Morgunblaðið - 09.09.2000, Síða 2

2 C LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 2000
MORGUNB LAÐIÐ
BOKMENNTAHATIÐ
Nóbelsverölaunahafinn Gunter Grass hefur notaö list sína til aö halda á loft þeirri staöreynd aö einn sannleikur
getur ekki veriö öörum æöri og aö allar sögur eru þess viröi aö vera sagóar, sama hversu áleitnar eöa krefjandi
þær eru. Fríóa Björk Ingvarsdóttir stiklar á stóru í umfjöllun um þennan merka rithöfund og þjóðfélagsgagnrýn-
anda, sem vildi „ná gæsaganginum úr þýskri tungu“.
Bækurgeta valdið
hneykslan og
hamslausri bræði
Giinter Grass.
Blikktromman
Það var einu sinni blikktrommari sem hét Óskar. Þegar leik-
fangakaupmaöurinn hans var tekinn burt frá honum og verslun
leikfangakaupmannsins lögð í rúst renndi hann grun í aö nú væri
að skapast neyðarástand hjá dvergvöxnum blikktrommurum á
borð við hann sjálfan. Þess vegna hafði hann eina heila og tvær
skemmdartrommur á brott með sér um leiö og hann yfirgaf rúst-
irnar, kom út úr Týhússundinu með þær hangandi á sér og fór að
leita fööur síns sem ef til vill var aö leita að honum á Kolamark-
aöinum. Úti var langt liðið á nóvembermorguninn. Hjá borgar-
leikhúsinu, ekki langt frá þeim staó þar sem sporvagnarnir
stönsuðu, stóðu trúaðar konur og skjálfandi Ijótar stelpur sem
dreifðu frómum ritum, söfnuðu peningum í dósir og höfðu strengt
dúk á milli tveggja stanga, þar sem sjá mátti tilvitnun í fyrsta
Kórintubréf, þrettánda kafla. „Trú - Von - Kærleikur" las Óskar og
lék sér að orðunum eins og fjöllistamaður: Auðtrúa, vonarglæta,
kærleiksperlur, Góðravonarhöfði, hálfkæringur, tfúnaðarmál.
Trúir þú því að hann rigni á morgun? Öll þjóðin var auðtrúa og
trúði á jólasveininn. En í rauninni var þessi jólasveinn gasmaður-
inn. Ég tel mér bara trú um að ég hafi fundið ilm af hnetum, ilm
af möndlum. Þetta vargasþefur. Nú líður brátt að fyrsta sunnu-
degi í aöventu, er ég að hugsa. Og þá var skrúfað frá fyrsta, öðr-
um og fjórða sunnudegi í aðventu, eins og þegar skrúfaö er frá
gasi, og þá átti maður að trúa því að í loftinu lægi ilmur af hnet-
um og möndlum, allir hnetubrjótarnir áttu að hugga sig við það:
Hann kemur! Hann kemur! Og hver kom? Jólabarnið, Frelsar-
inn? Eða var það gasmaðurinn himneski, með gasmælinn sem
gefur frá sér tikktikk? Og hann sagði: Ég er frelsarinn, þið getið
ekki eldað án mín. Og það var hægt að semja við hann, hann
bauö gott verð, skrúfaði frá gljáfægöum gaskrönum og hleypti út
heilögum anda svo það væri hægt að steikja dúfuna.
(Brot úr Blikktrommunni eftir Gunter Grass í þýðingu Bjarna
Jónssonar sem kom út 1998)
ÝSKI rithöfundurinn Gunter
Grass hefur hlotið marg-
vísleg verölaun fyrir verk
sín, nú síöast Nóbelsverð-
launin í bókmenntum árið
1999. Hann er af þýskum og kasjúb-
ískum uppruna, fæddist í borginni
Danzig sem nú heitir Gdansk og til-
heyrir Póllandi. Þráttfyrir að fjölskyld-
an hafi alist upp við fremur þröngan
kost var bernskuheimili hans mikiö
menningarheimili þar sem bóklestur
var hluti af daglegu lífi. Móðir hans
sá til þess að börnin hefðu aögang
að heimsbókmenntunum og Grass
las allt sem hann kom höndum yfir,
meöal annarra höfunda á borð við
Dostojevskí, Tolstoj, Hamsun og Lag-
erlöf.
