Morgunblaðið - 20.08.2000, Blaðsíða 8

Morgunblaðið - 20.08.2000, Blaðsíða 8
8 B SUNNUDAGUR 20. ÁGÚST 2000 MORGUNBLAÐIÐ MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. ÁGÚST 2000 B 9 Inúítafjölskylda Vilhjálms Ste/ánssonar Frank Stefánsson virðir fyrir sér eina af helstu bókum Vilhjálms afa síns, „Heimskautalöndin unaðslegu", á bókasafninu í Inúvik. Brot úr kirkjubókum frá Herschel-eyju frá 15. ágúst 1915. BÆRINN Inúvik í Norð- vesturhéruðum Kanada er heimili margra þjóðabrota, m.a. nokkurra hópa inúíta og indíána, en alls búa hér rúmlega þrjú þúsund manns. Akveðið var að reisa hann árið 1958 og skyldi hann leysa Aklavik, sem hafði verið helsti þéttbýliskjarni Mackenzie- svæðisins allt frá 1912, af hólmi, en Mackenzie áin flæddi iðulega yfír bakka sína um götur Aklavik. Inúvik ber þess greinilega merki að vera „skipulagður“ bær. Aðalgatan, Mack- enziestræti, er samhliða ánni sem hún dregur nafn sitt af, húsin eru keimlík, reist á stólpum ofan á sífreranum. Um allan bæinn liðast miklir stokkar (ut- ilidors) með vatni og skólpi sem minna helst á hitaveitustokka Reykjavíkur- svæðisins. Allt fram á áttunda áratug- inn skiptist bærinn í þijá vel afmark- aða hluta, þar sem inúítar, indíánar (einkum Gwich’in) og hvítir bjuggu hverjir í sínum bæjarhluta. Með tíð og tíma hafa þessir hópar blandast sam- an og bærinn státar af friðsamlegri sambúð kynþátta þótt framan af hafi misskipting gæða og forréttindi hinna hvítu einkennt samfélagið. Afkom- endur Vilhjálms Stefánssonar mann- fræðings og iandkönnuðar, sex bama- börn hans og börn þeirra, hafa sett svip á bæjarlífið. Margt hefur verið ritað um ævi og störf Vilhjálms. Hingað til hefur hins vegar lítið sem ekkert verið hirt um að segja sögu afkomenda hans og inúíta- konunnar Fannýjar Pannigablúk. Þó eru áratugir síðan fyrst var getið um ,;inúítafjölskyldu“ Vilhjálms á prenti. I júlí síðastliðnum hélt ég ásamt Hákoni Má Oddssyni kvikmynda- gerðarmanni til norðvestursvæða Kanada til að kynnast þessu fólki og safna efni í heimildakvikmynd um líf þeirra og vitneskju þeirra um sam- skipti Vilhjálms við Pannigablúk og hennar fólk. Ferðinni var heitið til bæjarins Inúvik þar sem flest bama- barna Vilhjálms búa. Einnig var staldrað við á strönd Norður-Ishafs- ins skammt frá Herschel-eyju þar sem Vilþjámur bjó um skeið ásamt konu og bami, og í Aklavik á vatna- svæði Mackenzie árinnar, þar sem sonur og tengdadóttir Vilhjálms þjuggu lengst af ásamt Pannigablúk. A leiðinni til Inúvik var auk þess staldrað við í Yellowknife þar sem geymd em margs konar skjöl er varða líf og starf Vilhjálms. Ein af helstu bókum Vilhjálms Stef; ánssonar er „The Friendly Arctic“. í bók þessari leiddi Vilhjálmur rök að því að heimskautasvæðin væm nota- legasti staður; ef menn bara ýttu til hliðar þeim hefðum og nauðsynjum sem þeir hefðu alist upp við, löguðu sig að sveiflum náttúmnnar og semdu sig að siðum inúíta, gætu þeir lifað góðu lífi á norðurhjara. Þetta vom orð í tíma töluð og þau skipuðu Vilhjálmi í hóp fremstu heimskautafara íýrr og síðar. Þótt lítið væri í bókinni að finna um tilfinningar, ástir og munúð og Vilhjálmur væri þögull sem gröfin um einkalíf sitt, hér sem annars staðar í verkum sínum (sjá grein mína í Morg- unblaðinu 10. maí 1998), var bókin lát- in heita „Heimskautalöndin unaðs- legu“ í íslenskri þýðingu. Það er eins og þýðandann hafi gmnað að mikil- vægan þátt vantaði í ferðasögu Vil- hjálms, hún væri aðeins sögð að