Morgunblaðið - 17.07.1997, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 17. JÚLÍ1997 25
LISTIR
Havel o g
evrópski tónninn
Václav Havel
EINS og við er að búast hefur
Havel orðið tíðrætt um Evrópusam-
starf, og vandann sem fylgir þeirri
vegsemd að finna hinn sameigin-
lega tón Evrópu. Hann eyðir þó
ekki miklu rými í vangaveltur um
tæknilega útfærslu þess, heldur er
trúr þeirri sannfæringu sinni, sem
hann bendir á oftar en einu sinni,
að kjarni Evrópusamstarfs hljóti að
byggjast á því „að rækta þau gildi
sem andi og siðferðilegur veruleiki
evrópskrar sameiningar getur
sprottið af“. Meðal þessara gilda,
segir hann, er virðing fyrir sérstöðu
og frelsi hverrar einustu mannveru;
fyrir iýðræðislegu og fjölræðislegu
stjórnkerfi; fyrir markaðsbúskap og
fyrir grundvallarhugmyndum borg-
aralegs samfélags og réttarkerfis.
En hver er þessi siðferðilegi veru-
leiki sem af slíkum gildum sprettur?
Slíkur veruleiki verður aldrei búinn
tii, verður ekki skilgreindur sem
tæknilegt kerfi. Siðferðilegur veru-
leiki er sá raunveruleiki sem maður
sjálfur er sprottinn úr og maður
verður jafnan að gæta sín á hrokan-
um sem er fólginn í því að halda
að maður sé alveg sjálfsprottinn og
fær um að skilgreina sjálfan sig.
Þess vegna er leitin að siðferðileg-
um veruieika Evrópu ekki aðeins
tæknilegt atriði, heldur líka hug-
lægt - andlegt.
Skammtímahagsmunir skipta
ekki öllu máli
Þetta útskýrir Havel nánar, og
segir það vera mikinn misskilning
„að stóra Evrópuverkefnið sem bíður
okkar sé einvörðungu tæknilegt, ein-
vörðungu skipuiagslegt, eða einvörð-
ungu kerfislegt atriði, og að allt sem
við þurfum að gera sé að láta okkur
detta í hug snjallir strúktúrar, nýjar
stofnanir og ný lagaákvæði og reglu-
gerðir. í stuttu máli, við látum sem
við þurfum ekki að gera annað en
ræða í þaula, eða öllu heldur deila
um í þaula, tæknileg atriði, án þess
að reyna nokkurn tíma að breyta
neinu í fari okkar sjálfra, vana-
bundnum markmiðum okkar og
stöðnuðu hegðunarmynstri. Þess
vegna glatast einmitt þau gildi, sem
átti að vernda með kerfisbreyting-
um, í flækju rökræðna um þessar
breytingar. Með öðrum orðum, það
Nýlega kom út í enskri
þýðingu safn greina og
ávarpa frá árunum
1990 til 1996 eftir
Václav Havel, forseta
Tékklands, undir heit-
inu List hins ómögu-
lega. Kristján G. Arn-
grímsson kynnti sér
skrif Havels, en þessi
ómögulega list er það
sem kemur fram í und-
irtitlinum: Stjórnmál
sem siðferði í reynd.
sem átti ekki að verða annað en leið
að markmiði verður að miðpunkti
umræðunnar."
Það er algeng vissa meðal stjórn-
málamanna, og fólks yfirleitt, að
pólitík dagsins í dag og staðarins
sem maður er á, það er að segja,
skammtímapólitík og hagsmuna-
gæsla, sé óhjákvæmilegur raunveru-
leiki sem maður verði að horfast í
augu við, því það, að velta fyrir sér
framtíð og fortíð, sögulegu sam-
hengi og hlutskipti mannanna, sé
einhverskonar ábyrgðarleysi sem
maður megi ekki leyfa sér, ætli
maður sér að vera „alvöru“ stjórn-
málamaður. Þessu viðhorfi hafnar
Havel. Ekki svo að skilja að dagur-
inn í dag og skammtímahagsmunir
skipti engu máli að hans mati.
Skammtímahagsmunir skipta sann-
arlega máli, en þeir skipta ekki öllu
máli og jafnvel ekki meginmáli. Og
það er fjarska mikilvægt að verða
ekki þeirri blekkingu að bráð að
ætli maður sér að teljast „raunsær"
og „ábyrgur" verði maður að ein-
blína á efnahagspólitík og hags-
munagæslu hér og nú og megi ekki
leyfa sér eitthvert huglægt dútl á
borð við skrif um „siðferðilegan
veruleika". Manns eigin tíð, sem
óneitanlega setur manni skorður og
er forsenda heimsmyndar manns, er
ekki fangelsi, heldur sjónarhóll.
Að gleyma því að maður sjálfur á
sér forsendur sem eru handan þess
sem maður fær einhveiju um ráðið,
og jafnvel handan þess sem maður
hefur fullan skilning á en getur engu
að síður verið meðvitandi um, er að
gleyma merkingu þess sem maður
gerir, og framkvæma það eingöngu
sem tæknilegt verkefni. Þetta er
kannski ekki síst hættuleg gildra
fyrir menntamenn, og í grein, sem
