Morgunblaðið - 29.10.1999, Blaðsíða 2

Morgunblaðið - 29.10.1999, Blaðsíða 2
2" B ' FÖSTUDAGUR-29. GKTÓBBR'M99 DAGLEGT LIF MORGUNBLAÐIÐ þér, yður, yðar, vér, oss,vor uæmi um þéranir ► „Þau létu mig borða með fjölskyldunni og þúuðu mig. Margar vinkonur mín- ar þénuðu hjá húsbændum sem þéruðu þær.“ (Ýmsir höfundar. 1980. Konur skrifa.) ► „Þúendur nota miklu meira skírnarnöfn en þér- endur.“ (Skirnir. 1967.) ► „Þéringar gætu verið dæmi um, hvernig reglur samfélagsins skipa fólki niður eftir þeim boðskap, sem þær flytja hverjum og einum.“ (Haraldur Ólafs- son. 1974. Manneskjan er mesta undrið.) ► Fleyg setning er höfð eftir Sigurði Guðjónssyni heitnum, kennara við Verzlunarskóla Islands, sem kallaður var Siggi lærer. Hann var stífur á þéringunum en gekk, eins og gengur, stundum illa að hafa hemil á nemendum sinum. Einu sinni sem oftar var hann að lægja öldurnar og beindi þá þess- um orðum til ól- átabelgjanna: „Þér fyrir aftan yður gerið svo vel að hypja yður út!“. (Ókunnur höfundur.) ► Guð- jón prófast- ur átti kynbótahest góðan, sem gekk um sveit- ina, og gekk prófastur ríkt eftir því að bændur í sókn- inni greiddu sér gjald fyrir notkun hestsins. Sunnudag einn eftir messu gefur prófasturinn sig á tal við bónda úr sókn- inni og segir: „Eg á fyl í merinni yðar, Helgi.“ „Jæja, margt berið þér nú við, prófastur minn,“ svaraði bóndi. (Islenzk fyndni.) AFSAKIÐ hlé - eru kunnugleg tilmæli til sjónvarpsáhorfenda um að sýna biðlund. Ef setningin afsakið hlé er skoðuð nánar kemur þérun í ljós: „Afsakið þér þetta hlé“. („Afsakið þið“ er þó annar mögu- leild). Sjónvarpsáhorfendur eru ekid alveg óvanir þérun. Fyrstu ár RQds- sjónvarpsins mátti oftlega heyra fréttamenn og umsjónarmenn þátta þéra viðmælendur sína, sérstaklega ef um embættismenn var að ræða. (I útvarpinu var að sjálfsögðu þérað). Og nýlega bar þérun íyrir augu áhorfenda í þýðingu á viðtali Jó- hönnu Vigdísar Hjaltadóttur frétta- manns við Frú Hillary Clinton: „Er- uð þér ánægðar ...“, „Hvers væntið þér af ráðstefhunni í Reykjavík?“, „Þér eruð þá vongóðar ...“, „Við hlökkum til að sjá yður í Reykja- vík ..." Þéranir tíðkuðust um tíma í ís- lensku samfélagi. Helgi Guðmun- dsson prófessor segir frá því í bók sinni The Pronominal Dual in Icela- ndic (1972. Reykjavík. bls. 31), að í fomu máli hafi verið þrjár tölur og að þá hafi fleirtalan verið vér, oss, vár, þér, yðr, yðar. Núna er engin tvítala til lengur. Þessi fornöfn urðu hátíðleg fleirtala (t.d. í biblíumáli) og jafnvel hátíðleg eint- ala (eins og þegar þérað var). Gamla tvítalan „við“ og „þið“ hætti að vera sérstök tvítala og varð venjuleg, hvers- Virðing var borin fyrir flestum kennurum og var það ýmist að barnakennarar létu börnin þéra sig eða ekki. Einnig létu þeir börnin ávarpa sig „kennari“ en ekki með skírnarnafni. Þeir þéruðu börnin hins- vegar ekki. Kennslustund í Melaskólanum. dagsleg fleirtala. Síðan farið var að þéra á 17. öld getur 2. persóna (þér) líka verið í hlutverki eintölu. Heimildir eru til sem sýna að þér- un var orðin yenja á 17. öld. Prest- amir Stefán Ólafsson (1620-1688) og Bjami Gissurarson (1621-1712) nefna þéran sérstaklega í kveðskap sínum og sýnir það að siðurinn var kominn til sögunnar. Það var því munur á að þéra og þúa á 17. öld og nokkuð ljóst að þér- anir fylgdu höfðingjum, en alþýðu- fólk þéraði ekki hvað annað. Þéranir fylgdu prestum og þær urðu hluti af uppeldisaðferð þeirra. Þéran fylgdi fermingum, því að þéra mátti böm eftir fermingu, en ekki undir ferm- ingu. Skólaþegnar vora þéraðir, þérað var í Bessastaðaskóla og Skálholts- DYRKUN skóla, Menntaskólanum á Akureyri, Menntaskólanum í Reykjavík, Kvennaskólanum, húsmæðraskól- um, og fól þéran bæði í sér fjarlægð, eða bil milli manna, og virðingu. Al- þýðufólk beitti ekki þéran en samt þúaði það ekki ókunna menn sem bar að garði eins og sauðaþjófa held- ur spurði fremur: „Hver er maður- inn?“ eða „Hvaðan kemur maður- inn?