Morgunblaðið - 19.12.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 1995 B 11
Þúsund myndir
valdsins
BOKMENNTIR
Skáldsaga
ENNISLOKKUR EIN-
VALDSINS
eftir Hertu Miiller. Franz Gislason
bvddi. Ormstunra 1995 — 255 síður.
2.800 kr.
UM ÁRARAÐIR hfur Herta
Miiller verið í hópi at-
hyglisverðustu rithöf-
unda þýskrar tungu.
Bæði hefur staða
hennar sem eins
þekktasta talsmanns
hins þýskumælandi
minnihluta Rúmeníu
vakið á henni athygli,
sérstaklega eftir koll-
steypurnar miklu
1989-90, en það hef-
ur ekki verið síður
vegna hæfileika henn-
ar sem listamanns sem
hún hefur komist
framarlega í flokk.
Samt sker hún sig ei-
lítið úr hópi þýskumæ-
landi höfunda þar sem
hún er í tvennum skilningi ,jaðar-
kona“. Annars vegar sem fulltrúi
minnihlutahóps í landi sem lengst
af var einræðisríki og hins vegar
sem ,,útlendingur“ í Þýskalandi þar
sem hún segist enn ekki hafa fund-
ið endanlega fótfestu. En það er
einmitt þessi tvöfaldi bakgrunnur
sem myndar uppistöðuna í verkum
hennar, verk sem stundum snúast
um tengsl hins þýskumælandi að-
komumanns við „móðurlandið“ eða
þá, eins og í „Ennislokki einvalds-
ins“, um sálfræði valdsins og hinar
margvislegu myndir sem það tekur
á sig í einræðisþjóðskipulagi. En
þrátt fyrir að Herta Múller vísi til
þess þjóðfélags sem hún sjálf þekkti
af eigin raun, alræðisstjórnar Ceau-
sescus, eru einkenni valdsins sem
hún sér þar í sinni yfirþyrmandi
mynd samt heimfæranleg upp á
sálfræði alls valds. Sagan um smá-
borgina Timisoara í „Ennislokki
einvaldsins“ er eins og titillinn á
frummálinu gefur í skyn, saga af
refum sem verða veiðimenn og
öfugt. Byltingin 1989-90 er ekki
rof heldur umbreyting valdakerfa
þar sem allir verða að endingu sam-
dauna valdinu. Gamla einræðis-
skipulagið sýnir á nakinn hátt að
allir taka á einhvern hátt þátt í að
halda valdinu við og teygja það
áfram inn í innstu kima
daglegs lífs. En það er
enginn kominn til með
að segja að með því að
skipta um stjórnunar-
hætti séu þessi fíngerðu
lögmál tekin úr sam-
bandi. Þau halda áfram
að vera fyrir hendi þó
svo að löghelgun þeirra
í hinu pólitíska kerfi sé
það ekki lengur.
Valdið er því uppi-
stöðuþáttur bókarinn-
ar. Það er sett fram í
gegnum þéttum vef af
smáatriðum og mynd-
hverfingum sem vinda
upp á sig við lestur
verksins og skapa þétta
heild sem hverfist utan um hina
dularfullu uppsprettu sína: valdið.
Frásögnin af hinum ytri pólitísku
viðburðum er ekki svo mjög i for-
grunni textans heldur lýsingar sem
skipa hveijum smáhlut sess í heimi
valdsins. Jafnvel náttúruleg fyrir-
brigði eins og vindurinn eða trén
eru hluti af ógn þess. Allt lýtur
lögmálum þess og því eru hveiju
smáatriði gerð nákvæm skil, les-
andinn stígur varlega til jarðar í
fyrstu, óviss hvert lýsingarnar leiði
hann en eftir því sem líður á lestur-
inn fara myndirnar að skírast og
brotin að tengjast án þess þó allt
gangi snyrtilega upp í lögbundinni
skólabókarheild. Þetta er aðferð
sem miðevrópskir höfundar hafa
þróað meistaralega vel, nöfn eins
og Bruno Schulz, Danilo Kis eða
Witold Gombrowich koma hér upp
í hugann. Sterkt næmi fyrir hárfín-
Herta
Múller
Hrakfállabálkar
BOKMENNTIR
Barnabók
GALLAGRIPIR
eftir Andrés Indriðason Iðunn,
1995 - 140 s.
