Morgunblaðið - 03.12.2000, Qupperneq 10

10 SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Fátt skelfi
en Ivrirliv!!
framtaksse
Miklar umræöur og jafnframt deilur standa nú yfir
vegna áforma um stórfellt sjókvíaeldi á laxi á Aust-
fjöröum. Nýjasta innleggió í umræðuna var álit
tveggja virtra erlendra vísindamanna sem telja að
slíkt eldi geti verió stórskaðlegtfyriríslenska laxa-
stofna. Er þaö eitt af megindeiluefnunum.
Guðmundur Guðjónsson ræddi viö Orra Vigfússon
laxverndarmann, formann NASF, Noróur-Atlants-
hafslaxsjóösins, og innti hann eftirýmsum upp-
lýsingum varðandi máliö.
ÞAÐ ER ekki von að venju-
legt fólk viti hvað um er
að vera. Til skiptis koma
mætir menn fram i
greinaskrifum og fjðl-
miðlaviðtölum og halda
fram gersamlega ólíkum
skoðunum. Sumir segja sjókvíaeld-
ið stórhættulegt, ekki aðeins villt-
um laxastofnum, heldur ekki síður
umhverfmu í heild. Aðrir segja
hættuna enga og þriðji hópurinn
heldur því jafnvel fram að sjókvía-
eldi geti verið beinlínis hvetjandi
fyrir umhverfíð og villta laxastofna.
„Framlag þessara virtu vísinda-
manna og prýðisgóðu fyrirlesara á
ráðstefnunni í vikunni var afar mik-
ilvægt og tímabært. Þeir staðfestu
allt það sem við höfum verið að
segja um hættuna sem stafar af
sjókvíaeldinu og studdu það með
fjölda gagna sem öll voru byggð á
vísindalegum rannsóknum. Hættan
er umtalsverð. Það er hætta á
erfðamengun í villtum laxastofnum,
frárennslismengun og sjúkdómum,
veirusýkingum og sníkjudýrum
sem geta borist í villta stofna. Það
var fískeldismaður þama í salnum
sem spurði um svokallað skiptieldi,
þar sem eldislaxarnir eru ekki allan
uppvaxtartímann í kvíunum. Vís-
indamennimir staðfestu þá einnig,
að þótt skiptieldi geti verið illskárri
kostur í einhveijum tilvikum, þá er
það einnig hættulegt," segir Orri.
Og hann heldur áfram:
„Það kom fram á dögunum, í
greinum í Morgunblaðinu eftir Vig-
fús Jóhannsson, formann fiskeldis-
og hafbeitarstöðva, og í viðtali við
hann í sama blaði, að fiskeldismenn
hafi í fórum sínum hvatningu frá
NASCO, laxverndarsamtökum rík-
isstjóma laxalanda beggja vegna
Atlantsála fyrir fyrir því að fjölga
megi fiskeldisstöðvum með sjókvíar
hér á landi. NASCO er stofnun sem
hefur vemd villtra laxastofna á
dagskrá sinni og kom þetta því
verulega á óvart. Þegar að var gáð
kom enda í ljós að þetta er hrein-
lega ósatt. Þegar eftir var leitað
bámst þau svör frá NASCO, að þar
á bæ hefðu menn heyrt af þessu,
þ.e.a.s. að aðilar í fiskeldi héldu
þessu fram, en að ekkert slíkt mat
hefði farið fram og því síður hafi
borist hvatning frá stofnuninni. Það
væri gaman að vita hvað vakti fyrir
Vigfúsi með því að draga NASCO á
þennan hátt inn í umræðuna.“
Umhverfísráðherra hafði úr-
skurðað að fískeldi í Mjóafírði
þyrfti ekki í umhverfísmat, en nú
hefur skipulagsstjóri úrskurðað að
væntanlegt fískeldi í Reyðarfírði
þurfí í slíka meðferð. Hvaða þýð-
ingu hefur þessi ákvörðun fyrir
framhaldið?
„Þetta hlýtur að vekja alla til
umhugsunar. Embættismenn em
að byrja að átta sig á því hve gríð-
arleg áhrif fiskeldið getur haft á
umhverfið. Ég er bjartsýnn á að
hinar eldisstöðvamar endi í um-
hverfismati vegna þessa úrskurðar.
