Gunnar Kvar-
an nokkra þá listamenn, sem helst
er hægt að tengja myndgerð Gunn-
laugs við og kennir þar ýmissa
grasa. Víst er að hann hreifst
snemma af verkum frönsku málar-
anna Auguste Renoir (1841-1919)
og Henri Matisse (1869-1954) þeg-
ar hann sá þau á námsárum sínum
í Noregi, og þegar hann kom sunn-
ar í álfuna urðu áhrifin enn marg-
víslegri; Gunnlaugur hefur sjálfur
nefnt til verk þeirra Maurice Utrillo
(1883-1955) og Amedeo Modigliani
(1884-1920) og frönsku Fauvist-
anna. Auk þessara áhrifavalda hef-
ur pólski málarinn Moise Kisling
(1891-1953) verið nefndur, en Iist
hans er að mörgu leyti tengd Mod-
igliani á annan veginn og Gunn-
laugi á hinn, einkum í módelmynd-
unum. Þessu til viðbótar má ef til
vill vísa til litameðferðar Auguste
Macke (1887-1914) og annarra í
hinum þýska „Blau Reiter“-hóp,
sem vissulega má fínna skyldleika
við í ýmsum verkum Gunnlaugs.
Þessi langa upptalning getur þó
aðeins leitt til einnar niðurstöðu:
Gunnlaugur fylgdist vel með því
sem var að gerast í myndlistinni,
lærði af sumu og hafnaði öðru, og
þróaði þannig smám saman þá
myndsýn, sem hentaði honum. Þar
var ekki að fínna yfírgnæfandi áhrif
úr einni átt, heldur uppsafnaða
reynslu, sem einkum beindi athygli
hans að meðferð litarins í málverk-
inu.
Það verður fljótt ljóst við skoðun
verka Gunnlaugs, að liturinn var
alla tíð hans helsta viðfangsefni,
og þá einkum sem tjáningarmiðill
fyrir þá hugsýn, sem endurspeglast
í myndefninu hveiju sinni, því verk
hans standa ætíð nær draumi en
raunveruleikanum. Jafnframt má
greina vissa þróun i beitingu lista-
mannsins á litunum í verkum á
sýningunni, allt frá mýkt fyrstu
myndanna frá Parísarárunum á
þriðja áratugnum, til vissrar hörku
tjáningarinnar í litnum í myndum
frá síðustu árum listamannsins.
Loks er ávallt til staðar eitthvert
ljóðrænt stef í þeim expressionisma,
sem birtist í verkum hans, og þann-
ig stendur hvert verk fyrir sig full-
komnlega undir því að áhorfandinn
sökkvi sér í það.
Parísarborg birtist í tindrandi
birtu grámóskunnar í myndum eins
og „Notre Dame“, þar sem mildir
litimir leiða skoðandann niður á
árbakkann, þar sem tvær mannver-
ur njóta umhverfisins og árinnar,
sem reyndar birtist ekki sem fljótið
Signa, heldur sem endurspeglun
regnbogans, loftkennd fremur eri
áþreifanleg. Svipað má segja um
pastelmyndina „Reykjavíkurhöfn",
sem listamaðurinn gerði 1928; haf-
flöturinn ber með sér speglun um-
hverfisins fremur en eigin giídi, og
fyrir vikið svífur þessu draumsýn
fyrir augum áhorfandans í stað
þess að bera með sér þunga skip-
anna eða fjallanna sem loka mynd-
sviðinu. í gagnsæjum litum þessara
verka er varla hægt að tala um
veður, heldur virðist myndefnið í
stóískri ró hafið yfir jarðneska til-
vem, óháð duttlungum náttúrunn-
ar.
Þessi fjarlægi friður einkennir
raunar einnig landslagsverk Gunn-
laugs frá sjötta áratugnum eins og
„Frá Þingvöllum" og „í Grábrókar-
hrauni", þó þar megi finna merki
árstíða í hömlulitlum litunum, gul-
um, grænum og rauðum, sem eru
lagðir á léreftið í þykkum og kröft-
ugum pensilstrokum. Þær myndir
em um flest ólíkar því sem lands-
menn vora vanir um landslags-
myndir og leiða hugann að því að
í raun sé það annað, sem listamað-
urinn er fyrst og fremst að fást
við; myndvakinn úr náttúmnni er
fremur tilfallandi atriði en ráðandi
þáttur í sköpun verksins, en það
er Ijómi litanna, sem skiptir öllu.
