Morgunblaðið - 29.10.1999, Blaðsíða 3

Morgunblaðið - 29.10.1999, Blaðsíða 3
MORGUNBLAÐIÐ ____________________________FÖSTUDAGUR 29. OKTÓBER 1999 BP 3 DAGLEGT LÍF Morgunblaðið/Kristj án „Eruð þér lasin?“ var sagt í Menntaskólanum á Akureyri. „Eruð þér lasnar?“ var sagt í Menntaskólanum í Reykjavík. öldinni, og Jón Aðalsteinn neitar því ekki að hafa stundum þérað fólk af ásettu ráði vegna þess að hann kærði sig ekkert um að þekkja það nánar. „En það var almenn kurteisi að þéra ókunnugt fólk,“ segir hann, „ekki hvarflaði það að mér á upp- vaxtarárum mínum að þúa eldri kon- ur, sem maður þekkti ekki neitt.“ Jón Aðalsteinn telur að siðurinn hafi útvatnast upp úr 1950 og 60 og horfið svo að mestu leyti. „Pó heyrir maður fólk segja „afsakið" - það er leifar af þérun," segir hann. Þérun hefúr að öllum líkindum borist hingað með dönskum kaup- mönnum og einnig íslenskum menntamönnum. „Prestar í sveitum voru alltaf þéraðir," segir Jón Aðal- steinn, „og meira að segja konur þeirra þéruðu þá. Ég hef heyrt margar sögur um það að prestkonur þéruðu menn sína á 19. öld.“ Þéran hverfur Baldur Jónsson forstöðumaður Islenskrar málstöðvar var þérun vanur og var ef til vill síðastur kenn- ara í Háskóla Islands til að hætta að þéra nemendur sína. „Ég þéraði lengur en flestir aðrir kennarar í Háskólanum og var orðinn eins kon- ar nátttröll þegar ég hætti því árið 1973,“ segir Baldur Jónsson. Hann hefur þó ekki lagt þérun niður að öllu leyti. „Mér er tamt að þéra í embættisbréfum," segir Baldur. Þérun er form í samsldptum og svo virðist sem fólk finni endrum og eins fyrir þörf til að nota hana, vilji það sýna nærgætni og kurteisi. Baldur var kennari í Gautaborg og Lundi í Svíþjóð 1960-1963 og var þá iðulega kallaður herr Jónsson og lektor Jónsson. „Los var þó komið á þennan sið í Svíþjóð á þessum ár- um,“ segir hann og fljótlega eftir að hann kom heim aftur hafi farið að halla undan þérun. Baldur segir að Svíar hafi gengið lengra í þérun en íslendingar með því að ávarpa menn í þriðju persónu. „Það var engin sér- stök kurteisi að segja t.d. við mig: „Fárjagbe Er att ...“ („Má ég biðja yður að ...“) heldur var sagt: „Fár jag be herr Jonson att segir Baldur. „Ég þekki hið sama og Baldur frá Svíþjóð," segir Jón Aðalsteinn, „Ég kenndi nýíslensku við háskólann í Uppsölum 1950-1951. Þar var 3. persóna í algleymingi í stað þérun- ar.“ Þegar Jón kom þangað aftur ár- ið 1972 sögðu allir „du“. Ólíkar þéringar í MR og MA Baldur Jónsson er stúdent frá Menntaskólanum á Akureyri og greindi eftir að hann kom suður mun á þérun í MA og Menntaskólanum í Reykjavík. „Það var ekki þérað á sama hátt í þessum skólum. Kennari fyrir norðan gat sagt við nemanda: „Eruð þér eitthvað lasin.“ „Eruð þér þreytt“. „Þér eruð dugleg." En í MR var fleirtalan notuð til enda og kennarinn sagði: „Eruð þér eitthvað lasnar?" „Eruð þér þreyttar?" Bæði norðan- og sunnan sögðu hins vegar: „Komið þér sælir/sælar“ og „Verið þér sælar/sælir“. Baldur var stundakennari við Kvennaskólann í Reykjavík 1952- 1954, leysti Jón Aðalstein af, en þar var þérun í hávegum hafðar. Hins vegar bauð Ragnheiður Jónsdóttir skólastýra honum strax dús, og vakti það athygli eldri kennara sem fröken Ragnheiður þéraði ætíð þrátt íyrir áratuga samstarf. „Þegar ég hafði kennt við Kvennaskólann í sex ár (1943-’49), bauð fröken Ragn- hneiður mér dús,“ segir Jón Aðal- steinn, „hins vegar þéraði hún alla tíð sumar kennslukonumar. Hafði hún starfað með sumum þeirra allt frá 1918.