Dómstólaleiðin verður farin með
Mjóafjarðarmálið, en NASF hefur
nú ásamt Landssambandi veiðifé-
laga og veiðifélögum Hofsár og
Sunnudalsár, Selár, Vesturdalsár
og Haffjarðarár kært úrskurð um-
hverfisráðherra til Eftirlitsstofnun-
ar EFTA. Þar ætlum við að láta
reyna á það hvort úrskurðurinn
brjóti í bága við EES-samninginn,
einkum tilskipanir um mat á um-
hverfisáhrifum.
Það er við ramman reip að draga
hér heima fyrir, því öll rök hníga
að því að þegar hafi verið tekin
pólitísk ákvörðun um að úthluta
þessum fiskeldisleyfum og einmitt
að keyra málin í gegn áður en ís-
lendingar hafa náð að undirbúa sig
fyrir slíka starfsemi með þeim
hætti að gagn geti orðið af. í krafti
þess úrskurðaði Siv Friðleifsdóttir
eins og hún gerði og ég fullyrði að
aldrei fyrr hafi jafn illa grundaður
úrskurður verið kveðinn upp í um-
hverfísmáli á Islandi heldur en
þegar hún úrskurðaði í Mjóa-
fjarðarmálinu.
Hvað varðar alþjóðlegar skuld-
bindingar er stefnubreyting um-
hverfisráðherra af tvennum toga.
Annars vegar á ekki lengur að nota
skort á vísindalegum sönnunum
sem rök fyrír því að koma í veg
fyrir viðráðanlegar varúðaraðgerðir
og hins vegar eiga íslendingar ekki
lengur frumkvæði að forvörnum
gagnvart hættu af mengun í norð-
urhöfum. Umhverfisráðherra ber
að sanna málflutning sinn fyrir
hlunnindabændum á íslandi, ekki
öfugt.
Umhverfisráðuneytið og meng-
unarsvið Hollustuverndar ríkisins
segja annars vegar að áhrif laxeldis
á villta laxastofna sé lítið sem ekk-
ert og hins vegar að áhrifin séu of
víðtækt úrlausnarefni til að rétt-
læta að einstakt laxeldi verði (
og sér látið sæta mati á umhverl
áhrifum. Veiðimálastjóri segir ei:
júlí og annað í september. Með ö
um orðum, opinberir aðilar (
ófærir um að vernda náttúruna
nágrannaréttur er að engu hafðu
Þá er rétt að nefna þátttöku
anríkisráðherra, en hann er h
uðpersóna í þessu máli. Utanríl
ráðuneytið fer með forræði
laxverndarsamtökum NASCO gt
vilja íslenskra hagsmunaaðila. I
er mjög óheppilegt að forræði
ábyrgð fari ekki saman. I ölli
öðrum löndum eru það viðkomai
fagráðuneyti sem fara með forr;
í NASCO og við teljum að með i
verandi fyrirkomulagi miðist þátt-
taka íslands við hagsmuni fiskeld-
isins en ekki hagsmuni villtra
laxastofna. Islenskir hagsmuna-
aðilar hafa farið þess á leit við
Halldór Ásgrímsson að hann skili
forræðinu yfir til landbúnaðarráðu-
neytisins, en við því hefur ekki ver-
ið orðið. Fjölmargar varúðarálykt-
anir hafa verið samþykktar ár eftir
ár í NASCO án þess að þær hafi
verið kynntar innlendum aðilum
eða lagaðar að íslenskum aðstæð-
um. “
Rúmlega hálfdrættingur
Orri réttir nú fram íslandskort
sem NASF hefur látið hanna og
vísar til þess að á íslandi hafi 1860
lögbýli tekjur af laxveiðihlunnind-
um. Þetta væru umhverfisvæn og
sjálfbær hlunnindi sem skiluðu gíf-
urlegum skatttekjum til hins opin:
bera og nytu engra styrkja. í
stuttu máli væri villti laxinn dýr-
mætasti fiskur landsins. „Það er
eins og ráðamenn vilji ekki taka
með í reikninginn að á þessum
svæðum býr fólk,“ heldur Orri
áfram, „fólk sem byggir afkomu
sína á þessum laxveiðihlunnindum.
