Morgunblaðið - 04.02.2000, Blaðsíða 2

B FÖSTUDAGUR 4. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
PAGLEGT LÍF
ekki viðurkenn
á hverjum
degi
heyrnariausra
Unglingar
sletta á tákn-
máli, hægt er að
hvísla á málinu
og dæmi eru um
þvoglumælgi.
Bergljót Frið-
riksdóttir varð
margs vísari í
spjalli við fram-
kvæmdastjóra
og fulltrúa hjá
Félagi heyrnar-
lausra.
Andlitið skiptir miklu máli í tákn-
máli og sennilega meira máli en hend-
umar. Þess vegna geta heyrnarlausir
talað saman með annarri hendinni
eða jafnvel í þykkum vettlingum.
Setningafræðilegar upplýsingar
koma gjarnan fram i svipbrigðum.
Til að mynda kemur munurinn á
spurningu og fullyrðingu fram í svip-
brigðunum einum saman. Já/nei-
spuming er spuming sem eðlilegt
er að svara annað hvort með já
eða nei. Dæmi: Ert þú að
fara? Finnst þér gaman í
skðlanum? Með spumingum
af þessu tagi er augabrúnum A\
lyft og hakan dregin lítið eitt
niður á við. Þetta er ekki úlíkt
þeim svip sem heyrandi fólk set-
ur upp við sömu tækifæri. Hins
vegar er það svo að í táknmáli
hafa þessi svipbrigði beinlínis
setningafræðilega þýðingu.
Hafdís Gísladóttir,
framkvæmdastjóri
Félags heyrnarlausra
OGGILDING
táknmáls sem
móðurmáls er efst á blaði hjá félög-
um heyrnarlausra um allan heim.
„Það er okkar aðalbaráttumál," seg-
ir Hafdís Gísladóttir, framkvæmda-
stjóri Félags heymarlausra, og held-
ur áfram: „Árið 1988 viðurkenndi
Evrópuþingið táknmál sem mál
heyrnarlausra og rétt þeirra til að
nota táknmál og það var auðvitað
stórt skref í rétta átt. Hér á Islandi
var lögð fram tillaga til þingsálykt-
unar 1997 um viðurkenningu á tákn-
máli sem móðurmáli heyrnarlausra.
Að loknum þingsumræðum var mál-
inu vísað til menntamálaráðuneytis
og því falið að gera könnun á réttar-
stöðu íslenska táknmálsins saman-
borið við nágrannalöndin. Er von á
niðurstöðunum í þessum mánuði.
Svo virtist sem almennur vilji væri
meðal þingmanna til að knýja málið í
gegn og við erum bjartsýn á að það
takist. Spurning er hvort um yrði að
ræða sérlög eða bandorm, sem virka
myndi á önnur lög.“
Fullorðinsfræðsla
fyrir heymarlausa
Hafdís segir opinbera viðurkenn-;
ingu á táknmáli vera forsendu þess
að heyrnarlausir geti tekið þátt í ís-
lensku samfélagi. „Það er nauðsyn-
legt að tryggja heymarlausum
menntun á táknmáli og túlkaþjón-
ustu,“ segir hún. „Meirihluti félags-
manna í Félagi heymarlausra hefur
litla menntun og það háir þeim mjög
í daglegu lífi. Þeir sem nú eru full-
orðnir fengu á sínum tíma enga
kennslu í táknmáli, í staðinn var öll
áhersla lögð á að kenna heymarlaus-
um að tala íslensku, í anda talmáls-
stefnunnar. Afleiðingin varð sú að
heyrnarlausir tileinkuðu sér hvorki
íslensku né íslenskt táknmál. Af
þessum sökum er kennsla á táknmáli
afar mikilvæg fyrir fullorðna heyrn-
arlausa."
Á síðasta ári hófst fullorðins-
fræðsla á vegum Félags heymar-
lausra, sem er að sögn Hafdísar mik-
ið framfaraspor. „Fullorðinsfræðsl-
an hefur mælst mjög vel fyrir og er
góð samvinna t.d. við Tómstunda-
skólann og Samskiptamiðstöð
heymarlausra og heymarskertra.
Markmiðið er síðan að koma á mark-
vissri fullorðinsfræðslu á vegum hins
opinbera, sem auka myndi réttindi
heyrnarlausra á vinnumarkaðnum
sem og möguleika til áframhaldandi
náms. Við leggjum áherslu á að
menntastofnanir landsins sjái heym-
arlausum fyrir menntun en Félag
heymarlausra starfi sem ráðgefandi
aðili."
