Morgunblaðið - 04.01.1998, Síða 4

4 B SUNNUDAGUR 4. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
VITJRI^PG
verkefni Þjóðleikhússins, sem frum-
sýnt var á 2. jóladag.
Mávurinn
Mávurinn eftir Anton Tsjékov
var frumsýndur í Þjóðleikhúsinu á
2. jóladag 1993. Meðan æfingar
stóðu yfir hafði það kvisast út að
leikstjórinn hefði aðra sýn á leikhús
en við ættum að venjast og von væri
á nýstárlegri sýningu. Og strax eftir
frumsýningu létu viðbrögðin ekki á
sér standa. Margir voru yfir sig
hrifnir og fóru aftur og aftur, sér-
staklega úr röðum leikhúsfólksins.
Aðrir voru minna hrifnir og töldu að
Tsjékov væri lítill greiði gerður með
þessari nýstárlegu túlkun leikstjór-
ans.
„Sumt tókst vel í þessari sýningu
en annað miður. Tregablandin
kátína verksins fer fyrir lítið og
harmrænn lokakafli gufar upp.“
(AE.DV27.des. 1993)
„...eitt er víst að sýningin gengur
fullkomlega upp. Þar kemur fyrst
og fremst til skilningur á hinum
leikandi húmor sem er í allri per-
sónusköpun Tsjékovs." (SSV.
Mbl.28.des.1993)
„Þessi sýning á Mávinum er mjög
athyglisverð og skemmtileg leik-
húsreynsla. ...Hún kann líka að eiga
örðugra með að njóta sín hér þar
sem við höfum svo takmarkaða
Tsékov-hefð að byggja á. Við erum
kannski ekki tilbúin fyrir leik af
þessu tagi.“ (GS. Tíminn
29.des.1993)
Mávurinn kallaði ekki síður á
sterk viðbrögð innan leikhússins en
utan þess og hið óvenjulega gerðist
að einn úr hópi leikstjóra fann sig
knúinn til að setja hugsanir sínar á
prent af þessu tilefni. „í leiksýningu
Þjóðleikhússins er nefnilega ekki
bara verið að setja leikritið Mávinn
á svið, heldur hefur leikhópurinn og
leikstjóri hans skapað sjálfstætt
listaverk á leiksviðinu sem lifir sínu
lífi og hrífur mann inn í veröld sem
maður hélt sig þekkja en þekkir
ekki og getur aldrei kynnst til hlít-
ar. Það er flókin veröld mannlegra
tilfinninga. Áhrifin af þessari leik-
sýningu Þjóðleikhússins eru geysi-
sterk, enda spilar þar saman sjald-
séður leikstfll leikenda og frumleg-
ar hugmyndir og lausnir leikstjór-
ans,“ sagði Hlín Agnarsdóttir í
grein í Morgunblaðinu fyrir tæpum
fjónim árum.(27.2.94)
í dag segir Hlín: „Ég hef séð all-
ar fjórar sýningar vitringanna
þriggja frá Litháen, nú síðast
Grímudansleik eftir Lermontov. Og
ég er enn að hrífast og dást að þeim
og, nota bene, ég tel það mikinn
kost að geta enn hrifist, þótt ís-
lenskt leikhús hafi stundum eins og
markvisst ætlað að drepa mann úr
leiðindum og litlu hugmyndaflugi.
Ég hef komist að því í gegnum
þessar leiksýningar að leikhúsið er
fyrst og fremst sjónleikhús, og Lit-
háunum tekst einstaklega vel að
fella saman í eina heild myndina og
orðið, þótt mörgum finnist það vera
á kostnað þess síðamefnda.“
Persónuleg túlkun
Ekki urðu viðbrögðin minni
vegna uppfærslu Tuminasar á Don
Juan eftir Moliére. Frumsýningin
var á 2. jóladag 1995. Og gagnrýnin
var á bæði borð. Föðurlegar
áhyggjur gagnrýnanda Tímans af
þekkingarleysi íslenskra leikhús-
gesta voru greinilegar í umfjöllun
hans. „íslenskir leikhúsgestir hafa
tæpast forsendur til að meta ný-
stárlega túlkun á þessu verki, það
hefur ekki verið sett á svið í
Reykjavík að ég ætla....En til þess
að meta túlkun sem þessa þarf
áhorfandinn að búa yfir þekkingu
sem tæpast er til að dreifa um Don
Juan, að minnsta kosti ekki á sama
hátt og um verk Tsékovs“.(GS Tím-
inn 29. des. 1995)
Gagnrýnandi Mbl. bjó greinilega
yfir nauðsynlegri þekkingu því
hann sagði: „En Rimas Tuminas
býður upp á túlkun sem hæfir nú-
tímanum fullkomlega. ... Sú leið að
sýna Don Juan sem þunglyndis-
sjúkling með manískar tilhneiging-
ar gengur fullkomlega upp, að mínu
mati, og ásamt öðrum þáttum þess-
arar óvenjulegu uppsetningar gerir
hún sýninguna eina þá eftirminni-
legustu sem undirrituð hefur lengi
séð.“ (SAB.Mbl.28.12.95)
Umfjöllun Jóns Viðars Jónsson-
ar, þáverandi gagnrýnanda Dags-
ljóss í Sjónvarpinu, þótti mörgum
með ólíkindum en hann fann sýn-
ingunni flest til foráttu. Varð það til
þess að Þjóðleikhúsráð fyrir hönd
Þjóðleikhússins óskaði ekki eftir
nærveru gagnrýnandans á væntan-
legum frumsýningum hússins.
