Morgunblaðið - 22.07.2000, Síða 30

30 LAUGARDAGUR 22. JÚLÍ 2000
VIKU
LM
MORGUNBLAÐIÐ
Vísindavefur Háskóla Islands
Hvad er greind?
VISINDI
Öll iðkan fræða og allt vísinda-
starf snýst um skiining. Sá siður
er mikilvægastur hjá manni sem vill iðka fræði að leggja sig fram
um að skilja tll hlítar. Þegar maður hefur texta fyrir framan sig þýðir
það að hann lætur ekkert fram hjá sér fara, í textanum, óskilið. Og
ef lesandinn og textinn mynda ekki með sér skilningsríkt samband
þrátt fyrir þrautseigju og ákafar tllraunir er sjálfsagður siður að
leita sér aðstoðar í öðrum textum eða meðal annarra manna,
spyrja í þaula og una sér ekki fyrr en merking textans er dagljós.
Slfkt starf krefst heiðarleika og einlægni - að lesandinn þori að við-
urkenna gagnvart sjálfum sér og jafnvel öðrum þegar hann skilur
ekki. Honum verður ágengt.
www.opinnhaskoli2000.hi.is
Hvað er greind?
SVAR:
Hér verður ekki reynt að svara
því hvað orðið greind merkir í al-
mennu máli eða í daglegu lífi. En í
sálarfræði er með þessu orði átt
við það sem mælist á tilteknum
prófum sem kallast greindarpróf.
Þau hafa reynst hafa forsagn-
argildi um tiltekna eiginleika
manna sem hafa til dæmis áhrif á
framtíð þeirra. Greindarpróf sýna
meðal annars talsverða fylgni, sem
kallað er, við almennan námsár-
angur manna eða gengi í almenn-
um skólum.
Lengi hefur blundað í mannfólk-
inu draumurinn um að lesa á svip-
stundu eitt og annað um skaps-
muni fólks, hæfileika þess og
jafnvel örlög. í sögum og ævintýr-
um verða ýmiss konar teikn, allt
frá stöðu himintungla til tiltekinna
líkamseinkenna, frá jólastjörnu til
þjófsaugna, til þess að bregða ljósi
á framtíð fólks. Lítill angi af þess-
um draumi eru til dæmis svonefnd
próf sem birt eru í skemmti- og
fræðsluefni fyrir heimili. Lesend-
um er þá boðið að athuga eigin-
leika sína, frá stjórnunarhæfni og
snyrtimennsku til frumleika og
mannkærleika, og sjá á svipstundu
harla margt sem áður var hulið.
Flest af þessu er til gamans gert
og fræðileg undirstaða
slíkra spádóma er nán-
ast alltaf rýr.
En ekki er þar með
sagt að allar forspár séu
vitleysa. Auðvitað getur
fólk, af hyggjuviti
sínu og reynslu af
mannfólkinu, spáð
ýmsu um framtíð þess og
sagt eitt og annað af viti um
hvemig einn eiginleiki teng-
ist öðrum.
Heiðarlegar tilraunir hafa
verið gerðar til að færa slíkar spár
í kerfisbundinn eða fræðilegan
búning. Á öllum öldum hafa verið
til inntökupróf fyrir gráður og
embætti af ýmsum toga og jafnan
hafa verið tilbúnar sérstakar
prófraunir sem kanna getu fólks
til að takast á hendur verkefni. Á
nítjándu öld var líka reynt að
renna fræðilegum stoðum undir
lundernislestur sem byggðist á
stærð tiltekinna höfuðbeina. Reynt
var að lesa í sálargáfur fólks með
því að þreifa á hnúðum og sveigj-
um í höfuðkúpu þess. Afrakstur
þeirra fræða var reyndar enginn.
Segja má að greindarpróf nú-
tímans séu brot af þessum sama
draumi - að sjá með einhverri
vissu inn í framtíð fólks
með tiltölulega litlum til-
kostnaði.