Gunter Grass er einn þeirra rithöf-
unda sem trúir á töframátt sagnaþul-
arins og gildi munnlegrar frásagnar-
hefðar. Til marks um það hefur hann
hverja einustu setningu yfir upphátt,
veltir henni f munni sér, áður en hann
skrifar hana niður, standandi við púlt
eins og Laxness. Hann hefur enga
trú á fulltingi tölvunnar við ritstörfin,
segir þær hannaðar til að flýta fyrir
fóiki. Sjálfur telur hann ritstörfin
þvert á móti krefjast þess að í þau
fari ómældurtími ogyfirlega.
Við afhendingu Nóbelsverölaun-
anna sagði hann frá því hvemig hann
varö að rithöfundi, skáldi og mynd-
listarmanni, „ - allt í senn og allt á
ógnvekjandi hvítan pappír". Hann var
einungis tólf ára þegar hann gerði
sér grein fyrir því að hann vildi helga
siglistum. Það varvið upphaf heims-
styrjaldarinnar síðari. í tímariti
Hitlersæskunnar sá Grass auglýst
freistandi tækifæri til að vinna sam-
keppni um bestu frumsömdu sög-
una. Þar með hófst ritferill hans þó
ekki hafi sagan sem hann skrifaói
birst á prenti, því að hans sögn ent-
ist söguhetjum hans ekki nógu lengi
líf til að sagan gæti tekið á sig eitt-
hvertform.
Bernska hans tók þó skjótan endi
því fimmtán ára var Gúnter Grass
kvaddur í herinn, klæddur í ein-
kennisbúning og gerður að virkum
þátttakanda í hildarleik
heimsstyrjaldarinnar. Hann fór ekki
varhluta af ógnvænlegum atburöum
stríðsátakanna frekar en aðrir og
særðist í átökum árið 1945, þar
sem stór hluti hersveitar hans lét líf-
ið. Stuttu seinna, aðeins sautján ára
gamall, var hann tekinn höndum af
Bandaríkjamönnum og sendur í
fangabúóir sem stríðsfangi.
Fyrsta bókin vakti mikla eftir-
tekt bæði fyrir stíl og efnistök
Eftir að stríöinu lauk sá Grass um
skeið fyrir sér með svartamarkaðs-
braski, sem landbúnaðarverkamað-
ur og sem aöstoðarmaöur stein-
smiðs, jafnframt því aö undirbúa sig
undir nám í listaskóla. Árið 1928 hóf
Grass nám í listaakademíunni í
Dússeldorf, en hann stundaöi einnig
nám í ríkislistaskólanum í vestur-
hluta Berlínar árin 1953-55.
Gúnter Grass hefur ekki verið viö
Forsíðumynd/Kristinn Ingvarsson.
eina fjölina felldur á listasviðinu þvf
auk skáldsagnagerðar hefur hann
lagt stund á Ijóöagerö og leikritun.
Samhliða skriftunum hefur hann
einnig unniö við myndlist, einkum
grafík, og iöulega skreytt kápur bóka
sinna auk þess að halda mynd-
listarsýningar.
Að loknu námi feröaöist Grass um
Evrópu, til Ítalíu, Spánar og Frakk-
lands, en það var einmitt meðan á
dvöl hans í Paris stóð sem hann
hófst handa við fyrstu og jafnframt
þekktustu skáldsögu sína, Blikk-
trommuna (1959). Þessi fyrsta bók
hans vakti strax mikla eftirtekt, bæði
fyrir stíl og efnistök. í Þýskalandi
varö hún þó fyrst og fremst til þess
að kalla fram heiftúöug viðbrögð, en
mörgum fannst Grass ganga óþægi-
lega nærri brothættri sjálfsímynd
nýs Sambandslýðveldis Þjóðverja
með lýsingum á upþgangi nasism-
ans.