Síldarstúlkurnar sem Gunnlaug-
ur málaði á Siglufirði sumarið 1934
hafa löngum vakið mönnum undrun
og aðdáun í senn. Þarna stíga
hvorki fram á sjónarsviðið lúnar
verkakonur né beygðar bændadæt-
ur íslenskrar fátæktar kreppuár-
anna; myndefnið verður listamann-
inum tilefni til að laða fram dísir
draumanna, reisulegar, glæstar
stúlkur, hina væntanlegu heims-
borgara nýrrar þjóðar. Þessar stúlk-
ur gætu „hæglega leyst af sér
svuntumar og gengið beint inn á
Café Royal í París“, eins og Björn
Th. Bjömsson orðar það svo
skemmtilega í umíjöllun sinni um
Gunnlaug Blöndal í riti sínu, „Is-
lenzk Myndlist á 19. og 20. öld.“
Þannig verður myndefnið lista-
manninum tilefni til draumsýnar,
sem er undirstrikuð af átakaleysi
vinnunnar, tómlátum svip stúlkn-
anna, líkt og myndin sýni stolið
augnablik, sem aldrei kemur aftur.
Myndlist
Bragi Asgeirsson
Hver kynslóð hefur til að bera
sérstakt mat á fegurð og aldrei
hafa kynslóðaskiptin verið eins ör
og á þessari öld hraða og tækni-
legra umbyltinga.
Á tímum er mannsævin hefur
lengst til muna hafa umskiptin um
leið orðið sneggri og óvæntari í
þessum efnum og þannig ber það
vott um mikla grunnhyggju að ætla
sér að spá fram í tímann um þróun
lista almennt. Einungis - þróunar-
saga allra síðustu ára sýnir okkur
fram á, að hér á almenn getspeki
ekki heima og auk þess hefur kom-
ið fram að einstaklingskenndin er
sterkari en nokkur hélt og rís jafnt
upp gegn miðstýringu sem mark-
aðsáróðri annars vegar og forsjár-
hyggju og niðursuðuiðnaði hins
vegar.
A örfáum árum hefur heims-
myndin tekið miklum breytingum
og risaveldi er teigði anga sína um
allan heim hefur liðið undir lok,
jafnframt hmndi blómlegur lista-
verkamarkaður, sem reis stöðugt
hærra og hærra og er nú loks eitt-
hvað að rétta við sér aftur. Þá eru
ný teikn á lofti um þróunina í Aust-
urlöndum og þaðan má búast við
miklum tíðindum á næstu árum,
sem kann enn að umbreyta heims-
myndinni og listmatinu um leið.
Módelmyndimar hafa oft verið
talinn sá flokkur mynda, sem leiði
best fram snilli Gunnlaugs í með-
ferð lita og forma, og margar mynd-
anna á sýningunni staðfesta þetta
vissulega. Hins vegar eru þessar
konur tæpast mannverur af holdi
og blóði, þar sem þær þvo sér,
greiða hár sitt eða stara fjarrænum,
gleðilausum augum fram úr mál-
verkinu, ómeðvitaðar um athygli
listamannsins og áhorfandans. Per-
sónugerðin verður til þess að leiða
athyglina enn frekar að munúðar-
Eðilega hafa þjóðfélagslegar
umbreytingar alltaf dijúg áhrif á
mótun lista, en framrásin í listheim-
inum hefur þó orðið giska öðruvísu
en lærðir menn á þeim vettvangi
ætluðu og þeir hafa frekar mátt
beygja sig undir hana, en að þeim
hafi tekist að stýra henni eftir eig-
in höfði þrátt fyrir mikinn og góðan
vilja.
Sívaxandi straumur fólks á list-
viðburði hvers konar og söfn hefur
komið mörgum svo mjög í opna
skjöldu, að það hefur ruglað þá, en
um leið hafa þeir orðið að breyta
afstöðu sinni til hlutanna til að vera
samstiga framvindunni.