Þróun prófanna hófst á
ofanverðri nítjándu öld og
tengdist áhuga
Englendingsins
Franeis Galton,
frænda Charles
Darwin, á þvi að bæta mannkynið,
sem er göfug hugsjón en þó tví-
eggjuð. Hugmynd hans var að
fyrst þyrfti að finna afburðafólk og
síðan að hvetja það til innbyrðis
tímgunar.
Þannig mætti fjölga af-
burðamönnum hér í heimi.
Skemmst er frá því að segja að
áætlunin - sem greinilega var
barn síns tíma - komst aldrei í
verk. Engin afburðamannapróf eru
til.
En Galton lagði mikla vinnu í
verkið, prófaði tugþúsundir á ýms-
um þrautaprófum sem áttu að
vinsa úr þá bestu. Mikilsverðast í
þessum efnum er að hann lagði
fræðilegan grunn að nútímaprófum
með því að þróa tölfræðiaðferðir
sem enn eru undirstaða slíkrar
prófunar.
Sálfræðileg próf byggjast í raun
á tveimur grundvallarhugmyndum
úr tölfræði.
Annars vegar er það hugmyndin
um staðlaða röðun og hins vegar
hugmyndin um fylgni. Francis
Galton var frumkvöðull í þróun og
hagnýtingu beggja hugmyndanna
þó að próf hans yrðu reyndar
aldrei hagnýt.
Staðlaða röðunin byggist á
mannamun, mismun milli manna.
Slíkur munur kemur fram í nánast
hvaða eiginleika sem unnt er að
mæla. Menn eru misháir. Sumir
eru mjög stuttir, sumir eru
ógnarlangir, flestir eru miðlung-
sháir. Sama gildir um óáþreifan-
legri hluti, til dæmis ljóðakunn-
áttu. Sumir kunna svo til engin
Ijóð, nokkrir kunna urmul og
ógrynni, en flestir kunna miðl-
ungsmörg ljóð. Galton sá að hægt
var að nota slíkan mannamun til
að raða fólki, ekki bara eftir stærð
og bókmenntaáhuga heldur eftir
hvaða viðmiði sem vera skal.
Hann safnaði því atriðum sem
hann áleit tengjast greind fólks,
tilgreindi staðlaðar reglur um
hvemig mætti leggja þau fyrir og
prófaði fjölda fólks á þessum atrið-
um. Atriðin voru til dæmis: Hve
hratt og hve nákvæmlega finnur
fólk miðju beinnar línu? Hvað get-
ur fólk hreyft höndina hratt til að
ýta á hnapp? Hve vel greinir fólk
að nálarodda sem stutt er á hand-
arbak þess? Þegar nægilegur fjöldi
hefur verið prófaður dreifast nið-
urstöðurnar eftir svonefndri norm-
al-dreifingu. Það merkir að ýmsir
stærðfræðilegir eiginleikar dreif-
ingarinnar eru þekktir. Hér er nóg
að tilgreina að normal-dreifing er
stöðluð röðun. Ef maður hefur í
höndum upplýsingar um normal-
dreifingu eiginleika, er nóg að vita
einkunn einhvers á prófi sem próf-
ar þennan eiginleika; þá veit mað-
ur hve margir standa sig betur á
prófinu og hve margir standa sig
verr. Galton safnaði því fyrst
stöðlunarviðmiðum og eftir að þau
lágu fyrir var nóg að vita um ein-
kunn manns á prófinu. Hún ein
nægði til þess að vita hvemig
hann stóð sig í samanburði við alla
aðra.
Greindarpróf nútímans byggjast
á þessari tækni. Fjöldi manna er
látinn taka próf áður en það er
tekið í notkun. Tíminn hefur leitt í
ljós að sé rétt að farið er hæfilegt
að slík forprófun nái til nokkur
hundruð einstaklinga.