Aðalsöguhetja bókarinnar er Ósk-
ar Matzerath og rifjar hann upp ævi-
sögu sínu á geðsjúkrahúsi. Á þriggja
ára afmælisdegi sínum ákvað hann
að hætta að vaxa í mótmælaskyni
við hræsni og firringu samfélags
hinna fullorönu. Þaðan í frá notar
hann smæð sína sem hlífiskjöld til
þess að skilja á milli sín og um-
heimsins. Uppáhaldsleikfangið sitt,
blikktrommuna, notar Óskar til að
sýna viðbrögð sín við því sem er að
gerast í kringum hann og ber hana
óspart. Ef tromman er fjarlægð öskr-
ar hann þannig að gler splundrast.
Vegna smæðar Óskars og hegðun-
ar draga hinir fullorðnu þá ályktun að
hann sé vangefinn og hætta að vera
á varðbergi gagnvart honum. Óskar
verður því áskynja um ýmislegt sem
annars hefði verið farið með í laun-
kofa gagnvart honum. Hann fylgist
bæði með því sem er að gerast f
sinni eigin fjölskyldu, t.d. ástarsamb-
andi móður sinnar og frænda undir
boröstofuborðinu, og einnig því sem
er að gerast í víðara samhengi úti í
samfélaginu sjálfu.
Blikktromman kom út árið 1959
og var strax útnefnd til bókmennta-
verðlauna í borginni Bremen. Verð-
launin féllu þó ekki Grass í skaut í
það sinn þar sem borgaryfirvöld kom-
ust að þeirri nióurstöðu að ýmislegt í
bókinni væri miður viðurkvæmilegt.
Þessi uppákoma varö þó til þess að
beina athygli almennings að bókinni
og naut hún strax mikillar hylli.
Ræturnar má rekja
til skálkasagna
„Rætur mínar sem rithöfundar,"
sagði Grass í Nóbelsræöu sinni,
„má rekja til skálkasagna spænsku
og márísku skáldsagnahefðarinnar. í
gegnum aldirnar hefur hefðbundiö
þema þeirra sagna verið baráttan við
vindmyllur, því eiginleg tilvist skálks-
ins byggir á broslegu eðli þess sem
er sigraður. Skálkurinn mígur á mátt-
arstólpa valdsins og reynir að saga í
sundur veldisstólinn þó hann viti full-
vel að ekki muni sjá högg á vatni.
Þegar hann heldur á brott má vera að
upphafinn helgistaðurinn sé svolítiö
subbulegur, eða að veldisstóllinn
velti örlítið, en það er allt og sumt.
Hið broslega er þáttur í örvæntingu
skálksins."
í kjölfar Blikktrommunnar komu
verkin Köttur og mús og Hundaárin,
en þessar þrjár bækur mynda
„Danzig-trílógíuna" og byggjast allar
á reynslu hans frá upþvaxtarárunum
í Danzig. Sem heild lögðu þærgrunn-
inn að oröspori Gúnter Grass sem
þjóöfélagsgagnrýnanda og málsvara
þeirra sem minna mega sín.
