Morgunblaðið - 26.01.1995, Blaðsíða 4

4 B FIMMTUDAGUR 26. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
___________________________VIÐSKIPTI________________________
Eftirlit er smám saman að færast frá ríkinu til atvinnuveganna
ISLENSKI meðaljóninn og
-gunnan búa í húsnæði sem
er samþykkt af bygginga-
og brunaeftirliti, fara með
bílinn árlega í skoðun og borða
hollustuprófað kjöt. Bömin leika
sér að dóti sem fengið hefur grænt
ljós frá leikfangaeftirliti og ef þau
kvefast fá þau hóstamixtúru sam-
þykkta af lyijaeftirliti.
Beinn kostnaður af alls kyns
eftirliti á íslandi, þ.e. gjöld til eft-
irlitsaðila, var áætlaður um 1,5-2
milljarðar króna af nefnd sem
fjallaði um málið, en Verslunarráð
telur að hann sé vart undir 3
milljörðum. Enginn veit hver
óbeinn kostnaður þjóðfélagsins er,
en hann er talinn geta verið allt
að tífalt meiri, sem næmi þá 15-30
milljörðum króna. Til samanburð-
ar má nefna að lægri talan er
nálægt árlegri veltu Flugleiða.
Fáir efast um nauðsyn einhvers
konar eftirlits með öryggi og
gæðum, en það er augljóslega
stórmál fyrir atvinnulífið og sam-
félagið að það fari sem best og
hagkvæmast fram, þegar litið er
á að einstök fyrirtæki borga oft
milljónir króna í eftirlitsgjöld, auk
tryggingagjalda og annars kostn-
aðar.
Mestu möguleikarnir á
hagræðingu
Segja má að eftirlitsgeirinn á
íslandi sé nú í hægri en róttækri
uppstokkun, sem hefur farið fremur
hljótt - kannski ef undan eru skild-
ar orðahnippingar í fjölmiðlum á
milli forráðamanna Bifreiðaskoðun-
ar Islands og Aðalskoðunar þegar
hin síðarnefnda opnaði nú í mánuð-
inum.
„Eftirlitsgeirinn er kannski sú
atvinnugrein sem gefur mesta
möguleika á hagræðingu í dag,“
segir Karl Ragnars, forstjóri Bif-
reiðaskoðunar Islands. Hann telur
að einkavæðing fyrirtækisins hafi
skilað sér í betri skoðun og fjöl-
breyttari þjónustu og að verð muni
lækka nú þegar opnað hefur verið
fyrir samkeppni í bifreiðaskoðun.
Nútímalegasta eftirlit i heimi
Eitt skýrasta dæmið um ný við-
horf í sambandi við eftirlit kemur
úr sjávarútveginum. Fyrir tæpum
tveimur árum var Ríkismat sjávar-
afurða lagt niður samkvæmt lögum
og hið daglega eftirlit í hreinlætis-
málum og fleiru slíku var sett í
hendur einkarekinna skoðunar-
stofa, sem í dag eru sex talsins.
Og hvemig telja menn að reynsl-
an af þessu nýja fyrirkomulagi hafi
verið? „Það er engin spuming, að
við höfum unnið þrekvirki á þessum
tveimur árum við að innleiða að-
ferðir gæðastjómunar, sem var ein-
mitt markmiðið með lögunum. Ég
get fullyrt að við höfum náð að
gera okkar eftirlitskerfi nútíma-
legra en nokkur af samkeppnisþjóð-
um okkar,“ segir Þórður Friðgeirs-
son, forstöðumaður gæðastjórnun-
arsviðs Fiskistofu.