Fólk er upplýstara og áhugasam-
ara og tekur meiri þátt í umræðu
dagsins sem í sjálfu sér skapar
nýjar þarfir. Um leið og menn fara
að segja þessum hópi til, hvað sé
list og hvað ekki, er fólkið horfið á
braut og spekingarnir standa eftir
aleinir á kassanum.
Þannig eru aðrar og meiri kröfur
gerðar til safna en áður og listhús
er halda fram miðstýrðum staðli
hafa mörg lagt upp laupana. Söfn
þurfa að vera sveigjanleg og lifandi
og víða er mikil samkeppni á milli
þeirra á þá veru.
Þetta gerir líka að verkum, að
endurmat á sér stað á verkum
myndlistarmanna og þótt slíkt sé
ekkert nýtt hefur það aldrei verið
eins áberandi og á síðustu árum.
Orsökin er hrun miðstýringar-
fullum litunum, þar sem mótun
holdsins er framan af unnin með
viðeigandi tónum húðlita, en síðar
með sífellt djarfari litasamsetning-
um. Oftast er þrengt að módelinu
í myndfletinum, þannig að ekkert
getur dregið athygli áhorfandans
frá því litaspili, sem listamaðurinn
hefur sett þar saman; þetta sést vel
í myndum eins og „Sofandi kona“
og „Stúlka með greiðu", sem vænt-
anlega er eitt þekktasta verk Gunn-
laugs.
Af sýningunni má sjá, að eftir
HANS
aflanna og einnig, að nú er mun
erfiðara að fela verk listamanna og
virtir fjölmiðlar hafa stóraukið þjón-
ustu sína við myndlist og listvið-
burði almennt. Hér eru þeir þó ein-
ungis að sinna þeirri frumskyldu
að ná til fólks og þjóna óskum þess
og þannig verða menningarkláfarn-
ir stöðugt stærri og glæsilegri. Þar
með eru þeir í takt við tímann og
þróunina.
Á námsárum mínum var eitt blað
öðru frægara í myndlistarheimin-
um, sem hét „Art aujourd’hui"
(Listin í dag) og var gefið út í Par-
ís og þótti einstakt í sinni röð, en
nú þjóna almenn dagblöð þessum
sama vettvangi jafnvel með enn
meiri glæsibrag og em um leið mun
hlutlægari. Jafnframt er komin upp
ný staða sem engan óraði fyrir, sem
er, að þessi þjónusta almennra dag-
blaða við lesendur er farin að veita
sígildum listtímaritum harða sam-
keppni!
Hér á sér þannig stað mikil upp-
stokkun gilda og hugmynda og það
verður hver sá var við, sem flettir
í listtímaritum að staðaldri og hefur
aðgang að erlendum dagblöðum.
— Á Islandi höfum við ekki í
sama mæli orðið vör við þessa
umbyltingu, nema að því leyti að
listaverkamarkaðurinn er í mikilli
lægð, en hann var nú aldrei að
marki blómlegur né skipulagður.
Þó er mikill munur á honum og
í þá tíð er þeir sem keyptu mynd-
MÁLARINN
OG SAMTÍD
Gunnlaugur Blöndal: Módel. 1962.
heimkomuna til íslands verða tals-
verðar breytingar á list Gunnlaugs.
Módelmyndirnar sýna nú fullþroska
konur fremur en nettar stúlkur (sbr.
„Kona við þvottaskál"); formin
verða fyllri, litirnir smám saman
sterkari, andlitssvipir hörkulegri og
stellingar jafnvel djarfari (sbr.
„Liggjandi módel“, 1961). Hvort
þessar breytingar em eðlileg þróun
þess expressionisma sem hann var
alla tíð að takast á við, eða endur-
spegla viðbrögð listamannsins við
nýju (og á margan hátt andstæðu)
umhverfi, skal ósagt látið; hitt er
ljóst að þessi verk vöktu almennt
minni hrifningu hér á landi en eldri
verkin, og vom þá gjarna kennd
við ofhlæði og taumleysi litanna.
Hér skal ekki tekið undir þessi
viðhorf. Eflaust má að einhveiju
leyti rekja þau til þess að nú sáu
landsmenn allt sem Gunnlaugur
gerði, hið góða jafnt sem það sem
síðra var, en meðan hann bjó erlend-
is barst aðeins það besta til lands-
ins á sýningar; lakari verkin sátu
eftir. Jafnframt gerði Gunnlaugur
list fyrir sjálfa sig þóttu eitthvað
skrítnir og alveg sér á báti í þjóðfé-
laginu.