Þeir standa sig misvel á prófinu
og mynda viðmiðun eða staðal sem
próftakar em síðan bornir saman
við. Greindarpróf era þannig fljót-
leg aðferð til að raða fólki á nokk-
uð öraggan hátt upp á sérstakan
kvarða. En staðlaða röðin er bara
hálf sagan.
Eftir er að athuga hitt grann-
hugtak greindarprófa, fylgnina.
Galton þróaði fylgnireikninga til
þess að athuga hvernig útkoma á
einu prófi spáði fyrir um einhvern
annan eiginleika. Ef röð manns á
einum kvarða, til dæmis greindar-
kvarða, spáir fullkomlega um hvar
í röðinni hann lendir á öðrum
Sætir draumar
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
Mynd/Kristján Kristjánsson
I sætum draumi.
EITT af því sem við vitum um heil-
ann, þessa stjómstöð tilvera okkar
jafnt í svefni sem vöku, er að hann
flýtur í vökva og nærist á sykri
(glucose). Þetta efni sem heilinn
þarfnast gerir lífið sætt, rósrautt
og dreymið en rekur okkur stöðugt
áfram í leit að nýju orkuskoti, nýj-
um sælublossa sem felst í súkku-
laðistykki og gosflösku eða köku og
kakói á kaffihúsi. Hvemig sem við
svölum þessari þrá þá er hvötin
stöðug líkt og hjá heróínsjúklingi
og heilinn vill sitt. Þetta vekur
spumingar um hvort heilinn eða
einhver stöð í heilanum sé söku-
dólgurinn að fíkn mannsins í efni til
að örva og slæva tilfinningar og vit-
undarlíf. I svefni er heilinn knúinn
áfram af sömu þörf og í vöku að
verða sér úti um efni til upp-
lyftingar þegar skilningarvitin lok-
ast. Þá opnast draumaheimurinn
og heilinn hefur úr þúsundum upp-
lifana dagsins að moða, sér til gleði
og friðþægingar út nóttina. Ef
hann hefur ekki fengið sitt sæta-
brauð ástarinnar nýverið skreppur
hann bara í myndasafn draumanna
og nær sér í einhverja föngulega
dömu (karlmann dreymir) sem
hann leiðir í ljúfan sælureit hugs-
ana sinna, líkt og Snorralaug í
Reykholti þar sem hann nýtur
ávaxtanna sem hann týndi af
draumatrénu og endurnýjar kraft
sinn. Samkvæmt rannsóknum vís-
indamanna verða menn sem vaktir
era stöðugt af REM (draum) svefni
utan við sig, raglaðir og þeir tapa
einbeitni. Þetta ferli getur gengið
svo langt að menn sturlist. Draum-
urinn er því líkt og sykurinn fíkn
svefnsins og „eitrið“ sem færir
huganum fró um nætur.
Dreyma-dreyma!
Dreyma og láta ljósið spinna
lokaþætti drauma sinna!
Vona allt - og eiga ei minna!
Leita - leita!
Leita að sryöllum lífsins brögum
- ljóðum nýjum - fógrum sögum!
- Ævintýrum, Ijúflingslögum!
Finna! Finna!
Finna heila hjartastrengi
- sem hijóma skært - og titra lengi
- sem gefa djásn og dýrstu fengi!
(SveinnJónsson.)
Daumarfrá „Blárri“
12 júní.
Ég var að taka aukavakt á
sjúkrahúsi þar sem ég þekkti ekk-
ert til. Við sátum í „Raporti" og ég
man ekkert hvað var sagt um sjúkl-
ingana sem ég átti að annast. Þetta
var kvöldvakt og við tvær á vakt.