Kostnaður við gæðaeftirlitið í
heild hefur aukist, að sögn Þórðar,
þar sem farið er eftir ströngustu
kröfum Evrópubandalagsins. Hlut-
ur ríkisins og kostnaður skattgreið-
enda hefur hins vegar minnkað
mikið, þar sem starfsemi gæða-
stjómunarsviðs Fiskistofu kostar
einungis um fjórðung af því sem
Ríkismatið kostaði. Fiskframleið-
endur greiða fyrir þjónustu skoðun-
arstofanna, en sá kostnaður skilar
sér margfalt: í betri vöm og færri
göllum. Oflugt gæðaeftirlit, sem
hefur verið flutt að stómm hluta
frá hinu opinbera inn í fyrirtækin,
á stóran þátt í að nú er unnin verð-
mætari vara úr minni afla, að sögn
Þórðar.
Hugarfarsbreyting
Þessi breyting á framkvæmd eft-
irlits er að stóram hluta til komin
vegna inngöngu íslands í Evrópska
mannsembættinu hafi af nauðsyn
verið skipt upp í aðskilið lögreglu-
vald og dómsvald; á sama hátt þurfi
að aðskilja framkvæmd eftirlits frá
stjórnsýsluþætti þess. Annað sam-
bærilegt dæmi um áherslubreytingu
sé að nýlega hafi verið horfið frá
verðlagseftirliti til samkeppniseftir-
lits, þar sem verðmyndun byggist
á heiðarlegri samkeppni, en ekki
valdboði stjórnvalda.
Frumskógur stofnana
Það er ekki heiglum hent að kort-
leggja eftirlitsgeirann á íslandi. Til
dæmis heyrir byggingareftirlit með
einum eða öðrum hætti undir fjóra
aðila: iðnaðar-, umhverfis- og fé-
lagsmálaráðuneyti, auk sveitarfé-
laga. Þegar skipuð var nefnd til að
gera tillögur um úrbætur í opinbem
eftirliti þurfti að skipa í hana full-
trúa allra ráðuneyta nema utanrík-
isráðuneytisins og Hagstofu ís-
lands. I athugasemdum nefndarinn-
ar við lagaframvarp um eftirlits-
starfsemi hins opinbera era nefnd
sem dæmi 26 stofnanir og aðrir
aðilar á vegum ríkis og sveitarfé-
laga sem annast eftirlit af ein-
hveiju tagi; frá Bankaeftirlitinu og
Branamálastofnun ríkisins til Um-
ferðarráðs og yfírdýralæknis.
Væntanlega verður ekki eitt látið
yfír alla ganga í endurskipulagn-
ingu á þessu kerfí, en meginlínurn-
ar í tillögum nefndarinnar - sem
ríkisstjórnin hefur samþykkt - era
skýrar: að reynt verði eftir megni
að draga úr beinu eftirliti opinberra
aðila og það flutt til sjálfstæðra og
óháðra aðila, eða jafnvel inn í fyrir-
tækin sjálf.
„Þessi breyting næst ekki í gegn
með stjómvaldsákvörðun eingöngu.
Hún er aftur á móti möguleg vegna
víðtækra viðhorfsbreytinga hjá
þeim sem eftirlitið hefur beinst að.
I þessu felst stóraukin gæðavitund
fyrirtækja og neytenda,“ segir
Sveinn Þorgrímsson. Þetta sjáist
meðal annars í því að fyrirtæki taka
nú I vaxandi mæli upp vottuð gæða-
kerfí, sem skapi gagnkvæman trún-
að á milli framleiðenda og neyt-
enda. Við það ætti valdboðið ytra
eftirlit að geta stórminnkað eða
jafnvel horfíð.
Opnað fyrir samkeppni
Breytingarnar á eftirlitskerfínu
eru þegar hafnar. Segja má að
fyrsta skrefíð hafí verið tekið þegar
Bifreiðaeftirliti ríkisins var breytt í
hlutafélag, Bifreiðaskoðun íslands
hf., árið 1989. Upphaflegt markmið
með breytingunni var fyrst og
fremst að hagræða í rekstri fyrir-
tækisins og auka gæði skoðana, en
með svokallaðri faggildingu Bif-
reiðaskoðunar í fyrra var opnað
fyrir næsta skref, þ.e. samkeppni.
