Morgunblaðið - 22.05.1994, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 22. MAÍ 1994
MANNLÍFSSTRAUMAR
MORGUNBLAÐIÐ
Aldraðir eiga leik
Eitt samfélag fyrir alla! er
gott og mikið notað slagorð.
í rauninni ætti það að vera svo
sjálfsagt að samfélagið sé fyrir
alla, að óþarfi sé að taka það
fram. Ekki aldeilis! Skoðanakann-
anir hafa átt upp á paliborðið að
undanfömu og ber hæst kannan-
ir á kjósendum í Reykjavík. Ekki
þó öllum, heldur völdum kjósend-
um. Og hver velur þá? Fyrirtæki
að nafni Gallup, sem hefur verið
að birta úrslit skoðanakannana,
útsskúfar fyrirfram nær 12.000
kjósendum. Öllum þeim Reykvík-
ingum sem eru eldri en 69 ára.
Vill ekki heyra hvað þeir kunni
að kjósa. Enginn veit og enginn
veit af hverju þeir vilja ekki hafa
alla kjósendur í úrtakinu. Þó er
tíundað hve margir ekki hafa
neina skoðun eða vilja ekki svara.
Hlýtur það ekki að gera tölur
þeirra óáreiðanlegar ef þeir sjálf-
ir velja úr kjósendum áður en
þeir fara að draga út? Og þeim
mun óáreiðanlegri sem geðþót-
taúrkastið er
meira. Er þetta
nokkurt
slembiúrtak?
Félagsfræði-
stofnun gerir
þetta líka, en úrkastið er minna
þar sem þeir spyrja upp að 75
ára. Því skyldi svona fyrirtæki
endilega vilja láta svona „óæski-
lega“ kjósendur rugla tölunum
fyrir sér? Er það í einhverjum
tilgangi gert? Nú þegar í ljós
hefur komið að skoðanakönnun
getur myndað flokka eða flokka-
samsteypur og skift um forystu-
menn, er ekki óeðlilegt að spurt
sé hver ákveður hverja eigi að
útiloka, rauðhærða, einhleypa,
fatlaða eða aldraða. Ég hallast
nú frekar að því að þarna sé á
ferð ungt fólk og í stíl við tísku-
fyrirbrigðið að nú um stundir
skuli ekkert fullorðnum fært í
okkar samfélagi.
í lýðræðisríkjum er kosninga-
réttur mannréttindi. Og að úti-
loka hluta kjósenda hlýtur að
jaðra við mannréttindabrot. Og
þama óvirtir 12.000 kjósendur.
Skoðanir þeirra taldar óæðri
skoðunum annarra kjósenda.
Eina bótin að eldra fólk getur átt
svar við slíkum dónaskap. Það
flykkist bara einfaldlega til að
kjósa. Hver og einn sem vettlingi
getur valdið. Leggur jafnvel
nokkuð á sig til þess! Lætur ekki
vísa sér úr mannfélaginu sem
ónýtum kjósendum. Enda hafa
þeir ekki gert það hingað til.
Þetta er fólk með reynslu, þekk-
ingu og skoðanir. Ég hefi verið
svolítið hissa á að ekki skuli hafa
heyrst frá neinum mótmælendum
úr félögum aldraðra. Svo miklu
máli sem skiptir að fólk fái að
halda reisn sinni fyrir dónum. En
því getur sámað. Væntanlega
verður það þetta fólk sem núna
mótmælir með_ því að nýta sinn
kosningarétt. Á stöðum þar sem
margt fólk á þessum aldri býr
eða kemur saman ætti það að
hvetja hvert annað til að láta
ekki deigan síga og sýna þeim
sem alltaf eru að reyna að ýta
því út úr samfélaginu að reikna
þurfi með þeim.
„Han skal live, hann skal live,
han skal live til hann dör,“ er
sungið upp á dönsku til að óska
manneskju góðs og farsæls lífs.