áður hefur birst undir heitinu Ábyrgð
menntamanna, útskýrir Havel hvern-
ig menntamenn í stjórnmálum geta
orðið stórhættulegir. Þeim hætti til
að fá ofvaxna tilfinningu fyrir því
að þeir beri ábyrgð á heiminum og
byrji þá stundum að úthugsa altækar
lausnir á vandamálum. Með öðrum
orðum, i góðri trú, en algerrri blindni
á eigin fordóma, reyni þeir að bjarga
heiminum frá honum sjálfum með
því að hanna fræðileg og óhlutbund-
in kerfi og viðgangur þeirra verði
mikilvægari en fólk og velferð þess.
Menntamönnum, eins og öðru fólki,
hættir til þeirrar þröngsýni að gera
sér ekki grein fyrir eigin takmörkun-
um og hafa ekki hugmynd um hversu
algerlega þá skortir ímyndunarafl.
Veran sjálf og
skilningur mannanna
Sú hugmynd, að heimurinn, veran
sjálf, eins og heimspekingar segja
stundum, sé skiljanlegur í eðli sínu
á rætur í endurreisninni á 15. og
16. öld og hlaut byr í upplýsingunni
og iðnbyltingunni á 18. öld. Havel
bendir á, að nýjasta birtingarmynd
þessarar hugsunar sé upplýsinga-
byltingin nú á seinni hluta tuttug-
ustu aldar.
„Þetta leiddi til þeirrar trúar, sem
menn voru stoltir af, að maðurinn,
sem hápunktur alls sem er, gæti
gefið hlutlæga lýsingu á, útskýrt og
stjórnað öllu sem er til, og byggi
yfir vitneskju um sannleikann um
hvaðeina," skrifar Havel.
Afleiðing þessarar trúar hefur
orðið það sem Havel nefnir „tækni-
menning". Hvað felst í því? Það er
menning sem byggist á þeirri grund-
vallarhugmynd að allt sem maður
gerir, hugsar og er sé í eðli sínu
tæknilegt úrlausnaratriði og hafi því
ekkert eiginlegt gildi, sem standi
dýpra en nytjagildið. Og nytjagildið
markast af notandanum, og ekki því
sem hann notar. Þetta viðhorf setur
því manninn sem notanda í öndvegi,
og ekkert hefur gildi nema hann
gefi því gildi með því að nota það.
Þetta á þá við um hvaðeina, allt frá
náttúrunni til tölvunnar.
I stjórnmálum birtist þetta viðhorf
í líki hvers konar ofurtrúar á úthugs-
uð stjórnkerfi, hvort heldur sem það
er kommúnismi eða óheftur mark-
aðsbúskapur. Havel heldur því fram,
að endalok kommúnismans sé við-
vörun til okkar allra, merki um að
tímabil hrokafullrar algildishyggju
sé liðið. Nú sé kominn tími til að
draga ályktanir af þessari staðreynd.
Vandinn við tæknimenninguna er
sá, að tæknilegar lausnir og tækni-
hugsun verður að markmiði í sjálfu
sér vegna þess að öllum öðrum gild-
um er hafnað á þeim forsendum að
þau séu blekking, „ópíum handa
almúganum", eins og Marx á að
hafa sagt um trúna. En þetta leiðir
til þess, að tæknigildið er eitt eftir,
og tæknin verður þannig sjálf að
því sem hún vildi hafna, tekur við
hlutverki þess sem ekki er dregið í
efa. En þá er komin heiftarleg mót-
sögn, vegna þess að það er aðal
tæknihyggjunnar, að hafna hvers
konar dýrkun algilda og sættast ein-
ungis á nytjagildi.
A þennan hátt getur tæknimenn-
ingin rekið' mann í blindgötu, þar
sem eiginlegu gildi lífsins og eigin-
legum markmiðum þess sem maður
gerir er sjálfkrafa hafnað. Ekki
vegna þess að allt slíkt sé i raun og
veru blekking, heldur vegna þess
hvernig tæknimenningin hefur
skorðað hugsun manns, og manni
kann jafnvel að þykja sem maður
„neyðist“ til að hafna gildum sem
maður vildi þó gjarnan hafa í heiðri.
Það má segja að skrif Havels séu
heimspekileg. Þetta merkir þó ekki
að hann sé að fást við rökgreiningu
hugtaka að hætti enskra og amer-
ískra skólaheimspekinga, heldur eru
hugleiðingar forsetans sprottnar úr
hinni löngu, evrópsku bókmennta-
hefð þar sem náin tengsl eru á milli
frásagnarlistar, heimspeki, trúar og
stjórnmála.
Steingrímur
Eyfjörð sýnir
á Nelly’s Café
STEINGRÍMUR Eyfjörð hefur
opnað myndlistarsýningu í galleríi
Miðhæð á Nelly’s Café. Á sýning-
unni eru ýmis verk sem eru trúar-
legs eðlis. Sýningunni lýkur 28.
júlí.
I
I
I
I
I

080
^aaæm’" ,iöi.9ö0
Baroaolpv'- ^ J
FVeece peVsur* / / ^
Fleece PeVsur* / , *,§®ö
Baroa F'ee 6 q90 &
ip,ó«a^"ar'
EUR0 ’ V,SA
Póstsendum samdægurs

Mr

GöogosKór-
VtVaUp
mi
Hö6,
0 m «-4®0
Mú
S90
6rfubottas
ór: 9"
asKór: 9,
mmm
LAUfiAVföJ 23 * SlMJ 551 55SB