Ungir líta hlutina nokkrum öðr-
um augum en við gerðum fyrir 30
til 40 árum, sem má vera ósköp
eðlilegt og sem fyrri daginn kemur
það meira fyrir áhrif að utan, en
breyttum og jarðtengdum viðhorf-
um hér heima. Á sýningu landslags-
málverka frá fyrri helmingi aldar-
innar á Kjarvalsstöðum fyrr á árinu
vöktu t.d. myndir þeirra Guðmund-
ar frá Miðdal og Kristinns Péturs-
sonar óvænta athygli og í opnunar-
hófi þar var mér sagt frá þekktum
útlendum málara, er hafði hrifist
meir af málverkum Gunnlaugs
Blöndals en nokkurs annars á landi
hér.
En skyldi það ekki raunhæft í
heimi, þar sem gildismatið er á stöð-
ugri hreyfingu og kennir það ekki
einhveijum að fara varlega í dómum
sínum á samtímalist og dæma hana
fremur af yfirsýn og mildi en hroka
og yfirlæti?
Hvað sem öðru líður er það
ánægjulegt að slíkt gerist einmitt
er hundrað ár eru liðin frá fæðingu
Gunnlaugs, en hann var mjög um-
deildur meðal framsæknari málara
um miðbik aldarinnar og lengstum
síðan. Flestir viðurkenndu þó, að
hann hafí gert eftirminnilegar
myndir og að séstaða hans innan
íslenzkrar myndlistar væri ótvíræð:
Hér áður fyrr þótti það gamal-
dags að mála og teikna fyrirsætur
og almenningi þótti það satt að
segja hálf dónaleg athöfn, sem
ástæða þótti að hafa í flimtingum.
Jafnvel segir sagan, að er Gunn-
laugur málaði stúlku nokkra í föt-
um, en lét greinilega móta fyrir
bijóstunum í gegnum þau lá við að
upp spunnust málaferli út af því!
Sjálfur þekkti ég kornunga
stúlku, sem hann hafði augastað á
sem fyrirsætu vorið 1957, en sagði
við mig, að hún vildi ekki fyrir nokk-
urn mun taka þátt í jafn ósiðlegu
athæfi og að bera á sér bijóstin
fyrir gamlan karl ...
síðustu árin mikinn fjölda andlits-
mynda eftir pöntun og hefur slíkt
sjaldan verið listamönnum til fram-
dráttar. Sá listamaður er hins vegar
ekki til, sem aðeins hefur gert góð
verk. Bestu verk Gunnlaugs frá síð-
ustu árum hans, eins og „Módel“
(1962) og sjálfsmynd hans frá sama
ári eru þannig afar sterk, allt að
því tregafull myndverk, þar sem
dirska litanna og skörp myndbygg-
ing ber vott um snilligáfu, sem
hver listamaður gæti verið stoltur ,
af. Gunnlaugur Blöndal hélt því sínu
striki allt til enda.
I sýningarskrá er að finna ágæt-
ar ljósmyndir af mörgum helstu
verkum á sýningunni, auk ritgerðar
Gunnars Kvaran um listamanninn.
Skráin er í alla staði vel unnin, en
þar sem ferill Gunnlaugs hefur lengi
legið í þagnargildi (eina bókin sem
gefin hefur verið út um listamann-
inn kom út 1963) hefði að skað-
lausu mátt leggja hér meira í verk-
ið. Skrá yfir æviferil listamannsins
og önnur grein um erfiða stöðu
hans í íslensku listalífí á fímmta
og sjötta áratugnum hefði verið
fróðleg lesning, einkum fyrir yngra
fólk; það er óvíst hvenær næst gefst
tækifæri til að ijalla um list Gunn-
laugs líkt og gefst hér.
Sumar sýningar verða öðrum
mikilvægari í minningunni, og þó
stutt sé liðið á sýningartímann, má
leiða líkur að því að yfirlitssýning
Listasafns Reykjavíkur á verkum
Gunnlaugs Blöndal verði talin ein
markverðasta sýningin á íslenskri
myndlist á þessu ári. Einkum er
athyglisvert að skoða hana með
hliðsjón af verkum ýmissa listamál-
ara af yngri kynslóðinni, þar sem
meðferð litarins og expressionism-
inn hefur orðið sífellt mikilvægara
viðfangsefni hin síðari ár.
