Morgunblaðið - 20.09.1998, Page 4

4 B SUNNUDAGUR 20. SEPTEMBER1998
MORGUNBLAÐIÐ
STEVEN Spielberg stýrir sínum mönnum við strönd-
ina í Normandí.
SPiELBERG og Hanks við tökur á Björgun
óbreytts Ryans.
manna í stríðinu og búa til
ódauðlegar og ofurmannlegar
hetjur innblásnar af þjóðern-
iskennd og yfirburðum
Bandaríkjamanna í stríðsvél
bandamanna. Hann heldur sér
furðu vel á mottunni sé mið
tekið t.d. af síðustu mynd
hans á undan þessari,
„Amistad", sem átti að vera
þrælasaga en varð dýrðaróður
til Bandaríkjanna. Hann er
heldur ekki að gera eina af
þessum kolbrjáluðu Víetnam-
myndum. Stríðið hans, seinni
heimsstyrjöldin, var hreinna,
óvinurinn var sýnilegri, það
vannst.
Tímalaus
En samt hefði hann varla
getað gert Björgun óbreytts
Ryans ef Oliver Stone hefði
ekki gert „Platoon" á undan
honum, svo nefnt sé dæmi.
Kannski Víetnamstríðið hafí
eytt öllum hetjuljóma sem
Bandaríkjamenn hafa tengt
styrjöldum og Spielberg hefur
upplifað það eins og aðrir.
Hann er heldur ekki að gera
mynd um nasistana sérstak-
lega sem óvininn. Það kemur
hvergi fram neitt Þjóðverja-
hatur hjá Spielberg. í mynd-
inni eru aðeins tveir óvinir að
berjast upp á líf og dauða og
beita til þess öllum hugsanleg-
um meðölum. Boðskapur
myndarinnar getur átt við í
öllum stríðum, hann er ekki
bundinn í tíma og er beint frá
hermönnunum til þeirra sem
eftir lifa: Ekki láta okkur
heyja stríð til einskis. Ekki
láta okkur ganga í gegnum
þetta helvíti að ástæðulausu.
Líklega hefur Spielberg
aldrei áður verið jafnspar á
tilfmningasemi í neinni mynd
ef frá er talin Listi Schindlers.
Hann virðist hafa tekið út
gríðarlegan þroska sem skap-
andi kvikmyndagerðarmaður
frá því hann gerði „fullorð-
ins“myndir á borð við Purp-
uralitinn og „The Empire of
the Sun“. Það vottar ekki fyrir
tilfinningasemi í Björguninni
nema í þeim stuttu köflum
sem kalla má inngang og endi
hennar og gerist í samtíman-
um. Þau atriði mega vel missa
sín en Hollywoodkerfið er
einu sinni svo, og Spielberg er
svo sannarlega partur af því,
að það vill ógjaman að áhorf-
andinn gangi hnípinn af sýn-
ingu mynda sinna; einhver-
staðar verður að vera vonar-
neisti. Sú hugmyndafræði get-
ur ekki eyðilagt svo stórkost-
lega mynd sem Björgun
óbreytts Ryans en er frekar
til ama í hennar tilviki.
Það má vel vera að Spiel-
berg hafi gert bestu stríðs-
mynd sem gerð hefur verið.
Hún er í raun tímalaus þótt
hún gerist í seinni heimsstyrj-
öldinni og hún nær því með
lýsingu sinni á hversdagshetj-
um seinni heimstyrjaldarinn-
ar og því helvíti sem þær upp-
lifa, að sýna inn í blóðugan
raunveruleika allra stríða.
Steven Spielberg
hefur gert sérstak-
lega áhrifamikla
stríðsmynd með
Tom Hanks í aðal-
hutverki. Arnaldur
Indriðason fjallar
um myndina og
segir í grein sinni
að hún sé besta
verk leikstjórans til
þessa
STEVEN Spielberg hef-
ur örugglega séð rúss-
neska mynd frá árinu
1985 sem heitir Komdu og
sjáðu og er eftir Elem
Klimov. Hún gerist í seinni
heimsstyrjöldinni og er lýsing
á fjöldamorðum nasista í
Hvíta-Rússlandi séðum með
augum 15 ára gamals drengs,
Florya. Myndin er kannski
hryllilegasta lýsing á stríði
sem gerð hefur verið. Eftir
fyrstu 25 mínútumar í nýj-
ustu mynd Spielbergs, Björg-
un óbreytts Ryans eða „Sav-
ing Private Ryan“, sem sýnd
er í Háskólabíói og Kringlu-
bíói og er besta mynd leik-
stjórans til þessa, var Komdu
og sjáðu myndin sem kom
fyrst upp í hugann. Maður
upplifði sama lamandi hryll-
inginn. Er óhætt að segja að
myndskeið Spielbergs úr fjör-
unni í Normandí séu áhrifa-
mestu bardagaatriði sem
kvikmynduð hafa verið.
Ógleymanlegar 25
mfnútur
Efnislega eru Komdu og
sjáðu og Björgun óbreytts
Ryans mjög ólíkar en frá-
sagnaraðferð Spielbergs
þessar fyrstu og hrikalegu 25
mínútur þegar hann lýsir inn-
rás bandamanna í Normandi
á stað sem gefið var heitið
Omahaströnd, er um margt
lík þeirri sem Klimov notaði.