hluta. Nú er völ á margs konar vitneskju sem gefur mun fyllri mynd af einkalífi Vilhjálms í leiðöngmm hans. Sambúð Vilhjálms og Pannigablúk Barnabörn Vilhjálms hafa frá mörgu að segja um líf Vilhjálms, eig- inkonu hans og sonar og sitthvað leynist í skjalasafni Norðvesturhér- aða Kanada í Yellowknife og í bóka- safni Dartmouth háskóla í Hanover í New Hampshire þar sem safn það er Vilhjálmur lét eftir sig er geymt. Síð- ast en ekki síst reit Vilhjálmur dag- bækur í ferðum sínum, en úrval úr þeim verður gefið út næsta vor undir heitinu „Writing on Ice“. Raunar er alls ékki úr vegi að ætla að Vilhjálmur hafi átt unaðslegar stundir á norður- hjara. Þar bjó hann um skeið með Fanný Pannigablúk og syni þeirra Al- ex, eina baminu sem vitað er að hann átti. Nú er í undirbúningi heimildar- kvikmynd um samskipti Vilhjálms og inúíta og afkomendur hans, byggð á þessari vitneskju. Myndin er fram- leidd af Fossafélaginu Títan í sam- vinnu við Islensku kvikmyndasam- steypuna og verður hún sýnd í Sjónvarpinu. Hvítir menn sem ferðuðust um norðurslóðir snemma á síðustu öld eignuðust oft böm með inúítakonum í kjölfar stuttra kynna. Samband Vil- hjálms og Pannigablúk var þó miklu meira en stutt kynni. í hugum inúíta vora þau Vilhjálmur og Pannigablúk hjón. Skilgreining inúíta á hjónabandi var vissulega afar rúm á þessum árum, en hér var ekki aðeins um frjálslegan skilning inúíta að ræða; hjúskaparstaða Vilhjálms og Pann- igablúk og faðemi Vilhjálms vora innsigluð í kirkjubókum Anglican safnaðarins á Herschel-eyju, sem nú era geymdar í Inúvik. Þar segir að þann 15. ágúst 1915 hafi klerkurinn C.E. Whittaker skírt „Fanný Pann- igablúk, 45 ára gamla eiginkonu Vil- hjálms“ og „fimm ára son þeirra (Al- ex) Alik Alahúk til kristinnar trúar“. Alahúk-nafnið er raunar frá fyrri eig- inmanni Pannigablúk, en hún missti mann sinn skömmu áður en hún kynntist Vilhjálmi. Þar sem Firth áin rennur í Norður- íshafið skammt vestan við Herschel- eyju reisti Pannigablúk sér skála þeg- ar Alex var kornungur og hér bjuggu þau Vilhjálmur og Pannigablúk um skeið. Staðarvalið var alls ekki tilvilj- un. Hér var fyrsti viðkomustaður in- úvíúlita frá Alaska á leið þeirra austur á bóginn í byrjun síðustu aldar, en þeim hópi tilheyrði Pannigablúk. Frumbyggjar stunduðu hefðbundnar veiðar á land- og sjávardýram á þess- um slóðum og rétt hjá er Herschel- eyja, sem var mikilvægur áningar- staður fyrir Vilhjálm og aðra ferða- langa um norðurslóðir. Evrópskir hvalfangarar veiddu hér hval í stóram stíl á nálægum miðum og hér var nokkur byggð, m.a. mikilvæg lög- reglustöð eða allt til ársins 1964. Nú er hér fáfarinn þjóðgarður Yukon- svæðisins. Að sögn barnabamanna nefndi Pannigablúk skála sinn „Nún- alúk“, sem merkir „gömul jörð“ á máli inúíta, en nú til dags er hann betur þekktur sem „Skáli Stefánssonar". ggpgpp Systurnar Rosie Albert, Shirley Esau og Georgina Tochor spila sjónvarpsbingó á heimili Rosie. Ljósmyndir/Gísli Pálsson Rosie Albert Stefánsson syngur inúítavísur. Frank Stefánsson við skálann sem Pannigablúk amma hans nefndi „Núnalúk" en er núna betur þekktur sem „Skáli Stefánssonar' ÍMl Hfei ... i/ Æ Nunaluk-tangi, skammt vestan Herschel-eyju við strönd N-íshafsins, þar sem Vilhjálmur og Pannigablúk bjuggu. ,Angló-Ameríski“ leiðangurinn, 1906-07 .Stefánsson-Anderson" leiðangurinn, 1908-12 \ Báthurst- höfði ! BEA UFORTSHAF \ / Amundsenf'ó1 > \ \ 5ssk\ MARS J912 * larrisoríi . flói I MAl-1912 I Richardseyt