Böm greind of seint
í nýrri aðalnámskrá grunnskóla
frá 1999 er í fyrsta sinn að finna sér-
stakt ákvæði um íslenskukennslu
fyrir heymarlausa og heymarskerta
nemendur sem og táknmálskennslu.
Ern meðal annars gerðar kröfur um
áð skólar bjóði heyrnarlausum börn-
um að læra og þroskast á eigin for-
sendum, þ.e. á táknmáli, til að þau
geti tileinkað sér íslensku. „í
kennslumálum er nú allt á miklu
betri vegi,“ segir Hafdís.
„Grannskóli heyrnarlausra er
Vesturhlíðarskóli og þar fá nemend-
ur 1. til 10. bekkjar kennslu við sitt
hæfi. Það era hins vegar yngstu
börnin sem við höfum mestar
áhyggjur af. í nýrri aðalnámskrá
leikskóla er hvergi kveðið á um mik-
ilvægi táknmálsins í uppeldi
heymarlausra barna. Sólborg í
Reykjavík er leikskóli fyrir heymar-
* S

AKNMALIÐ
átti lengi í vök
að verjast hér á landi líkt og annars
staðar, og raunar er það enn ekki op-
inberlega viðurkennt móðurmál
heyrnarlausra. Anna R. Valdimars-
dóttir, fulltrúi hjá Félagi heymar-
lausra, segir að talmálsstefnan svo-
kallaða, eða oralisminn, hafi borist
hingað til lands í byrjun 20. aldar.
„Megininntak þessarar stefnu var
að táknmálið væri óæðra hinu talaða
máli. Frá árinu 1880 og allt fram
undir 1960 var um allan heim reynt
að útrýma táknmáli. Það var skoðun
oralista að hægt væri að kenna
heyrnarlausum venjulegt talmál, svo
einfalt var það. Þeim sem ekki vildu
beygja sig undir okið var sýnd ótrú-
leg harðneskja; táknmálskennarar
voru reknir úr starfi og hart tekið á
nemendum sem leyfðu sér að nota
táknmál. Það var svo ekki fyrr en
1981 sem Svíar viðurkenndu fyrst-
ir opinberlega táknmál sem móður-
mál heyrnarlausra."
Unglingar sletta á táknmáli
Táknmál er að sögn Önnu ekki al-
þljóðlegt, eins og flestir virðist
halda. „Táknmál þróast sjálfstætt í
hverju landi og öfugt við það sem
margir halda, byggist það ekki á tal-
málinu í hverju landi fyrir sig, segir
Anna. „Aftur á móti er það litað af
menningu hvers lands eins og gefur
að skilja." Hún segir táknmál heims-
ins fjölmörg; hvert land hafi sitt eig-
ið og auk þess séu í mörgum löndum
töluð ýmis afbrigði af sama tungu-
málinu, nokkurs konar mállýskur.
„Það kemur mörgum á óvart að þó
að skyldleiki sé milli talmáls í tveim-
ur löndum, segjum til dæmis í Bret-
landi og í Bandaríkjunum, þá er ekki
sömu sögu að segja um táknmálin í
viðkomandi löndum. Þau era nefni-
Morgunblaðið/Jim Smart
Hafdís: „Næsta baráttumál að allt íslenskt
sjónvarpsefni verði textað."
laus börn, en það hefur skort á að
foreldrum væri vísað á það úrræði.
Úti á landi er ekki boðið upp á tákn-
málskennslu og mörg dæmi era um
börn allt upp í fimm ára aldur sem
aldrei hafa kynnst táknmáli."