ANDRÉS Indriðason hefur um
langt árabil skrifað sögur fyrir unga
lesendur, þar sem söguhetjurnar eru
táningar en efni sagnanna höfðar
ekki síður til yngri les-
enda, einkum 11-12
ára barna. Þessi saga
er í svipuðum dúr. Hún
segir frá Ásbirni Har-
aldssyni sem er ótrú-
legur hrakfallabálkur.
Hann missir steypu-
fötu á fótinn á sér
fyrsta daginn í sumar-
vinnunni og með gifsið
á fætinum höktir hann
um og lendir í enn
meiri hremmingum.
Frásögnin er lipur
og tilgerðarlaus enda
á höfundur mjög gott
með að lýsa vand-
ræðagangi unglinga
og draga það fram með skýrum
dráttum hvað lífið getur oft böggl-
ast fyrir þeim. Skakkaföll Ása eru
mörg og ijölbreytt og drengurinn
ber þau með mestu hugprýði.
í sögunni er ástin ekki langt
undan. Ási er skotinn í stelpu sem
vinnur í sjoppu og er sannfærður
um að sú ást sé gagnkvæm en
kemst síðan að því að besti vinur
hans hefur stungið undan honum.
Þá er bara að snúa sér að næsta
kvenmanni og á þeim er enginn
skortur. Soffía Kristbjörg er kjarn-
orkukvenmaður enda þótt hún
stami illa og sé þess vegna ekki
eins spennandi og aðrar stelpur.
í þessari sögu er alvarlegur und-
irtónn. Fjölskyldulíf Ása er ekki eins
slétt og fellt og það virðist á yfír-
borðinu. Þau búa í stóru, hálf-
byggðu húsi sem er hurðalaust og
ekkert á gólfinu nema steinninn.
Faðir hans er leigubílstjóri og
mamma hans er hinn sívinnandi
bjargvættur sem heldur
heimilinu saman. Hún
vinnur bæði í Stórkaup-
um og svo saumar hún
á kvöldin fyrir fólk.
Faðir hans leikur tveim
skjöldum og ,er sekur
um mjög svo óskemmti-
lega iðju.
Persónusköpun er
ekki sterka hlið sög-
unnar. Við kynnumst
foreldrum Ása aðeins
sem bakgrunnsmynd-
um og sjáum aðgerðir
þeirra og athafnir og
systir Ása kemur lítið
við sögu nema til að
fylla upp í umgjörðina
enda þótt hún búi á heimilinu.
Sagan um Ása og öll slysin sem
hann verður fyrir á einu sumri
snertir líttillega á drykkjuvanda-
málum barna í Reykjavík nútímans
þar sem óprúttnir menn selja veik-
geðja unglingum dauðann í plast-
flöskum. En aðallega er sagan létt
og fyndin lesning um krakka sem
eru einstaklega lagin að koma sér
í klandur og klípu.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Andrés Indriðason
um blæbrigðum og smáatriðum er
ætíð í forgrunni en undir niðri tengj-
ast þessi margslungnu myndlög við
siðferðilegan eða þjóðfélagslegan
veruleika. Myndhverfingarnar eiga
ætíð ætt sína að rekja til seigfljót-
andi straums valdsins sem rennur
án afláts í gegnum allt í textanum
og er af þeim sökum svo yfirþyrm-
andi að engin orð virðast geta náð
yfir hann. Hann er næstum því
óhöndlanlegur í ógn sinni.
Vandamálið við að þýða texta
af þessum toga yfir á íslensku er
ekki hvað síst fólgið í því að koma
smáatriðahugsun þeirra til skila svo
vel sé. Lýsingarnar útheimta mikla
nákvæmni og slík nákvæmni liggur
að mörgu leyti vel við í þýsku vegna
þess hve fjölbreytilegir möguleikar
á notkun mismunandi forskeyta í
sagnorðum og rík beiting nafnorða
ná vel að afmarka og skerpa at-
burði og verknaði. Glíman við þessa
eðliseigind þýskunnar hefur oft
reynst islenskum þýðendum erfið.
Ekki síst vegna þess að umritun
yfir á það málsnið sem venjulega
er kallað „eðlilegt mál“ virðist fljótt
afmynda og falsa frumtextann og
menningarumhverfi hans.