ickenzie-m/ irvatn svæði KANADA lírbanki BANDARIKIN + Sagan hermir að í Núnalúk hafi leiðir þeirra Vilhjálms og Panniga- blúk skilið í lok annars leiðangurs Vil- hjálms um 1912, þegar Alex var tveggja ára eða svo. Barnabörnin telja að þegar Vilhjálmui- hvarf á brott í lok leiðangursins hafi hann heitið því að koma aftur, en ekkert hafi til hans spurst fyrr en þriðji leið- angurinn var hafinn. Þá hafi Panniga- blúk komið til móts við leiðangurs- menn, þrifið um hálstau Vilhjálms og lesið yfir honum skammimar að við- stöddum samferðamönnum og syni hans fimm ára gömlum. Það fylgdi sögunni að lögreglan hafi ætlað að skakka leikinn, en Vilhjálmur hafi sagt að þetta væri sitt mál. Þau Pann- igablúk og Vilhjálmur hafi þá tekið upp þráðinn aftur. Pannigablúk talaði ekki ensku og Alex gekk aldrei í skóla. Engu að síður varð hann fljótlega tví- tyngdur, jafnvígur á ensku, sem faðir hans kenndi honum, og mál inúítanna, inúvíaluktun, sem hann hafði frá móð- ur sinni. Vilhjálmur vh'ðist hafa kennt syni sínum að lesa og skrifa, sem kom sér vel í viðskiptum við hvíta fólkið, m.a. skinnakaupmenn og hvalfangara. Börn Alex herma að Vilhjálmur hafi ætlað að taka son sinn með sér af vett- vangi að loknum þriðja leiðangrinum (1914-1918). Hann hafi jafnvel búið son sinn undir ferðalag, íyrst til Van- couver og síðan til austurstrandar Bandaríkjanna þar sem Alex myndi alast upp í heimi hinna hvítu, þau Pannigablúk hafi deilt harkalega um þetta en hún hafi haft sitt fram. Pann- igablúk hafi ekki ljáð máls á því að láta af hendi eina son sinn, fjöratíu og fimm ára gömul og með tvö hjóna- bönd að baki. Alex hafi verið eina trygging hennar fyrir lífsviðurværi. Alex saga Stefánssonar Alex ólst upp hjá móður sinni og bræðram hennar. Móðir hans samdi við vinafólk sitt um konuefni handa honum, eins og títt var langt fram á síðustu öld, og hann gekk að eiga in- úítakonuna Mabel Okpik. Þau hjónin áttu erfitt með að sætta sig við ráða- haginn til að byrja með, en sagt er að síðar hafi ástir tekist með þeim. Börn þeirra vora sex, en auk þess tóku þau um tíma að sér tíu munaðarlaus börn. Lengst af hafði Alex framfæri af veið- um að hætti inúíta. Hann þótti líkur föður sínum í útliti og oft átti hann erfitt uppdráttar sem „blendingur" (half-breed). I æsku var hann skráður „hvítur", en síðar á ævinni þegar heilsu hans tók að hraka og hann þurfti á þeirri opinberu aðstoð að halda sem frambyggjum stóð sérstak- lega til boða lét hann skrá sig sem in- úíta. Á vetuma bjuggu þau Alex, Mabel" og Pannigablúk í búðum sínum á Mackenzie-svæðinu, en á sumrin flúðu þau eins og flestir aðrir hitann og moskítóvarginn á vatnasvæðinu og héldu til strandar. Síðustu æviár Pannigablúk bjó fjölskyldan í bænum Aklavik og þar var Pannigablúk jarð- sett, en hún lést úr berklum árið 1941. Börn Alex og Mabel gengu í heima- vistarskóla í Aklavik. Þrjú þeirra vora lengi berklaveik og lágu um tíma á sjúkrahúsi. Þegar Alex lést flutti Mabel til frændfólks síns í bænum Töktoyaktúk við ströndina þar sem^ hún hafði framfæri af saumaskap. Börnin fluttu hvert í sína áttina. Nú eru fimm þeirra búsett í Inúvik, þau Rosie (f. 1933), Alexander (f. 1939), Frank (f. 1941), Willie (f. 1943) og Georgina (f. 1947). Sjötta barnið, Shirley (f. 1936), býr nú í Sachs Harb- or á Banks-eyju. ÖIl era systkinin tví- tyngd, en hér um slóðir á mál inúíta undir högg að sækja. Börn Alex og

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.