Sú meistaralega frásagnargáfa
sem Gúnter Grass sýndi strax í fyrstu
bókum sínum mótaðist öðru fremur
af ögrandi persónusköpun, óvenju-
legu tungutaki og hnitmiðaðri þjóðfé-
lagsgagnrýni. Á eftirstriösárunum
áttu þýskir rithöfundar talsvert erfitt
uppdráttar. Bókmenntahefðin og
tungumáliö var mótað af slagorðum
og spillingu nasismans og í kjölfar
stríðslokanna, af tilraunum eftir-
stríðsskálda til að draga fram ákveð-
ið hlutleysi í þýskri tungu. Litskrúóug-
ur stíll Grass kom því nokkuö á óvart
á þessum tíma. í viðtali sem birtist í
Tímariti Máls og menningar árið
1998 minnist Grass á þessa örðug-
leika: „Sumir mér eldri höfundar,
þeirra á meðal Heinrich Böll og Gúnt-
er Eich, reyndu að skrifa afar fábrot-
inn, knappan stíl. Þar sem þýsk
tunga haföi oröiö fyrir skaða vegna
hugmyndafræði nasista ætluðu
þessir rithöfundar að hreinsa til í
bókmenntunum. Ég þoldi ekki þessi
siðvöndunarviðbrögð gegn þýskri
tungu. Ég var þeirrar skoðunar að
ekki væri rétt að refsa tungumálinu
fýrir aö hafa verið misþyrmt, þaó
væri út í hött. Mér fannst mikilvægt
aö enduruppgötva þann auö sem
tungumálið býr yfir og nýta hann í
þágu bókmenntanna."
Hugmyndafræðileg uppbygging
eftirstríðsáranna
í kjölfar „Danzig-trílógíunnar" hóf
Grass bein afskipti af stjórnmálum,
en hann skrifaöi meðal annars fyrir
Willy Brandt, formann sósíaldemó-
krata, sem var kanslari árin 1969-
74. Á þann máta, sem og með þeim
bókum sem fýlgdu á eftir, tókst hon-
um aö halda áfram að þjóna sem
samviska sinnar kynslóðar og taka
virkan þátt í hugmyndafræðilegri
uppbyggingu Þýskalands eftir stríðið.
Eftir trílógíuna hættir Grass að
grafa eingöngu f fortíðinni í bókum
sínum ogfer að beina sjónum sínum
að sinni eigin samtíð. Hann hvikaði
þó hvergi frá þeim pólitíska undirtóni
sem einkennir höfundarverk hans,
því í Staðdeyflngu (1969) beinir
hann sjónum sínum að stríðinu í Ví-
etnam.
í næstu bók þar á eftir, Úr dagbók
snigils (1972), samþættar hann for-
tíð og samtíó og í Flyðrunni (1977)
gengur hann enn lengra í þeim frá-
sagnarmáta því sú saga spannar
tímabil allt frá forsögulegum tíma til
samtímans. í Flyðrunni fjallar hann
um þróun siömenningarinnar, ólík
sjónarmiö karla og kvenna og glímu
þeirra í gegnum aldirnar. í stuttu
verki frá árinu 1980 heldur hann
áfram að rannsaka tímahugtakið og
býr til sitt eigiö tímahugtak „forsam-
tíðina", þar sem heföbundin lögmál
tíma og rúms raskast og einungis
framvinda frásagnarinnar ræður ríkj-
um.
Greiningu sinni á siömenningunni
heldur Grass áfram í bókinni Rottan
(1986) en hún afhjúparekki síst hug-
myndir hans um mikilvægi friðarferl-
isins í heiminum og þau umhverfis-
legu sjónarmið sem hann aöhyllist.
Bókin Fundurinn í Telgte (1979),
markar nokkra sérstöðu en hún fjall-
ar um ímyndaöan fund rithöfunda
sem bera saman bækur sínar undir
lok þrjátíu ára stríðsins, árið 1647.
Vfsar Grass þar til hóps rithöfunda
sem hann starfaöi með á mótunarár-
um sínum á sjötta áratugnum, en
þeir hittust undir nafninu Gruppe 47.
Bókin er skrifuö til heiöurs Hans
Werner Richter sem kynnti Grass fýr-
ir þessum hópi manna og gerði hann
að þátttakanda í þeim mikilvægu
umræöum um tunguna og
bókmenntirnar sem þar áttu sér
stað. Grass segirífyrrnefndu viótali í
TMM að með Fundinum í Telgte hafi
hann vonast til „að geta tengt þá erf-
iðu stöðu sem ungir höfundar voru í
rétt eftir stríð við jafn erfiöa stöðu rit-
höfunda og menntamanna í þrjátíu
*spron
'élag íslenskra
bókaútgefenda