Yfirlitssýningin á verkum Gunn-
laugs Blöndal á Kjarvalsstöðum
stendur til sunnudagsins 17. októ-
ber og ber að hvetja listunnendur
og allan almenning til að láta sýn-
inguna ekki fram hjá sér fara.
í útlöndum hefði mörg konan
vafalítið borgað jafn virtum lista-
manni stórfé fyrir að mála sig ber-
bijósta, enda varla tiltökumál er svo
var liðið á öldina. Lítið land er oft-
ar en ekki gróðurvin fyrir hvers
konar fordóma, sem skortir hvorki
áburð, ljós né aðra virkt til döngun-
ar. Jafnframt er undirróðurinn mun
afdrifaríkari en í stærri þjóðarheild-
um, sérstaklega ef hlutlægar upp-
lýsingar liggja ekki á lausu og
þannig þróast þar hvers konar óeðli
og trúboð betur en annars staðar.
Einkum í listum.
Gunnlaugur Blöndal var goðsaga
í vissum hópi manna, sem leit róm-
antískum augum á landið og sá það
í hillingum, en hér vom einmitt á
ferð menn er voru ákafir fylgjendur
sjálfstæðis landsins og höfðu barist
fyrir því. Þetta voru tímar er söngv-
arinn Eggert Stefánsson nefndi'Is-
lands fata morgana". — Árdegishill-
ingar íslands, og þjóðin var gagn-
tekin frelsisþrá og drauminum um
lýðveldi, og á þeim tímum hljómaði
einnig slagorðið „samvirk framníng
þjóðreisnar" (Laxness).
Þetta var þannig kynslóð morg-
undagsins í íslenzkri sögu og ekk-
ert var eðilegra en að hún fæddi
af sér málara er spann glitvefi úr
litaspjaldi sínu, óf úr þeim gagnsæ
klæði regnbogans og breiddi yfir
landið.
Kynni mín af Gunnlaugi voru
næsta lítil, en á móttöku á franska
sendiráðinu 14. júlí 1961, kom hann
til mín að fyrra bragði og tók þétt-
ingsfast í hönd mér og er það atvik
mér einhvern veginn enn í ljósu
minni.
í sínum bestu myndum má segja
að Gunnlaugur Blöndal hafi verið
afar flínkur málari og fyrir það var
hann metinn af samtíð sinni og
enginn framúrstefnumálari gat tek-
ið það frá honum. Og nú er listin
virðist um sumt vera að losna úr
tröllahöndum ljótleikans má vera
eðlilegt að fram fari endurmat á
lífsverki hans.
Paavo Haavikko
Albióðleoasta skáld Finna
FÓSTURJÖRÐIN
ER LJÓDIÐ
EFTIR JÓHANN HJÁLMARSSON
Finnsk ljóðlist hefur lönguin verið þróttmikil og Finnar meðal
helstu brautryðjenda nútímaljóðlistar á Norðurlöndum. Þetta vita
margir íslendingar þótt ekki hafi alltaf verið kostur á að kynnast
finnskum skáldum í þýðingum.
Meðal þeirra sem þýtt hafa
finnsk Ijóð á undanförn-
um_ árum er Láms Már
Björnsson. í fyrra kom út eftir
hann þýðingasafnið Voraldir með
ljóðum eftir Solveigu von Schoultz
og Gösta Agren. Nýlega sendi
hann frá sér Veraldir, en þar eiga
ljóð Sirkka Turkka, Lars Huldén,
Paavo Haavikko og Martin Enc-
kell. Útgefandi beggja bókanna
er Bókmenntafélagið Hringskugg-
ar.
Nýsköpunarmaður
Ljóð Paavos Haavikkos eru orð-
mörg og myndrík í fyrstu bókun-
um, en orðfá og myndrík í seinni
bókum. „Styrkur hans liggur í
myndsköpun máls og myndhverf-
inga“, skrifar Lárus Már um þenn-
an „helsta nýsköpunarmann í
finnskri ljóðlist á þessari öld“.