Hafdís segir það stórt vandamál
hversu seint böm grein-
ist heymarlaus. „Stund-
um uppgötvast það ekki
fyrr en þau era orðin
tveggja, þriggja ára göm-
ul. Og því miður era oft of
miklar vonir bundnar við heyrnar-
tæki eingöngu. Það ætti að vera
regla að gefa öllum börnum sem
greinast heyrnarskert kost á að læra
táknmál, sú þjónusta býðst hjá Sam-
skiptamiðstöðinni. Það segir sig
sjálft að böm sem ekki komast strax
í táknmálsumhverfi,
missa úr dýrmæt ár á
máltökuskeiðinu, ein-
mitt þegar þau era
næmust. Víða er ekki
skilningur fyrir nauð-
syn kennslu táknmáls
og börn sem búsett era
úti á landi eiga
takmarkaða möguleika
á því að læra táknmál,
nema fjölskyldan flytji
suður eða búi þar tíma-
bundið.“
Hafdís segir það
grafalvarlegt mál að
heymarlaus börn njóti
ekki sömu réttinda og
önnur böm í íslensku
þjóðfélagi. „Þess era
dæmi að heyrnarskert
böm byrji í skóla og
hafi þá aldrei kynnst
táknmáli. Fyrstu árin
lífi bama er lagður
grannur að málþroska
þeirra, það á jafnt við
um heymarlaus og
heyrandi böm. Því er
svo mikilvægt að heyrn-
arlaus börn komist
strax í samskipti við
önnur börn og læri að
Réttarstaða
barna mesta
áhyggjuefnið
tjá sig á sínu móðurmáli, táknmáli. I
leikskóla, þar sem litið er á málörvun
sem rauða þráðinn í öllu leikskóla-
starfi, þarf að sjá til þess að heyrnar-
laus börn sitji við sama borð og aðrir
ög áð þau öðlist málþroska með þátt-
töku í leik og samskiptum við önnur
-------- heyrnarlaus böm. Um-
boðsmaður barna, Þór-
hildur Líndal, ályktaði
1997 að það væri ský-
laust brot á rétti bama
að viðurkenna ekki opin-
berlega táknmál sem móðurmál
heyrnarlausra og að það væri ótví-
ræður réttur þeirra að læra tákn-
mál.“
Samskiptamiðstöð heyrnarlausra
og heyrnarskertra, sem sett var á
stofn 1991, boðaði byltingu fyrir
heyrnarlausa, að sögn Hafdísar.
Túlkaþjónustan bylting
„Samskiptamiðstöðin er geysilega
þýðingarmikil. Þar fer fram kennsla
í táknmáli og í boði er túlkaþjónusta,
sem er að mestu rekin fyrir opinbert
fé. Stærstur hluti þjónustunnar er
túlkun í skólum á framhalds- og há-
skólastigi. Hins vegar eru engin lög
sem tryggja heyrnarlausum túlka-
þjónustu í daglegu lífi, s.s. þegar sótt
er um vinnu, farið í banka, á
foreldrafund o.s.frv. Alls era starf-
andi 10-12 túlkar hjá Samskiptamið-
stöðinni, en það er hvergi nærri nóg.
Þörfin fyrir þjónustu þeirra er miklu
meiri en svo að þeir anni eftirspurn.“
Hafdís segir að þó margt hafi
áunnist í réttindabaráttu heyrnar-
lausra á íslandi, sé það með ólíkind-
um hvernig heyrnarlausum hafi ver-
ið mismunað í gegnum árin.
„Foreldrar heyrnarlausra barna
áttu til dæmis ekíri kost á reglulegri
kennslu í táknmáli fyrr en 1991 og
segja má að félagsleg einangran
heyrnarlausra hafi ekki verið fylli-
lega rofin fyrr en þá, með tilkomu al-
mennrar túlkaþjónustu Samskipta-
miðstöðvarinnar. Þá má ekki gleyma
því að heyrnarlausir á íslandi fengu
ekki ökuréttindi fyrr en 1964.“
Og hún heldur áfram: „Engu að
síður höfum við unnið ótalmarga
sigra. Hæst ber mál Félags heyrnar-
lausra gegn RÚV, vegna synjunar
Sjónvarpsins á beiðni um táknmáls-
túlkun á framboðsræðum fyrir al-
þingiskosningarnar sl. vor. Hæsti-
réttur dæmdi synjun RÚV
ólögmæta og var Sjónvarpinu gert
skylt að láta túlka umræðurnar um
leið og þær færa fram. Úrskurður-
inn hafði mikla þýðingu fyrir heyrn-
arlausa og nú þurfum við að einbeita
okkur að næsta baráttumáli, þ.e. að
allt íslenskt sjónvarpsefni verði text-
að. Við lítum björtum augum til
framtíðarinnar og erum sannfærð
um að fyrr en varir kemur að því að
táknmál verður viðurkennt opinber-
lega sem móðurmál heymarlausra."