Það er ekki nóg að ná einum
hæsta meðalaldri í veröldinni,
eins og íslendingar gera og
monta sig af, ef fólk fær ekki
að lifa sem þátttakendur í þessu
lífi og samfélaginu. Það er býsna
víða í okkar þjóðfélagi að verið
er að hrinda fólki fyrir það eitt
að lifa lengi. En ef farið væri nú
með eitthvað af þessum mann-
réttindabrotum vegna mismun-
unar eftir aldri fyrir mannrétt-
indadómstólinn? Ennþá gerðist
ekki mikið, því við Islendingar
höfum vaðið fyrir neðan okkur.
Ekki gert Mannréttindasáttmála
Evrópu, sem við viðurkennum í
orði, að íslenskum lögum. Því
hægt að hafa hann fyrir plat.
Alþingi hafði ætlað að rausn-
ast til þess á 50 ára lýðveldisaf-
mælinu á Þing-
völlum að gera
mannréttindi
Evrópuþjóða að
íslenskum lög-
um. Hefði verið
reisn yfir því. En þingið guggn-
aði á því. Manni skilst að alþingis-
menn hafí ekki mátt vera að því
að ræða það á þinginu í vetur,
svo önnum kafnir voru alþingis-
menn við að ræða, ja, allir gátu
séð í beinni útsendingu á sjón-
varpsskjánum hvað var svona
miklu brýnna en að lögfesta
mannréttindi. Og svo lá þeim svo
á að komast heim, að það var
skilið eftir. Gott ef ekki eru hug-
myndir um að hafa bara uppi sem
fyrr á sjálfu Lögbergi á 50 ára
afmæli lýðveldisins frómar óskir
í formi þingsályktunartillögu,
sem ekkert hald getur verið í
fyrir neinn. Og allt eins hægt að
halda áfram að samþykkja lög
sem brjóta mannréttindi.
Hvað um það, aldraðir í
Reykjavík geta látið sem vind um
eyrun þjóta þennan síðasta dóna-
skap við eldri kjósendur. Þeir eiga
leik á kosningadaginn. Slíkt tæki-
færi býðst þeim ekki oft þegar á
þá er hallað. Og markið færist í
okkar samfélagi ætíð nær, líka
þeim sem gera skoðanakannanir.
Nýlega var í útvarpinu erindi eða
frásögn af því hvað gömlu kon-
urnar á Norðurlöndum væru að
starfa. Kom víst í ljós að á Is-
landi eru þær miklu lengur og
fleiri eitthvað að iðja en í hinum
löndunum. En á hvaða aldri ætli
þessar „gömlu konur“ hafí verið?
Allt frá 55 ára, að því er einn
hlustandi sagði mér furðu lostinn.
Er það ekki skrýtið að þær skuli
ekki allar dauðar úr öllum æðum
á íslandi og sestar í þennan helga
stein? Tvisvar verður víst hver
feginn sem á steininn sest og
ætti þá ekki að sitja of lengi á
þessum. Kannski verður í næstu
kosningum ekkert að marka
skoðun þeirra kjósenda sem orðn-
ir eru yfir 55 ára? Þá mega nú
stjómendur skoðanakannana
fara að vara sig.
Gárur
eftir Elinu Pálmadóttur
vtsaan/útþemia ab eilífu
Efitið í upphafi alheimsins
ÞAÐ er þekktara en frá þarf að segja að lausn einnar vísindalegrar
gátu leiðir iðulega til nýrra vandamála. Þetta gerist á öllum sviðum
vísinda, ekki síst þó þeim þar sem framfarir eru örar og vandamál-
in margslungin og flókin. Alheimsfræðin er gott dæmi um þetta,
en þar koma hugmyndir og fara, hraðar en á flestum öðrum sviðum
eðlisvisindanna. Nýlega hafa bandarískir stjarnvísindamenn sett
fram tilgátu sem ætlað er að skýra myndun viðamikilla vetrarbrauta-
kerfa snemma á æviskeiði alheimsins. Öðrum vinsælum hugmyndum
á sviði alheimsfræðinnar hefur ekki tekist að skýra myndun þessara
efniskerfa. Vandamálið við nýju hugmyndina er að hún veitir ekki
einungis lausn á gömlu vandamáli heldur skapar hún einnig ný vanda-
mál.