Þótt ekki sé unnt að segja að
ljóð Haavikkos séu aðgengileg em
í þeim töfrar sem laða lesandann
að. Haavikko yrkir oft um náttúr-
una. í einu ljóðanna sem Lárus
Már þýðir kemur fram sérkennileg
afstaða til gróðursins sem vert er
að kynnast á umhverfisverndar-
tímum:
Tijágarðurinn þarf hjálparhönd til að vaxa
úr grasi,
grenitrén.
I tvö, kannski fimm ár eru þau okkur þakk-
lát.
Síðan hljótum við að veita grasinu lið á flótta
þess undan tijánum.
Umhverfis þau verður allt autt,
tignarlegt.
Og furan sem óx ein fimmtán ár í kjarri
skrýddum lundi
einn faðmur á hæð, tággrönn, vindbarin,
sliguð af'snjó,
gerist ræktarleg um síðir.
Hún deyðir allt sem hún nær í
næstu tvö hundruð árin, árvisst,
Þar sem rætur hennar eru hlýtur hún að
vaxa.
Ekki orð um að það vaxi á röngum stað,
tréð.
Hvað sem öllum gróðri líður
hlýtur Paavo Haavikkoo að taka
undir með mörgum öðrum skáld-
um: „Ljóðið, ó aðeins ljóðið er fóst-
uijörð mín.“ Sálin er að vísu tóma-
rúm og maðurinn tóm, jafnt í stríði
sem friði, en sú ógnvænlega niður-
staða kallar ekki á algjört von-
leysi eða örvæntingu.
Annað starf nauðsynlegt
Paavo Haavikko starfaði lengi
sem útgáfustjóri hjá einu af
stærstu forlögum Finnlands. Nú
er hann forstjóri eigin útgáfufyrir-
tækis. Hann hefur látið svo um-
mælt að óhugsandi sé að fást ein-
vörðungu við ritstörf. Nauðsynlegt
sé fyrir rithöfund að hafa annað
starf til þess að verða ekki bráð
algjörrar einangrunar.
Þegar Haavikko fékk alþjóðlegu
Neustadt-verðlaunin 1984 sagðist
hann í blaðaviðtali nota helgarnar
til að semja, en þær nægðu ekki
alltaf. Hann er kunnastur fyrir ljóð
sín (að blaðagreinum slepptum),
en er einnig skáldsagnahöfundur,
leikritaskáld og óperutextasmiður.
Sérkenni
Kai Laitinen skrifar í sögu sinni
um finnskar nútímabókmenntir að
frá alþjóðlegum sjónarhóli sé
Haavikko afar mikilvægur höf-
undur. Það stafi þó ekki af því að
hann eigi sér marga líka í bók-
menntum annarra þjóða heldur sé
ástæðan sérkenni hans. Laitinen
nefnir hreyfinguna í ljóðunum,
óvænta samsetningu mynda, leik
að þverstæðum, hvernig skáldið
getur Iíkt og talað mörgum rödd-
um Lsenn.
Jafn persónulegur er Haavikko
í sögum sínum og leikritum að
dómi Laitinens. í leikritunum var
hann absúrdisti áður en sú stefna
í leikritagerð náði til Finnlands.
Óöryggi og afstæði tímanna
hefur ekkert fínnskt skáld eftir-
stríðsáranna túlkað betur en Haa-
vikko samkvæmt Laitinen. Hann
bendir einnig á söguleg yrkisefni
skáldsins, fomöld og barokk sem
rennur saman við nútímann í ljóð-
um þess.
Skáldskapurinn
tælir lesandann
í kunnu ljóði um keisarann sem
Lárus Már Björnsson hefur tekið
upp í þýðingasafn sitt er fjallað
um raunveruleika og ímynd, um
hugmyndir okkar sem standast
ekki alltaf: „ég hef tælt þig af
leið, ljúktu upp augum og hlustaðu
ekki / á mig/ styrkur keisaradæm-
isins býr í hjarta þér, þar býr það/
þróttmikið,/ keisaradæmið sem ris
og hnígur um leið og deplað er
auga.// Það deyr þegar augun
opnast.“
I ljóðinu er vikið að því hvernig
skáldskapurinn tælir lesandann,
blekkir hann, einkum í því skyni
að hann geti horfst í augu við sjálf-
an sig og kannski numið brot af
sannleika.