“ „Þéranir voru dálítið bundnar við skólana; ég held að á flestum vinnu- stöðum hafi starfsfólk þúað hvað annað,“ segir Baldur. Þérun var al- mennt tíðkuð á mismunandi hátt og af mismikilli samkvæmni. „Ég ólst upp við þéranir, en var alveg til í það að þúa þegar siðurinn var á undan- haldi,“ segir Baldur. Hann minnist líka vandræðalegra atvika þegar hann var ungur maður og vissi ekki hvort hann ætti að þéra eða þúa mann. „Ég þurfti að vega það og meta hverju sinni hvort viðeigandi væri að þéra. Sumir gátu móðgast ef þeir vom þéraðir og aðrir ef þeir vora þúaðir," segir Baldur. Hann nefnir ennfremur að sumir hafi grip- ið til þérana til að sýna einhverjum lítilsvirðingu og farið að þéra í vonskuköstum: „Ef herranum þókn- ast.“ Þéran hér og þar Þéranir era ekki horfnar úr lif- andi máli. Þær koma enn íyrir í bréf- um og bókum, og enn ber við að mætir menn eru þéraðir í viðtölum. Einstaka blaðamenn virðast grípa til þeirra, vflji þeir sýna háttsettum við- mælendum sínum virðingu. Einnig getur fólk enn fundið votta fyrir innri þörf tfl að þéra. Enn era hátt- settir embættismenn þéraðir; heira biskup íslands, hen-a Forseti ís- lands, frú Ingibjörg Pálmadóttir heflbrigðisráðherra. Alþingismönn- um ber að nota orð eins og „hæstvirtur" og „herra“. Og enn virðist þéran fylgja skól- um: „Góðan daginn, þér hafið hringt í síma 557-5600. Fjölbrautaskólinn í Breiðholti hefur fengið nýtt síman- úmer sem er 570-5600. Takk fyrir.“ „Haldið þér kjafti,Bjarni“ GISLI Jónsson skrifaði um orðin herra og séra í þætti si'num ís- lenskt mál í Morgunblaðinu 16. október síðastliðinn og lét þessa vísu fylgja: Sælir verið þér, séra minn, sagði ég við biskupinn. Aftur á móti ansar hinn: Þér áttuð að kalla mig herra þinn. Blaðamaður ákvað að spyrja hann um þátt þérana á starfsævi hans í Menntaskólan- um á Akureyri. Gísli lagði ekki stund á þéranir í kennslustundum sín- um í Menntaskólan- um á Akureyri. Ástæðan er ef til vill falin í því hversu ung- ur hann byrjaði að kenna. Fyrstu kynni hans af MA geyma hinsvegar sögu um þérun. „Eg var send- ur í Menntaskólann utan úr sveit vorið 1942 og átti að taka próf upp í þriðja bekk sem þá var kallaður. En af góð- semi sinni leyfði skólameistari mér að sitja í tímum í 2. bekk A til að kynnast andrúmsloftinu," segir Gísli, „og var ég þar í viku eða hálfan mánuð. Eg man bókstaflega ekkert úr þessum timum nema eitt atvik hjá séra Magnúsi Má Lárussyni kennara (síðar rektor Háskólans og pró- fessor í guðfræðideild). Bjarni Magnússon, sem átti eftir að vera samstúdent minn, sat í 2.A. og var eitthvað að kjafta í tímum. Og þá man ég að þessi virðulegi maður, séra Magnús Már Lárus- son, sagði þessi orð sem mér hafa orðið ógleymanleg vegna sam- hengisins: „Haldið þér kjafti, Bjarni“. Þetta fannst sveitapiltin- um úr Svarfaðardal afskaplega skrítið.“ Gísli telur að þetta bendi til að þéringar hafi þótt alveg sjálf- sagðar úr því að þeim er ekki sleppt þegar svona stendur á. Líklegar hafa þær verið alsiða í skólanum 1943-46. Gísla minnir að Steindór Steindórsson skólameistari hafi sagt sér að hann hafi síðastur kennara gefist upp á þéringum. Steindór hafi ályktað að það hafi ekki haft. neina þýðingu að reyna að halda í siðinn. Þéringar hafí verið dauðar af sjálfum sér. Árið 1950 þegar Gísli Jónsson var við nám í Háskólanum þurfti Halldór Halldórsson, íslensku- kennari við MA, seinna prófessor við Háskólann, að fá frí til þess að ljúka við doktorsritgerðina sína um íslensk orðtök. Hringt var í norrænu deildina og spurt hvort einhver væri á lausum kili til að grípa inn í kennsluna án stórra vandræða. „Ég var á þess- um tíma svo hvínandi blankur að ég hefði tekið hvað sem var, svo að ég lagði nú í þetta, en mjög með hálfum huga,“ segir Gísli. Kristján Eldjárn, náfrændi Gísla, lét sér annt um piltinn og kallaði hann til sfn, en Kri- stján hafði kennt tvö ár við Menntaskólann á námsárum sfnum þegar hann gerði hlé á náminu í stríðinu. „Hann fór að leggja mér lífreglurnar og heilræðin," segir Gísli, „um hvernig ég ætti að haga mér, svo ég yrði mér ekki til skammar eða missti öll tök á kennslunni. Hann fór með latneskan málshátt fyrir mig sem hljómar: Nimia familiaritas contemtum parít, sem þýðir í stórum dráttum, að of mikil kunningsskapur valdi virðingar- leysi. (Nimia familiaritas/ dúsbræðralag) Þetta voru rök Kristjáns Eldjárn þá, eða árið 1950, fyrir því, að ég ætti að þéra nemendur og láta þá þéra mig.