Með faggildingu er átt við setn-
ingu strangra reglna um fram-
kvæmd skoðana og hæfni þeirra
sem skoða. Þeir sem standast allar
kröfur teljast faggiltir, en með fag-
gildingu Bifreiðaskoðunar íslands
og Aðalskoðunar eiga bæði fyrir-
tækin að skoða sömu hluti í öllum
bflum eftir nákvæmri forskrift og
evrópskum stöðlum. Samkeppni
þeirra á því ekki að byggjast upp
á mismunandi gæðum (nema
kannski kaffísins á meðan menn
bíða eftir bílnum sínum), heldur
fyrst og fremst verði.
Samkeppnin hefur einnig valdið
því að menn bjóða upp á fjölbreytt-
ari þjónustu; þannig segir Karl
Ragnars að hennar vegna hafi Bif-
reiðaskoðun íslands farið að bjóða
svonefnda ástandsskoðun við sölu
bifreiða, sem gefí kaupanda kost á
hlutlausu mati á bílnum svo hann
kaupi ekki köttinn í sekknum.
Rafmagn og vogir
Sama þróunin og í bifreiðaeftir-
liti er að verða í rafmagnseftirliti.
Starfsemi Rafmagnseftirlits ríkis-
ins hefur verið flutt að hluta til sjálf-
stæðra stofa og nú í mánuðinum
mun sú fyrsta, Skoðunarstofan hf.,
öðlast faggildingu. Til þess að öðl-
ar króna. Nú eru að verða róttækar breytingar á eftirlitskerfínu,
sem ganga ekki átakalaust, eins og deilur um framkvæmd bifreiða-
skoðunar sýna. Hugi Ólafsson skoðaði skoðanageirann og komst
að því að eftirlit er í vaxandi mæli framkvæmt af einkareknum
skoðunarstofum - eða af framleiðendum sjálfum.
SKOÐUNARMAÐUR við störf hjá Bifreiðaskoðun íslands hf. Nú er öll eftirlitsstarfsemi á íslandi
í endurskoðun, en hún er í vaxandi mæli að flytjast frá ríkisstofnunum til einkaaðila.
efnahagssvæðið (EES), sem olli því
að ísland varð að laga eftirlitskerf-
ið að kröfum Evrópusambandsins.
Undir niðri era þó dýpri ástæður,
sem eru róttækar breytingar á
markaðinum og hugmyndum
manna um hlutverk ríkisins.
„Hefðbundið opinbert eftirlit á
rætur sínar að rekja til kreppu- og
eftirstríðsáranna, þegar talið var
nauðsynlegt að hefta sumar athafn-
ir einstaklinga og fyrirtækja vegna
hagsmuna heildarinnar: ræða má
um félagslega hagsmuni annars
vegar, til dæmis vegna öryggis, eins
og brana- og vinnueftirlit, og hins
vegar efnahagslega hagsmuni, eins
og höft á verðlag og gjaldeyrisvið-
skipti," segir Sveinn Þorgrímsson,
deildarstjóri hjá iðnaðar- og við-
skiptaráðuneytinu, en hann átti
sæti í nefnd sem samdi frumvarp
um breytingar á opinbera eftirliti.
Vandamálið við hefðbundið eftir-
lit af þessu tagi er að kröfur þess
byggja á ytri stjórnvaldsreglum,
sem eru oft ósveigjanlegar og stífar
og geta komið í veg fyrir þróun í
viðkomandi atvinnugrein. Kostnað-
ur er borgaður af föstum og lög-
boðnum tekjustofnum, sem valdi
því að lítill hvati sé til að bæta sig.
Þá er það ekki síður vandamál,
að sögn Sveins, að eftirlitsstofnunin
sé oft í þeirri aðstöðu að gera allt
í senn: setja reglur og framfylgja
þeim, túlka niðurstöður og dæma í
álitamálum, ákveða viðurlög og
annast fullnustu þeirra. Sýslu-
Milljarðagrein
í endurskoðun
Fréttaskýring
Kostnaður við allskyns eftirlit á íslandi kann að vera 15-30 milljarð-