“ „Ég þúa guð og góða menn“ Jón Aðalsteinn Jónsson, sem var umsjónarmaður þáttarins Islenskt mál í Ríkisútvarpinu, segist sakna þérana úr íslensku máli. Þær hafi þjónað ákveðnum tilgangi, og ef til vill hefur verið gengið of langt í því að fjarlæga þéran, því spyrja má hvers vegna þéran Þjóðveija er breytt í 1. persónu í íslensku sjón- varpi? „Eg kenndi í tólf ár í Kvennaskól- anum í Reykjavík og þéraði þar alla tíð, eða fram til ársins 1955. Yfir- maður minn hjá Orðabók Háskól- ans, Alexander Jóhannesson, þéraði mig aOa tíð. Hann þéraði einnig Jakob Benediktsson og Ásgeir Blöndal. Þetta var bara venja og al- menn kurteLsi," segir hann. „Ég þúa trúlega alla menn núna,“ segir Jón Aðalsteinn og vitnar svo í Eyjólf ljóstoll: „Ég þúa guð og góða menn en þéra yður og andskotann." Eftir öðram var haft: „Kallið þér mig yður, helvítið þitt,“ og hélt að talað væri um blóðmörsiður." „Þéringar era heppilegar hjá oss, til að halda mönnum frá oss“ var haft eftir einum manni snemma á FRANSKAN I ÞYÐINGU Helga Hálfdanar- sonar á Kóraninum eru fornöfnin notuð á hinn forna hátt, og tvítalan er enn í gildi: „I nafni Allah hins milda og misk- unnsama. Ég er Allah, hinn Alvitri. Þetta er hin Fullkomna Bók, sem Herra Al- heimsins hefur opinberað; á því er eng- inn efi. Hvort segja þeir: „Hann hefur falsað hana sjálfur?" Nei, hún er sannleikurinn, sem kom- inn er frá Herra þínum, svo að þú getir varað menn við, þá sem enginn hefur áður flutt við- vörun, og að þeir hljóti rétta leiðsögn. Það var Allah sem skóp himna og jörð á sex dögum, og allt það sem þar er í millum, og steig síðan upp til síns hásætis. Þér eigið eng- an annan vin né árnaðarmann en Hann. Viljið þér eigi hugsa ráð yðar? Hann ríkir yfir gjörvöllu sköpunarverki frá himni til jarðar; og um siðir mun það hefjast upp til Hans á einum degi, sem að yðar tíma- tali er þúsund ár. Hann þekkir allt hið séða og óséða. Hann er hinn Almáttugi, hinn Miskunnsami, sem gjörir allt, sem Hann skapar, fagurt og gott. Hann skóp fyrst manninn af leir, og síðan afkvæmi hans af dropa lítilmótlegs vökva. Hann mótaði hann og blés í hann anda sínum. Hann gaf yð- ur augu og eyru og hjarta; en lítið er þakklæti yðar. Og þeir segja: „Þegar vér erum horfnir í jörðina, hversu verðum vér þá vaktir til lífs?“ Þeir neita því að þeir muni nokkru sinni koma fyrir augu Herra síns. Seg þú: „Engill Dauðans, sem gefið er vald yfir yður, mun hrífa brott sál yðar. Og þá munið þér allir aftur sendir til Herra yðar.“ Betur þér fengjuð að sjá illvirkjana þar sem þeir drúpa höfði frammi fyrir Herra sínum! Þeir munu segja: „Herra, nú sjáum vér og heyrum. Send Þú oss aftur, og vér munum aldrei neitt rangt gjöra, því nú erum vér stað- fastir í trú ilii Kóran, bls. 255, 32. þáttur. Þýð. H.H. Útg. MM, 1993. „f FRÖNSKU eru þéringar rótgrónar og virðast ekki vera á undanhaldi þó einhver munur sé á notkun þeirra nú en fyrir nokkrum áratugum. Þérunin er mynduð þannig að notuð eru annarrar persónu fleirtölumyndir sagna, persónufornafna og eignarfornafna þegar ávarpaðir eru ein- staklingar sem mælandinn vill sýna virð- ingu eða vill skapa fjarlægð við,“ segir Torfi Tulinius dósent við Háskóla íslands. „Kennarar ætlast til af nemendum að þeir þéri þá. Sömuleiðis eru yfírmenn þér- aðir á vinnustöðum. En þéringin táknar fyrst og fremst fjarlægð. Fólk sem ekki þekkist þérast, sömuleiðis fólk sem ekki kærir sig um að þekkjast. Þúun er hins veg- ar almenn meðal barna og unglinga, jafnvel háskólastúdenta. Meðal fullorðinna táknar hún jafningjastöðu og vináttu. Hún þjónar því ekki ólíku hlutverki og notkun gælun- afna í okkar máli. Karl ráðuneytisstjóri var almennt kallaður Kalli í bernsku og þegar hann var í lagadeildinni. Nú eru það bara vinir hans og fjölskylda sem gera það.“ Enginn vafi Iék á því að þéra átti rosknar konur. Götumynd úr Austurstræti árið 1938. * „A kvöldin heyrast þar kynjahljóð, komið þér sælar, jómfrú góð,“ kvað Þórbergur en Gunnar Hersveinn spurði hvort þéranir hefðu verið almenn kurteisi eða hæðni? Þéranir fylgdu höfðing;ium. Nokkrir grípa enn til þérana í bréfum og sakna þeirra úr talmáli. meðal vor / a

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.