Morgunblaðið - 20.08.2000, Qupperneq 6

6 B SUNNUDAGUR 20. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Austurland hefur verið mikið í
umræðunni vegna umdeildra framkvæmda
sem til hafa staðið þar. Helgi Hallgrímsson
náttúrufræðingur fékk viðurkenningu
fijálsrafélagasamtaka í vor sem leið.
Guðrún Guðlaugsdóttír gekk á fund
hans og fékk að heyra hvað „síðasti
Úölfræðingurinn" hafði að segja um
þau mál og ótalmörg fleiri, íjölbreytnin
í áhugamálum hans er mikil.
Helgi Hallgrímsson í stofunni á heímili sínu á Egilsstöðum.
T ELGI Hallgríms-
m m son líffræðingur, sól-
brenndur með at-
M M hugul augu bak við
K m stór gleraugu.
Snöggt, næstum
feimnislegt bros lýsir upp andlitið af
og til, pípan er jafnan innan seiling-
ar, líka þegar við borðum silung úr
Lagarfljóti sem Kristbjörg kona
hans hefur steikt mér til heiðurs.
„Við getum eins setið áfram í eldhús-
inu, þá getur hún horft á sjónvarpið,
bróðir minn er kominn í heimsókn,"
segir hann. Eftir langt samtal okkar
í eldhúsinu færum við okkur inn í Mt-
ið vinnuherbergi þar sem allir veggir
eru þaktir bókum og möppum. Líka
á ganginum eru bækur frá gólfi til
lofts - jafnvel svefnherbergisskápur
geymir möppur. Ég hef með aðstoð
sameiginlegs kunningja úr skóg-
ræktinni á Fljótsdalshéraði rutt mér
braut inn í heim Helga Hallgríms-
sonar - síðasta fjölfræðingsins á
íslandi, eins og hann orðar það
sjálfur.
Ætt og uppruni
„Ég er fæddur á Skeggjastöðum í
Fellum árið 1935,“ segir Helgi í upp-
hafi samtalsins, sem fram fer síðla
kvölds á heimili Helga á Egilsstöð-
um. „Foreldrar mínir hétu Hallgrím-
ur Helgason og Laufey Ólafsdóttir,
hún var frá Skeggjastöðum en hann
frá Ási í Fellum sem var næsti bær.
Þau hófu búskap í Holti en fluttu svo
í Amheiðarstaði þegar ég var á
fyrsta ári. Ég er elstur sex barna
þeirra. Þau byggðu svo nýbýli í landi
Amheiðarstaða, sem era ysti bær í
Fljótsdal og landnámsjörð. Þaðan
vora Droplaugarsynir sem af fara
miklar sögur í fomsögum okkar. Því
nefndu foreldrar mínir nýbýli sitt
Droplaugarstaði, þar er ég að mestu
leyti alinn upp.
Auðvitað var það nokkurt átak hjá
þeim að byggja upp hvert einasta
hús.
Foreldrar mínir höfðu bæði verið
á héraðsskólum, mamma var á Laug-
um en pabbi á Laugarvatni. Eftir að
þau fóra að stunda búskapinn held
ég að þau hafi ekki hugsað um mikið
annað, en þau áttu ýmsar bækur, svo
sem þjóðsögur Sigfúsar Sigfússonar
og eitthvað að af Islendingasögum.
Þjóðsagnasafnarinn Sigfús var alinn
upp á Skeggjastöðum, þaðan sem
móðir mín var ættuð, sögur hans
vora mikið lesnar á þessum slóðum.
Sigfús var frændi okkar og var í
vissu uppáhaldi á okkar heimili.
Hann safnaði sögum sínum að lang-
mestu leyti hér í héraðinu. Hann dó
1935, sama árið og ég fæddist.
Ég las þjóðsögumar hans og
fannst draugasögumar mest spenn-
andi. Þær vora lesnar á hverjum
vetri og gjaman í skammdeginu.
Þetta olli auðvitað nokkurri myrk-
fælni. Það vora beitarhús sem til-
heyrðu okkar jörð sem heita Part-
hús. Ein sagan var um Part-
húsa-Jón, nokkuð hryllileg drauga-
saga. Jón átti að hafa verið rifinn í
parta og fengu húsin nafn af því.