Iupphafí langrar ævisögu al-
heimsins var öllu efni hans
dreift jafnt um alheimsrúmið. í
dag horfír allt öðruvísi við. Efnið
hefur klasast saman og myndað
flókin og umfangsmikil efniskerfi,
sem teygja arma sína um tíma og
rúm alheimsins.
Um er að ræða
stjörnur af öllum
mismunandi
stærðum, vetrar-
brautir og heil
kerfi vetrar-
brauta. Þær hug-
myndir sem njóta
mestra vinsælda
um þessar mundir
gera ráð fyrir því að efnisdreifing-
in hafí haldist tiltölulega jöfn í all
langan tíma eftir upphaf alheims-
ins og að efnisklasarnir hafi mynd-
ast hægt og við samfelldan sam-
runa minni efniskerfa. Nýlega
uppgötvun risastórra og fjarlægra
vetrarbrautakerfa virðist í mót-
sögn við þessa hugmynd þar sem
jafn fjarlæg kerfi eru æva forn
og hafa því myndast fljótlega eftir
upphaf alheimsins.
Tilgáta bandarísku stjarnvís-
indamannanna, Cen, Ostriker og
Peebles sem gengur undir nafninu
„primeval baryon isocurvature“
(PBI) gerir ráð fyrir því að efni
alheimsins samanstandi eingöngu
af „venjulegu efni“, þ.e.a.s. þeim
þungeindum sem atómkjarnar
frumeindanna samanstanda af.
Þetta er í andstöðu við aðrar vin-
sælar hugmyndir, sem telja að
mest allt efni alheimsins saman-
standi af framandi efni, sem enn
hefur ekki verið greint. Höfundar
PBI-tilgátunnar gera einnig ráð
fyrir því að snemma á ævi alheims-
ins hafi nokkurskonar sveiflujafn-
vægi ríkt á milli þungeinda og ljó-
seinda. Þau svæði sem höfðu
minna en meðalþéttni þungeinda
einkenndust af fleiri ljóseindum
en þau svæði sem höfðu lága þun-
geindaþéttni.
Stjarnfræðingar hafa þróað
tölvulíkan sem byggist á þessari
hugmynd. Líkanið sýnir fram á
að einungis nokkurhundruðþúsund
árum eftir fæðingu alheimsins
hafi risastórar stjörnur þegar orð-
ið til. Þyngd þessara stjarna var
a.m.k. milljón sinnum meiri en
þyngd sólarinnar. Þær brunnu því
hratt og leiddu fljótlega til mynd-
unar efnismikilla svarthola, sem
enn eru til víðsvegar í alheiminum.
Þremenningarnir gera ráð fyrir
því að mest allt efni alheimsins
sé falið í iðrum þessara svarthola.
Það urðu hins vegar ekki örlög
alls efnis að falla inn í svartholin
þungu. Það efni sem enn sveif
fijálst um rúmið fann fyrir stöð-
ugri geislun Ijóssterkra stjarna.
Upphitunin sem efnið varð fyrir
kom í veg fyrir myndun efnisklasa
sem síðar hefðu getað orðið uppi-
staða nýrra stjarna. Engu að síð-
ur, eftir hundruðir milljóna ára
kólnaði efnið og leiddi með tíman-
um til myndunar þeirra stjarna og
vetrarbrauta sem við þekkjum í
dag. Þetta er í stuttu máli saga
stjörnu- og stjarnkerfamyndunar
eins og henni er lýst af PBI-líkan-
inu. Það sem sérstaklega er
áhugavert við þetta líkan er að
það leiðir til myndunar vetrar-
brautakerfa sem hafa lögun og
efnisdreifingu svipað því sem við
sjáum í dag.