Sú sem var með mér var alveg hvít-
klædd. Kjóllinn sem hún var í var
alveg hvítur og hún var með hvíta
skuplu eins og hjúkrunarnemar
notuðu áður fyrr. Ég var í skærblá-
um kjól með hvíta svuntu. Hún
ságði að við skyldum fara í hlífðar-
sloppa (eins og tíðkast í umbúnaði),
ég man ekki eftir að hafa farið í
hann. Hún vildi að ég setti upp höf-
uðfat, ég fann Ijósbláa mjög sér-
staka húfu, ég hef ekki séð þannig
höfuðfat á sjúkrahúsum. Þá leit ég í
spegil og sá mig sem allt aðra
manneskju, unga konu 22 ára (ég
er fimmtug), frekar laglega og blíð-
lega. Ég varð hissa en brosti, þá
sagði sú sem var með mér: „Þú
veist að þetta verður alltaf þitt
hlutverk og hefur alltaf verið, þú
kemst ekki hjá því.“ Þá fannst mér
hún vera að tala um mín fyrri líf, ég
sneri mér að henni og sagði: „Ég
veit það, mér hefur verið sagt það
áður.“ Svo hvarf hún. „Ég sé þig
ekki lengur," sagði ég. Hún sagði:
„Ég vissi að þú veist meira en við
hin, ég vissi það alltaf.“ Svo birtist
hún mér aftur, hún hélt um höfuð
sér. Við fóram að vinna, ég gekk í
öll herbergin, þar var fólk mis
veikt, gamlir menn með krabba-
mein, ég hlúði að þeim og hélt
áfram. Ég sá nunnu í herbergisdyr-
um og hugsaði, „þetta verður góð
vakt, við eram svo margar“, (ég
vissi að hún var ekki hérna megin).
í næsta herbergi vora austurlensk-
ar konur, ekki mikið veikar, önnur
var með gulllitaða ábreiðu á rúm-
inu sínu, hin var veikari og lá í
hörðu rúmi. Allt gekk vel í vinn-
unni. í einu herberginu lágu fjórar
ungar konur sem höfðu orðið fyrir
andlegu áfalli, allar saman í einu
rúmi, ég náði ekki til þeirra, engin
nöfn vora í þessum draumi.
28. júní dreymdi mig að ég sá
æskuvinkonu mína í bláum kjól
með hvíta svuntu eins og ég var
klædd í fyrri draumnum. Hún var
að mála mynd, ég sá hana gegnum
glugga. Hún heitir Sigríður.
Ráðning
Húsið er tákn sjálfsins og opin-
berar byggingar oft merki félags-
legra þátta mannsins. Sjúkrahúsið
sem tákn er nokkuð sérstakur stað-
ur, þar hefst lífið, þar er því bjarg-
að og þar endar það. Þar sem þú
vinnur í slíkri stofnun litast draum-
ur þinn af vinnuumhverfinu og því
mætti ætla að hann snerist bara
um vinnuna, sem hann og gerir en
fleira liggur undir steini. Af lit fat-
anna að ráða, nunnunni og konunni
sem var með þér á vakt, ertu vel
liðin og umtalaður starfskraftur
vegna sérstakra hæfileika til að
umgangast fólk (sjúklinga). Þessi
hæfileiki þinn virðist ætla að skila
sér í endurnýjun lífdaga, ef svo má
að orði komast, því unga konan (þú)
í speglinum, tal konunnar og sjúld-
ingamir í draumnum gefa í skyn að
til þín verði falast að gegna nýju
starfí tengdu breyttum áherslum í
umönnunar- og sjúkrahúsmálum.
Seinni draumurinn áréttar þann
fyrri og lætur að því liggja að þú
takir starfið (blái kjóllinn og hvíta
svuntan) að þér og hefjir nýsköpun
(mála mynd) með góðum (nafnið
Sigríður) árangri.
# Þeir lesendur sem vilja fá drauma sína
birta og ráðna sendi þá með fullu nafni,
fæðingardegi og ári ásamt heimilisfangi og
dulnefni til birtingar til:
Draumstafir
Morgunbiaðið
Kringlunni 1
103 Reylgavík
eða á heimasíðu Draumalandsins
http://www.dreamland.is