Umritunin svíkur hina sérkenni-
legu hrynjandi sem miðevrópskar
skáldsögur státa af og er óneitan-
lega stundum nokkuð frábrugðin
þeirra „sagnahefð" sem sögð er
tömust fólki á norðurhjara. Það
hefur ekki verið létt verk að snara
þessari bók og þegar á heildina er
litið hefur Franz Gíslasyni tekist
það býsna vel en oft hnýtur les-
andinn um setningar sem misbjóða
viðkvæmri íslenskri málvitund og
sem eiga sér ekki afsökun í mynd-
máli frumtextans. Þannig eru setn-
ingar eins og: „Forstjórinn dregur
inn hnakkann" (bls. 105), eða: „Þeir
[hundarnir] eru hræddir og spyrna
á hlaupunum gegnum ennið á sér
áður en þeir bíta“ (bls. 27) óneitan-
lega hálf kindarlegar og fleiri dæmi
mætti tína til. En þetta er áhrifa-
mikil bók og verður vonandi til að
opna augu einhverra fyrir hinum
ísmeygilegu töfrum miðevrópskrar
frásagnarlistar sem oft hefur átt
erfitt uppdráttar hér á landi burtséð
náttúrulega frá gidli hennar sem
frásagnar af djöfulskap kúgunar
og helsis.
Kristján B. Jónasson
Skartmaður
á skáldabekk
*
Einn af tengdasonum Islands, Knut
0degárd, átti afmæli um daginn og í því
tilefni gáfu Norðmenn út úrval ljóða hans.
Jóhann Hjálmarsson leit í bókina og sann-
færðist um að þar væri margt gott að fínna.
KNUT Ðdegárd varð
fimmtugur 6. nóvem-
ber sl. I tilefni afmæl-
isins kom út hjá
Cappelen úrval ljóða
hans: Dikt i utval.
Ljóðin völdu tveir
kunnir rithöfundar,
Kolbein Falkeid og
Edvard Hoem og
skrifa þeir lika inn-
gang.
Fyrsta bók
0degárds, Droymar-
en, vandraren og
kjelda, kom út 1967
og síðan hefur hann
verið afkastamikið
ljóðskáld, þýðandi, barna- og ungl-
ingabókahöfundur og leikritaskáld.
Hann hefur kynnt og þýtt íslensk
skáld og ritað bók um ísland. Er
óhætt að segja að með því starfi
hafi hann lagt dijúgt af mörkum
til að birta Norðmönnum raunsanna
mynd af íslandi og íslenskum skáld-
skap. Það hlýtur að teljast sérstak-
lega þakkarvert að í Skandinavíu
gefist þess kostur að fá óbijálaða
mynd af íslandi og íslendingum.
Þeir Kolbein Falkeid og Edvard
Hoem þurfa ekki að segja undirrit-
uðum það sem stendur í inngangin-
um að Knut Ðdegárd hafí aldrei
ort betur en nú og þá sérstaklega
með í huga tvær síðustu ljóðabækur
hans: Kinomaskinist (1991) • og
Buktale (1995), en að rödd hans
sé einstök í norskum skáldskap er
Knut
Gdegárd
gott að fá staðfest hjá
þeim.
Hattar,
heiðursmerki,
treflar, vesti
í lok inngangs leyfa
þeir félagar sér nokkra
léttúð í lýsingu á skáld-
inu. Þeir segja m.a.:
„Ekkert norskt skáld á
jafnmarga hatta, heið-
ursmerki, silkitrefla og
marglit vesti og Knut
0degárd.“ Þeir benda
líka á að hið gjöfula í
fari skáldsins, örlæti og
ákaflyndi hans séu
ástæður þess að hann nái sífellt
betri árangri í skáldskapnum.
Val Jjóðanna i Dikt i utval gefur
heilsteypta mynd af skáldskap
0degárds. Þar má greina megin-
þætti ljóðstíls hans, jafnt orðflæði
frásagnarljóðanna og hnitmiðun
styttri ljóða þar sem maður og nátt-
úra eru í öndvegi.