Flestir voru hins vegar á þeirri
skoðun að sýningin væri einstæð
upplifun og þó eitthvað mætti að
henni finna væru kaflar í henni sem
vitnuðu um hreina snilld leikstjór-
ans. Hann mun þó sjálfur ekki hafa
verið alls kostar ánægður með sýn-
inguna og fannst jafnvel að hún
væri ekki tilbúin til frumsýningar. í
viðtali fyrir frumsýningu sagði
hann: ,Að einhverju leyti finnst mér
ég kannski vera að fara útaf sporinu
sem ég var upphaflega á.“
(Mbl.23.12.95)
Þeir sem næst honum stóðu í
þeirri vinnu höfðu á orði að hann
væri ekki sáttur við sýninguna en
tíminn var runninn honum úr greip-
um. í viðtölum dró hann óhikað
samlíkingu á milli sjálfs sín og titil-
persónunnar og túlkun hans á verk-
inu í heild var greinilega mjög per-
sónuleg. Það er freistandi að álykta
að þessi sterka samsömun hans við
titilpersónuna hafi truflað heildar-
sýn hans og jafnvel hindrað hann í
að ná þangað sem hann ætlaði sér.
Þrjár systur
„Uppfærsla þessi er frábært af-
rek, einstæð sýning sem varpar
nýju Ijósi á eitt mesta listaverk leik-
bókmenntanna...“(S.H.Mbl.20.9.97)
Ekki voru þó allir á sama máli og
Jón Viðar Jónsson lá ekki á skoðun
sinni á nýjum vettvangi, Frjálsri
verslun: „Sé það aðalsmerki góðrar
leikstjómar að laða fram það besta í
leikendum, er leikstjóm Tuminasar
langt frá því að vera góð.“ Og Jón
Viðar spurði: „En hvað hafa þessir
gestir fært íslensku leikhúsi þegar
upp er staðið?“ (Frj.versL 9.tbl.97).
Svarið vefst ekki fyrir Ásdísi Þór-
hallsdóttur: „Það sem hefur haft
mest áhrif á okkur sem unnið höfum
með Rimasi er hvemig hann mark-
visst og meðvitað sækist eftir því að
brjóta upp allt sem er gefið. Allar
hreyfingar, viðhorf og samskipti
persónanna, sem em á einhvem
hátt hugsanlega sjálfgefin, era tek-
in til skoðunar og reynt að finna
aðra leið. Fyrir þá sem era nægi-
lega opnir og leitandi til að taka
þessu þá er þessi aðferð hreinasta
ævintýri en fyrir hina sem sitja
fastir í klisjum og fyrirfram gefnum
hugmyndum þá er þetta auðvitað
mjög óþægileg upplifun. Þessir
listamenn koma úr umhverfi þar
sem áhorfendur þeirra koma bein-
línis í leikhús til að sjá hlutina setta
í nýtt og óvænt samhengi. íslenskir
áhorfendur era óvanir þessu. Þetta
held ég að hafi haft mest áhrif inn í
íslenskt leikhús. Mér finnst ég sjá
það nánast í hverri einustu sýningu
ungra íslenskra leikstjóra síðustu 2-
4 árin.“
Skapandi list
Eitt af sérkennilegri einkennun-
um á umfjöllun um leiksýningar er
sú forsenda sem gjaman er gefin að
annað hvort „heppnast" sýning eða
ekki. Þessi hugsun er bundin við þá
hlið leikhússins sem snýr að áhorf-
endum og snýst um aðsókn og sýn-
ingafjölda eingöngu en horfir fram-
hjá því að leikhúsvinna getur líka
verið (og á að vera) skapandi list.
Þannig getur „vel heppnuð" sýning
fengið sáralitla aðsókn og „mis-
heppnuð" sýning í þessum skilningi
slegið í gegn.
Tuminas hefur í viðtölum verið
ófeiminn við að lýsa afstöðu sinni til
leikhúsvinnunnar og fyrir framsýn-
ingu á Don Juan sagði hann: „í okk-
ar augum er mótunarvinnan aðalat-
riðið, þar fer sköpunin fram; sýn-
ingin er aðeins minnisvarði um
hana.“(Mbl. 23.12.95)
Fyrir framsýningu á Mávinum
sagði hann:: „Það er alls ekki mark-
miðið með starfi mínu að gera leik-
hús fyrir áhorfendur. Leikhúsfólk
gefur áhorfendum það sem því
finnst ekki lengur spennandi, vill
ekki fást lengur við.“( Mbl. 24.12.93)
„í leikhúsinu eram við sífellt að
vinna með hvérful augnablik sem
aldrei verða endurtekin. Og einmitt
vegna þess að þessi augnablik sem
hópurinn í leikhúsinu eyðir saman,
koma aldrei aftur verða þau að vera
skemmtileg og spennandi. Þegar
við svo þreytumst og vinnan hættir
að vera spennandi, þá er kominn
MYND og tilfinning kallast á. Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir og Ingvar E. Slgurðsson f Þremursystrum.