Þetta var kennt draug sem ásótti
hann. Það fór óneitanlega um mig
nokkur hrollur þegar ég átti leið
þama framhjá. Pabbi varð hins veg-
ar aldrei var við neitt þarna enda er
þessi saga líklega tilbúningur. For-
eldrar mínir era bæði af alkunnri
skyggniætt, sem rakin er til Ingunn-
ar skyggnu á Skeggjastöðum, sem
var fræg fyrir skyggni sína og ýmis-
legt verið haft eftir. Hún var reyndar
amma Sigfúsar Sigfússonar. Líklega
hefur uppeldið á Skeggjastöðum
haft sitt að segja til þess að hann hóf
þjóðsagnasöfnun sína. Minn ætt-
leggur hefur ekki fengið í arf
skyggnigáfuna en hún hefur fylgt
öðram hlutum ættarinnar fram á
þennan dag.“
Var drifinn í skóla
Helgi lauk sínu barnaskólanámi í
farskóla, þar kenndi honum Gutt-
ormur Þormar í Geitagerði. „Hann
var mikill íþróttakappi og vann til
margra verðlauna. Ég fetaði þó ekki
í þau fótspor. Eigi að síður hafði
Guttormur áhrif á þá stefnu sem ég
tók í lífinu. Hann dreif mig í Eiða-
skóla, honum fannst ég svo efnilegur
námsmaður," segir Helgi og hlær.
„Þar tók við mér Þórarinn Þórarins-
son skólastjóri, prestssonur frá Val-
þjófsstað í Fljótsdal. Hann hélt
áfram að píska mig áfram og hvatti
mig til að fara í Menntaskólann á Ak-
ureyri. Það má segja að þeir hafi
ákvarðað lífsstefnu mína.
Ég hafði alltaf áhuga á náttúru-
fræði, einkum plöntum. Ég byrjaði
snemma að safna plöntum. Mamma
gat leiðbeint mér svolítið með nöfn;
hún hafði áhuga á þessu líka. I
barnaskólanum í Fljótsdal komst ég
yfir Flóra íslands eftir Stefán Stef-
ánsson. Það var einhver merkasti at-
burður í lífi mínu þegar ég sá þessa
bók og fékk hana lánaða og gat farið
að nota hana til þess að greina plönt-
ur, Jrað þótt mér mjög gaman.
Ég tíndi plöntur og þurrkaði þær í
gömlum Tímablöðum. Mitt fólk var
framsóknarfólk, ekki síst pabbi.
Guttormur í Geitagerði var hins veg-
ar sjálfstæðismaður, það skiptist oft
á milli bæja hin pólitíska skoðun og
svo rifust menn gjaman, pólitík var
eitt algengasta umræðuefnið í sveit-
inni. Ákaflega ófrjótt og ómerkilegt
deiluefni fannst mér og tók aldrei
þátt í því. Ég hef aldrei haft áhuga á
pólitík. Ég held hins vegar að menn
hafi ekki meint svo mikið með þess-
um deilum, þetta var meira og minna
„sport“, góð tilbreyting frá því að
tala um búskapinn.“
Helgi fór í Menntaskólann á Akur-
eyri með plöntusafnið sitt meðferðis.
„Ég sýndi það Steindóri Steindórs-
syni frá Hlöðum og naut þess í ein-
kunnum. Ég heimsótti Steindór og
við urðum mestu mátar. Hann
kenndi náttúrafræði við MA en
skrifaði auk þess mikið og þýddi.
Nám í náttúrafræðum
í Þýskalandi
Menntaskólinn á Akureyri er
skemmtilegasti skólinn sem ég hef
verið á, ég naut mín þar mun betur
en á Eiðum. Ég var lengst af í heima-
vist og kynntist þar góðu fólki. Eftir
stúdentspróf 1955 fór ég til Þýska-
lands og nam líffræði við háskólann í
Göttingen í Neðra-Saxlandi. Hjör-
leifur Guttormsson, bekkjarbróðir
minn, fór í sama nám í Leipzig í
Austur-Þýskalandi. „Járntjaldið"
fræga var skammt fyrir austan Gött-
ingen. Það var því ekki hlaupið að því
fyrir okkur Hjörleif að hittast þótt
aðeins væra um 200 kílómetrar á
milli okkar en við vorum duglegir að
skrifast á. Þeir austantjaldsmenn
gáfu út fjölritað tímarit sem hét
Vandi og skrifaði ég nokkrar greinar
í það.
Göttingen er lítill borg, byggðist
aðallega í kringum háskólann sem er
einkum frægur fyrir stærðfræði og
eðlisfræði. Mér var ráðlagt að fara á
þennan stað þar sem háskólinn var
svo þekktur fyrir náttúrufræði-
kennslu sína, en það vora þó önnur
fög en ég var í. Talið er að við háskól-
ann í Göttingen hafi fyrst farið fram
kjamaklofningur á rannsóknarstofu.