ísland er í þessari bók, mælskt
ljóð úr umhverfi heitra hvera. Það
er athyglisvert að í innganginum
skrifa Norðmennirnir tveir að löng
íslandsdvöl hafi komið því til leiðar
að 0degárd hafi auðnast að endur-
heimta bernskuár sín í Molde í ljóði
og hinn gráglettni og ýkjukenndi
tónn í mörgum ljóðanna sýni að
honum hafi nýst lærdómar frá
vinnu sinni við miðlun keltneskra
og vesturnorrænna bókmennta.
K/K eftir Lárus Má Björnsson
Sá klóki sigrar að lokum
MÉR FINNST það
allt of algengt við-
horf í dag að það
megi ekki vera
neinn boðskapur í
bókmenntum,"
segir Lárus Már
Björnsson sem
sent hefur frá sér
unglingasöguna
K/K, Keflavík-
urdagar/Kefla-
víkurnætur. Hann
heldur áfram:
„Mér finnst um-
ræðan um þetta
komin í hring. Fyr-
Lárus Már
Björnsson
boðskap. Nú hefur
þetta snúist við,
„boðskapur" er orð-
ið skammaryrði. Ég
er ekki sammála
þessu því ef við reyn-
um ekki að þroskast
af bókmenntum þá
veit ég ekki til hvers
þær eru.“
K/K fjallar um
unglingamenning-
una á okkar tímum
og er, að sögn Lárus-
ar, allt eins ætluð
fuílorðnu fólki.
„Þetta er kannski
ir tuttugu árum töluðu menn
um að bókmenntir yrðu að hafa
fyrst og fremst sagan um að
það er sá klóki sem sigrar að
lokum. Við gætum sagt að bók-
in fjallaði um köttinn og mús-
ina, þar sem músin er kannski
kötturinn og öfugt þegar allt
kemur.til alls.“
Lárus segist hafa verið orð-
inn leiður á hinum klisjukenndu,
galtómu unglingabókum. „Ég
hef lengi lifað og hrærst í heimi
unglinga og nýti mér það í bók-
inni. Ég ákvað einn daginn að
gera úttekt á reynslu minni af
því að vinna með unglingum og
þetta er útkoman úr því. Nálgun
mín er þannig einna mest í ætt
við heimildasögu. Mér finnst að
höfundar hafi oft skrifað niður
til unglinganna; ég reyni að
nálgast þau eins og þau eru.“
K/K
Ég gæti byijað á að segja frá því þegar Emmi og
Steini skrifuðu ástarbréfið til Maríu Rúnar og undirrit-
uðu það með nafni Hadda. Aumingja María Rún, yfir
sig ástfangin af Hadda, sat heilt kvöld í tíu stiga frosti
á tröppunum fyrir utan Z og keðjureykti, leit á klukk-
una á fimm mínútna fresti og vænti síns heittelskaða.
Hjartslátt hennar mátti heyra yfir Hafnargötuna þvera,
inn í Golfinn hans Vidda reykspólara. Nei, það var
ekki fyndið hvað hún var ógeðslega dán eftir að hafa
setið þarna allt kvöldið og vonað, en enginn kom og
hún var föl og grá í vöngum, stíf af kulda og niður-
beygð af skömm þegar hún tölti heim til sín þetta
desemberkvöld: Eins og hún vildi helst vera ósýnileg.
Nei, það var ekki fyndið.
Ég gæti líka byijað á öðru bréfi, bréfinu sem við
Gaui skrifuðum til Víðis böggara, bréfinu frá draugn-
um, sem vildi ná sér niðri á þessum harðsvíraða einelt-
isgemsa. Við Gaui töfruðum fram drauginn, eins og
Þorgrímur galdrakarl í Gísla sögu, fengum hann til
liðs_ við okkur til að kenna Víði smálexíu.
Ég gæti líka byijað daginn sem stelpan úr Sand-
gerði fór að horfa á mig eins og ég væri Richard
Gere og gerði mig með augnaráðinu svo miklu stærri
og sterkari en ég er.
Gleymdi ég ekki annars að segja að ég er bara
fimmtán og lítill og mjór miðað við aldur? Alls ekkert
kyntröll og þegar saga þessi hefst var ég hreinn og
óflekkaður sveinn. Ég get lofað ykkur því að það átti
eftir að breytast.
Sjensinn að ég hefði linnt látum fyrr . . .