Stærsta vandamál líkansins er
hinsvegar að það gerir ráð fyrir
efnisþéttleika sem er allt annar
en sá sem finnst með aðferðum
annarra líkana. Óðabólgutilgátan
svokallaða segir til að mynda fyrir
um efnisþéttleika sem er allt að
tíu sinnum meiri en sá sem PBI-
líkanið segir fyrir um. Líkan þre-
menninganna gerir því ráð fyrir
því að ekki sé nægjanlegt efni í
alheiminum til að stöðva útþenslu
alheimsins, sem muni halda áfram
að eilífu. Það er ef til vill lítið
verð fyrir tilgátu sem virðist skýra
vel ýmsa aðra og vel þekkta eigin-
leika alheimsins.
eftir Sverri
Olofsson
Stangveiði íJugóslavíu
STÆNGVEIÐI7/irr áfiskmn?
ÞESSA DAGANA dettur fæstum í hug friðsæld og veiðiskapur í
fögrum fjalladölum þegar fréttir berast frá löndum Suðurslavíu.
Þar eins og annars staðar á guðs grænni jörð hefur þó verið fiskað
í ám og vötnum frá alda öðli því að veiðar eru alþjóðlegar þótt
aðstæður séu misjafnar. Negley Farson hét bandarískur rithöfundur
og fréttaritari sem ferðaðist viða um heim og hafði jafnan veiðistöng
í farteskinu. Hann skrifaði veiðisögur en lýsti jafnframt löndum,
þjóðum og þjóðfélagsháttum m.a. í bókinni GOING FISHING. Farson
veiddi í Júgóslaviu á sínum tíma en þar fylgdi böggull skammrifi.
Eftirlitsmaðurinn var þyrnirinn í
þessari fjallaparadís. Hann og
yfírvaldið, lítill kerfískarl með
hundssvip. Á höfði bar valdsmaður-
inn grænan hatt, skreyttan stórum
hárskúf af gemsu.
„Þú verður að
greiða 150 dinara
í skatt til ríkisins,"
sagði yfirvaldið.
Það samsVaraði
um 15 shillingum,
andvirði silungs-
veiðileyfis í Som-
erset en -
„Þú verður að borga 10 dinara
fyrir hvern veiðidag."
„Hveijum?"
„Ríkinu.“
Shillingur á dag var svo sem eng-
in ósköp en -
„Þú verður að afhenda alla silung-
ana sem þú veiðir en getur keypt
þá aftur á 45 dinara kílóið.“
„Af hveijum?"
„Af ríkinu.“
„En ég á silungana."
„Þeir eru eign ríkisins. Ríkið á
allan físk. Óskir þú ekki að kaupa
silunginn verður þú ekki krafínn um
gjald en ríkið heldur fískinum.
„Jæja, og hvað svo?“
„Þú verður að hafa veiðieftirlits-
mann.“
„Nei, heyrðu nú!“ andmælti ég.
„Þú ætlar ekki að segja mér að ég
verði að hafa mann á hælunum
meðan ég sulla í þessum lækjum?"
Yfirvaldið kinkaði kolli.
í verunni var þetta geðfelldur
náungi. Hann klæddist aðskornum,
grænleitum veiðifötum og hafði
málmnælu, mynd af alpafífli, framan
í græna veiðihattinum sínum.
„Ég er ekki njósnari!" mótmælti
ég. Það er alger óþarfi að fylgjast
með mér allan tírnann."
„Þetta er reglugerðarákvæði,"
sagði yfirvaldið.
Ég reyndi að snúa þá félaga af
mér. Fyrsta daginn fór ég á báti út
á vatnið. Ég reri á afvikinn stað og
setti þar í rúmlega punds fisk - en
rnissti hann.
„SCHADE!“ heyrðist úr kjarrinu
á vatnsbakkanum. „Þetta var leitt!“
Þarna stóð maður og horfði í átt
til mín. Hann var ekki í grænum
veiðifötum úr mjúku efni en ég vissi
að brúnu flauelsfötin hans voru ein-
hvers konar einkennisbúningur.
Gemsubrúskur var hvergi sjáanlegur
og ekki bar hann byssu um öxl.
„Ég,“ sagði hann, „er veiðieftir-
litsmaðurinn.“
eftir Gylfa
Pólsson