Báðir gera þeir Spielberg og
Klimov kröfu um algjört

HANKS, Matt Damon og Edward Burns f stríðsmynd Spielbergs.
raunsæi. Atburðurinn er að
miklu leyti séður með augum
kafteins, sem Tom Hanks
leikur, líkt og drengurinn
Florya var vitnið í Komdu og
sjáðu. Upplifun Hanks er okk-
ar upplifun. Ef hann kastar
sér í sjóinn, fylgjum við hon-
um. Ef hann missir heyrnina
vegna sprengjuvörpu, missum
við heymina. Ef hann dregur
andann, drögum við andann.
Hann sér hðsmenn sína tætta
í sundur af vélbyssuskothríð
óvinarins miskunnarlaust og
látlaust. Menn deyja ekki
hetjudauða, menn einfaldlega
deyja. Það slokknar á þeim. Á
einum stað ætlar Hanks að
bjarga félaga sínum en kemst
að því þegar hann er kominn í
skjól að það vantar á hann
neðri helming líkamans. Fæt-
ur og hendur tætast í sundur.
Sjórinn verður rauðlitaður og
lík hermanna og líkamspartar
þekja fjöruna. Líkt og Klimov
dregur Spielberg niður í litun-
um. Það er enginn sérstakur
litur á filmunni í þessar 25
mínútur við Omahaströnd að-
eins einhverskonar brúnleit
grámóska morgunsins. Og
báðir nota leikstjórarnir hand-
heldar myndavélar, sem eyk-
ur þá tilfinningu áhorfandans
að hann sé staddur í miðri
óreiðunni. Handhelda mynda-
vélin hefur verið misnotuð illi-
lega í verri myndum en óvíða
hefur hún komið að meira
gagni en í þessu stórkostlega
magnaða innrásaratriði Spiel-
bergs. Þegar því er lokið situr
áhorfandinn eftir dofinn og
með þá tilfinningu að í einu
vetfangi hafi leikstjóranum
tekist að eyða allri rómantík
varðandi seinni heimsstyrjöld-
ina og stríð yfirleitt.
En það eru ekki aðeins
myndskeiðin úr fjörunni sem
eru svo áhrifarík og í raun
kynngimögnuð heldur er
myndin það öll vegna þess að
hún er laus við allt prjál, allt
sem kallast hetjudáðir og
glæsileiki fyrri mynda úr
seinni heimstyrjöldinni. Allt
það er sneitt í burtu og eftir
stendur kaldur og á einhvern
hátt furðulega sannur raun-
veruleiki er mætir áhorfend-
um bæði í bardagasenum en
ekki síður í persónusköpuninni
og vinnu Spielbergs með leik-
urunum.
Leikaraleikstjóri
Eins og kunnugt er fjallar
myndin, þegar hinum ógleym-
anlegu innrásaratriðum er lok-
ið, um lítinn flokk manna und-
ir forystu Tom Hanks, sem
sendur er innfyrir víglínur
óvinarins í leit að bandarísk-
um hermanni að nafni Ryan.
Þeir eiga að flytja honum þær
fréttir að þrír bræður hans
hafi farist í stríðinu og hann
eigi að fá að fara heim áður en
hann sjálfur týnir lífi. Spiel-
berg er fyrst og fremst tækni-
legur leikstjóri sem sífellt er
að leita nýrra leiða til þess að
efla kvikmyndafrásögnina;
hvergi kemur það þó betur
fram en í þessari mynd að
hann er líka mjög góður leik-
araleikstjóri. Hann hefur
reyndar Tom Hanks sér við
hlið, eina af örfáum stórstjöm-
um Hollywoodkvikmyndanna
sem virkilega getur leikið, og
saman tekst þeim að láta
áhorfendur skynja verðmæti
einstaklingsins í hildarleik
sem kostaði tugi milljóna
manna lífið. Leikur Hanks er
með því besta sem hann hefur
gert og á sér varla hliðstæðu í
öðrum myndum leikarans.
Túlkun hans á bardagaþreytt-
um en röggsömum foringja er
gersamlega látlaus og hófstillt
og á að því leyti mjög vel við
hina tempruðu frásögn Spiel-
bergs.
Hanks leikur kaftein sem
lengi hefur tekið þátt í stríð-
inu en einu sýnilegu merki
þess að endalausir bardagar
hafi haft áhrif á hann er að
hægri höndin er farin að
skjálfa án þess að hann ráði
við það. Hann heldur alltaf
ákveðinni fjarlægð frá undir-
mönnum sínum og í þeirra
augum er hann dularfullur og
fámáll einfari; þeir veðja um
hver hann hafi verið í fyrra
lífi, lífinu fyrir stríð. í einu af
fáum atriðum myndarinnar
þar sem Spielberg leyfir
áhorfendum að skyggnast inn
í manninn talar hann um að
hann hafi misst 94 félaga sína
en hann réttlætir það með því
að það þýði að hann hafi
bjargað tíu sinnum íleiri;
þannig sefar hann sjálfan sig.
I öðru atriði fellur gríman og
foringinn verður svo einstak-
lega mennskur og hversdags-
legur að það er næstum grát-
broslegt.
Út á það gengur myndin.
Hún er ekki um stíðshetjur.
Það eru engar hetjur í mynd-
inni, aðeins menn af holdi og
blóði, sem eru jafnviðkvæmir
og hver annar fyrir byssukúl-
um og fá sannarlega að kenna
á því. Spielberg er ekki að
gera John Wayne-mynd, eins
og hann hefur bent sjálfur á í
viðtölum. Hlutverk hans er
ekki að mikla þátt Bandaríkja-