tími til að ákveða framsýningar-
dag.“(Mbl. 24.12.93)
Fyrir framsýningu á Þremur
systrum í september sl. lýsti hann
afstöðu sinni með þessum hætti:
„Sem leikstjóri horfir maður á efni-
viðinn af ákveðnum egóisma. maður
athugar hvernig maður getur komið
hugsunum sínum á framfæri með
þeim texta sem maður hefur í hönd-
unum.“(Mbl. 19.9.97)
Textaleikhús
Sjálfsagt er það hált svell að hætta
sér út á að fara að fjalla um gagn-
rýni. Margir innan leikhússins era
þeirrar skoðunar að gagnrýni hafi á
undanfömum áram notið of mikillar
athygli og þá jafnvel á kostnað leik-
listarinnar sjálfrar; framsköpunin
fellur í skuggann fyrir dýrkun fjöl-
miðlanna á eigin umfjöllun. Vissu-
lega er gagnrýni um leikhús mikið
lesin (hlustað á og horft á) og rædd,
ekki síður innan leikhússins en utan
þess. Menn verða þó seint sáttir um
hversu mikil áhrif hennar era; hvort
heldur er á listamennina sjálfa eða
afstöðu almennings til sýninganna
sem fjallað er um. Löngum hefur
einnig verið deilt um þekkingarleg-
an bakgrann leiklistargagnrýnend-
anna og þeim fundið helst til foráttu
að þeir fjalli um leiklistina eins og
um bókmenntir væri að ræða, og að
fæstir þeirra hafi nokkra praktíska
reynslu eða þekkingu af leikhúsi.
„íslenskt leikhús hefur verið fast
í viðjum textans og bókmenntafræði
allt fram á þennan dag og leikhús-
fræði hefur ekki átt upp á pallborð-
ið í þeirri fátæklegu umræðu sem
hefur farið fram um leikhúsið," seg-
ir Hlín Agnarsdóttir. „Því miður
era margir íslenskir leikhúsgagn-
rýnendur illa haldnir af textarembu,
eða textaþembu, þeir kunna einfald-
lega ekki að lesa í leikhús og tungu-
mál leikhússins, enda era þeir flest-
ir fyrst og fremst bókmennta-
menn.“
Þessi umræða hefur auðvitað
skilað sér til gagnrýnendanna
sjálfra og sumir hverjir viljað reka
af sér slyðraorðið og koma þekk-
ingu sinni á innviðum leikhússins að
í umfjöllun sinni. Hvort þeir opin-
bera með því þekkingu sína eða
vanþekkingu skal ósagt látið, en það
er alveg ljóst að þegar leikhúslista-
menn á borð við Rimas Tuminas og
félaga rekur á fjörur okkar er gagn-
rýnendum vandi á höndum. Vand-
inn virðist fólginn í því að færa rök
fyrir sterkum tilfinningalegum við-
brögðum án þess að grípa til bók-
menntafræðilegra haldreipa eða
formúlugagnrýni. Sumir láta tilfinn-
ingarnar hlaupa með sig í gönur og
skrifa hástemmt lof eða niðurrífandi
last, sem stenst engin rök ef nánar
er að gætt. Þó er þessi aðferð lík-
lega einlægasta tjáningin þegar allt
kemur til alls og er reyndar sú gerð
leikhúsgagnrýni sem hefur á sein-
ustu áram vakið hvað mesta athygli
og umtal.
Hluti af heild
Eitt af því sem gagnrýnendur
Tuminasar hafa átt erfitt með að
henda reiður á, er persónusköpun-
in í sýningum hans. Öllum er Ijóst
að hann hvetur leikarana til þess
að nálgast persónur sfnar á annan
hátt en við höfum átt að venjast í
íslensku leikhúsi; hið hefðbundna
almenna samhengi verksins er
brotið upp og sjónum beint með
ýmsum hætti að einstökum per-
sónulegum einkennum og afmörk-
uðum þáttum í tilfinningalegu lit-
rófi persónanna. Þegar best tekst
til eins og í Þremur systrum næst
fram heildarmynd sem er í raun-
inni sterkari en summa allra part-
anna.
í leikskrá með Þremur systrum
segja leikkonumar Halldóra
Bjömsdóttir, Edda Amljótsdóttir
og Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir
frá reynslu sinni af því að vinna
með leikstjóranum. Þar segir Hall-
dóra frá því „...að á æfingum spinni
Rimas oft á tíðum upp sögur um
persónumar í því augnamiði að
örva ímyndarafl leikaranna og
gæða persónumar lífi í hugum
þeirra.“ Edda segir að í rauninni
vinni leikarinn alltaf svipað þessu.
„Það sem er frábragðið í vinnunni