“ Gísli segist hafa verið mjög hissa á þessu heilræði, þvf það var svo ólíkt Kristjáni Eldjárn að öllu öðru leyti, en hann hefur sennilega þérað þau fáu ár sem hann kenndi við Menntaskólann- .„Latneski málshátturinn greypt- ist í huga minn,“ segir Gísli, „en ég var svo ungur þegar ég kom norður að í hópi nemenda var margt fólk sem hafði verið í 3. bekk þegar ég var í sjötta bekk, þannig að þarna var urmull af skólasystkinum mfnum. Hvernig í ósköpunum átti ég að þéra fólk sem voru skólasystkini mín? Mér datt aldrei í hug að fara eftir þessum heilræðum frænda míns og þéraði aldrei nokkurn mann í þau 36 ár sem ég kenndi og kom það ekki að sök. Það reyndist rangt sem sagt var í latneska spakmælinu um að ef maður væri jafningi annarra manna, yrði það til þess að það yrði litið niður á mann. Nimia familiarítas cont- emtum parit.“ Aldeilis ekki. Nem- endur hafa vafalaust metið það við mig, að ég skildi ekki gera það, þótt það væri aldrei til um- ræðu.“ Gfsli Jónsson ÞÝSKAN „í ÞÝZKU era þéringar rótgrónai’ og virðast lítið vera á undanhaldi þó einhver munur sé á notkun þeiiTa nú en fyrir nokkram áratugum. Þéran- in er mynduð þannig að notaðar era þriðju persónu fleirtölumyndir sagna, persónufomafna og eignar- fomafna þegar ávarpaðir era ein- staklingar- sem mælandinn vfll sýna virðingu eða vfll skapa fjarlægð við. Kennarar ætlast til af nemendum að þeir þéri þá. Sömuleiðis era yfir- menn þéraðir á vinnustöðum,“ segir Auðunn Arnórsson, sem var náms- maður í Þýskalandi. „Fólk sem ekki þekkist þérast, sem og fólk sem ekki kærir sig um að eiga samskipti á persónulegum nótum. Böm, ungl- ingar og skólafólk, háskólastúdentar þar með taldir, þúast almennt. Með- al fullorðinna táknar þúun jafningj- astöðu og vináttu. Borið hefur á því á undanfömum áram, t.d. í auglýsing- um (einkum þeim sem beint er til ungs fólks), að þéranin víki fyrir ávarpi í annarri persónu fleirtölu, sem þykir skapa minni fjarlægð en þéranin en samt vera kurteislegt." Eftirfarandi dæmisaga varpar all- góðu ljósi á stöðu þéringa á þýzkum vinnumarkaði: Nýlega kærði maður nokkur, sem ráðinn var í yfirmannsstöðu í útibúi stórrar vörahúsakeðju í Þýzkalandi, að sér skyldi ekki vera sýnd sú virð- ing af öðrum starfsmönnum að vera þéraður. Mun það vera hluti af starfsmannastefnu fyrirtækisins, að allir starfsmenn þess þúist, en slíkt þykir gera stemmninguna meðal þeirra kumpánlegri. Undi sá sem kærði því flla að vera á vinnustaðn- um gert að þola slík „amerísk“ kumpánlegheit, og taldi það vera hluta af stjórnarskráivernduðum mannréttindum sínum að njóta þeirrar virðingar sem í þéraninni felst. verkjánriedferd BlOflex segulmeðferð hefur slegið í gegn í Danmörku og er nú fáanleg í lyfjaverslunum á íslandi. Um er að ræða segulþynnur í 5 stærðum sem festar eru á líkamann með húðvænum plástri. Dæmi um líkamshiuta þar sem BlOflex segulbynnan hefur sýnt frábær áhrif • Höfuðverkur • Hnakki • Axlir • Tennisolnbogi • Bakverkir • Liðaverkir • Þursabit • Hné • Æðahnútar • Ökklar I SCANDINAVIA UMSAGNIR FOLKS: Vandrædin með hnéð og ökklann leystust! Sársaukinn í öxlinni hvarf! Verkir í mjöðmum og hrygg hurfu! Segulþynnurnar eru fáanlegar í flestum lyflaverslunum og Græna Torginu - Blómavali ítarlegar íslenskar leiðbeiningar fylgja með og einnig liggja kynningarbæklingar frammi á sölustöðum. Upplýsingasími er 588 2334

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.