Það var eðlisfræðingurinn Otto
Hahn sem framkvæmdi þar kjarna-
klofning á úraníum. En líklega vissi
hann ekki alveg hvað hefði gerst og
gerði sér ekki grein fyrir að þetta
yrði hagnýtt eða notað í sprengjur.
Þetta er eigi að síður upphafið að
ferli sem leiddi til atómsprengjunn-
ar.
í Vestur-Þýskalandi var þá í al-
gleymingi hið fræga efnahagsundur
sem kennt var við Ehrhart, fjár-
málaráðherra Adenauers. Uppbygg-
ingin gekk þama ótrúlega hratt, en
að vísu með hjálp Bandaríkjamanna.
Mjög hagstætt var fyrir okkur ís-
lendinga að læra þarna. Við fengum
gjaldeyri á sérstökum kjöram,
markið var fjórar krónur íslenskar,
en það var langt undir hinu raun-
veralega gildi sem var a.m.k. helm-
ingi hærra. Einnig fengum við svo-
litla námsstyrki frá íslandi. Svo fór
maður heim í sumarfríum og vann
fyrir kaupi. Ég vann t.d. í Grímsár-
virkjun þegar verið var að byggja
hana árið 1956. Sumarfríið var þrír
mánuðir. Svo var frí á vorin. Þetta
var eldgömul skipting á námsárinu.
Fékk alhliða menntun
og kynntist sígildri tónlist
Ég var fljótur að komast inn í mál-
ið, ég hafði æft mig á að skrifa tveim-
ur þýskum stelpum sem vora penna-
vinir mínir. Við skrifuðum um alla
heima og geima. Ég hitti þær þegar
ég kom út og dvaldi um jólin hjá for-
eldrum annarrar þeirra. Við urðum
góðir vinir en ekki varð um nánara
samband að ræða. Foreldrar pöss-
uðu vel upp á dætur sínar í þá daga.
Morgunblaöiö/Guörún Guölaugsdóttir
Ég hélt áfram að safna plöntum í
Þýskalandi, það tilheyrði náminu.
Ég var í almennri líffræði, aðallega
grasafræði.
Ég var með hléum ein fimm ár í
námi í Göttingen. Ég fékk áhuga á
ýmsu öðru þegar leið á námið. Bók-
menntir hafa lengi verið minn veik-
leiki. Ég menntaðist því á ýmsan
hátt í Þýskalandi. Ég fór í leikhús af
og til og seinni árin var ég kominn á
bragðið með klassíska tónlist. Það
var aðallega fyrir áhrif frá íslenskri
stúlku sem var þarna með mér í námi
og hét Ásdís Jóhannsdóttir, frá
Hveragerði, nú látin. Hún leiddi mig
í þennan heim tónlistarinnar. Við
keyptum okkur segulbandstæki í
sameiningu, það var á þeim tíma
þegar þau vora að koma á markað-
inn, þetta var risastórt Grandig-
tæki, svo tókum við upp á band eftir
útvarpi eða plötum og spiluðum mik-
ið.
Það vora nokkrir íslendingar
þarna með mér í námi og við höfðum
mikið samflot. Það hafði bæði kosti
og galla, fyrir bragðið kynntist mað-
ur þýskum stúdentum minna en
skyldi. Ég kynntist þeim þó dálítið
fyrsta árið, þá var ég í heimavist í
Nansens-húsi, sem kennt var við
Friðþjóf Nansen, Norðmenn kost-
uðu það hús gegn þvi að norskir
stúdentar fengju þar inni. Mér líkaði
sæmilega við Þjóðverja, ég hafði
ekki undan þeim að kvarta en þeir
era á ýmsan hátt ólíkir okkur.
Kennsla og rannsóknir
á Akureyri og Árskógsströnd
Ég hætti námi 1961 án þess að
ljúka lokaprófi. Það var h'tið fylgst
með hvernig maður stundaði námið
og ég stundaði það satt að segja ekki
nógu vel, af ýmsum ástæðum. Nám-
inu var þannig hagað að lítið var um
próf þangað til því átti að ljúka með
doktorsprófi. Þetta gerði miklar
kröfur til sjálfsaga.
Ég kvæntist 1958, hafði kynnst
konuefninu, Kristbjörgu Gestsdótt-
ur frá Múla í Aðaldal, á Hallorms-
stað þar sem hún var að vinna í
gróðrarstöðinni. Við eigum þrjú
böm saman og ég á eina stjúpdóttur.
Ég gerðist kennari við Mennta-