Fólk sem gæti ekki haldið út á
jörðum sínum ef það missti auð-
lindina. Við hjá NASF höfum
reiknað saman að heildartekjur af
laxveiðihlunnindum á ári eru um 2
milljarðar, en til samanburðar eru
3,5 milljarðar af sauðfjárræktinni
og öllu sem henni fylgir. Laxinn er
því ríflega hálfdrættingur á við
sauðkindina. Margir bændur sem
ég hef sýnt þetta hafa hreinlega
misst andiitið. Menn gera sér ekki
grein fyrir hvað auðlindin er mikil-
væg. Fólk í sveitum reynir eins og
það getur, en lífið er mikil barátta.
Einn er kannski með hrossarækt til
að drýgja tekjumar, annar á veg-
hefil, sá þriðji á reykhús og sá
fjórði keyrir kannski sjúkrabílinn
eða skólabflinn. En 1.860 lögbýli
hafa tekjur af villtum laxastofnum."
Lögbýlin borgi
Hvernig skýrir þú ákvörðun um-
hverfísráðherra?
„Hér er verið að velta kostnaðar-
byrðinni á íslensk lögbýli. Úrskurð-
ur umhverfisráðherra er á skjön
við meginsjónarmið vísindamanna
um allan heim. Allir vísindamenn á
vegum Alþjóða hafrannsóknaráðs-
ins, ICES, eru sammála um meng-
Það er við ramman reip að draga hér
heima fyrir, því öll rök hníga að því að
þegar hafi verið tekin pólitísk ákvörðun
um að úthluta þessum fiskeldisleyfum og
einmitt að keyra málin í gegn.
unarhættu af laxeldi. Það á einnig
við um langflesta íslenska vísinda-
menn. Ef ekkert væri að, hvers
vegna hafa þá verið settar í gang
fjölmargar neyðaráætlanir og opin-
berar rannsóknir í Noregi, Skot-
landi, írlandi og í Kanada? Það er
til að takast á við vandann sem
menn standa nú frammi fyrir.
Þetta hefur kostað þarlenda skatt-
greiðendur milljarða króna og ekki
sér fyrir endann enn. íslenskir
veiðiréttareigendur standa í kostn-
aðarsamri baráttu við að vernda
vistkerfi villta laxins og standa
höllum fæti. En með öguðum
vinnubrögðum hefur íslenskum
bændum og vemdarsinnum tekist
að skapa dýrmætar perlur í þjóðfé-
laginu, eftirsóttar laxveiðiár, og
viðhalda óspilltum og villtum laxa-
stofnum. Islenski laxinn skapar
þjóðarbúinu um tvo milljarða króna
árlega í tekjur eins og ég gat um
áðan. Allir njóta góðs af. Ekki að-
eins veiðiréttareigendur heldur
einnig fjöldi fólks sem hefur at-
vinnu af ferðamennsku. Islenskar
laxveiðiár laða til sín innlenda og
erlenda veiðimenn, fiskurinn er
umhverfisvænn og sjálfbær. Ríkis-
sjóður nýtur góðs af, hver lax sem
veiðist skilar 5 þúsund krónum í
ríkiskassann í formi beinna tekju-
skatta. Þess utan eru tekjur veiði-
bænda tífaldaðar í fasteignagjalds-
stofni. En þetta kostar fómir.
Árlega verja íslenskir aðilar sjálfir
um 150 milljónum í aukaútgjöld,
nýja búsvæðagerð, ræktun, leigu,
uppkaup neta á fæðuslóð og stjóm-
un. Allt kemur þetta þjóðarbúinu í
heild til góða. Með markvissum
stjórnunaraðgerðum hefur tekist, á
aðeins 10 ámm, 1990-2000, að tvö-
falda tekjur þjóðarinnar af villtum
laxastofnum. Fjárfestingarverð-
mæti greinarinnar er þannig um 25
milljarðar króna og vaxtarmögu-
leikar em góðir. Áfram skal haldið
og ekki er ólíklegt, ef markmið
okkar um stjórnun laxveiða í
Atlantshafi ná fram að ganga, að
aftur megi margfalda tekjur ís-
lendinga af þessari auðlind, með
frekari friðun á fæðuslóð, aukinni
búsvæðagerð og meiri sér-
fræðiþjónustu. Á móti þessari upp-
byggingu verður að teljast óþolandi
að þurfa að standa i eilífu stríði við
ráðuneytin. Skilaboð umhverfisráð-
herra em hins vegar þau að veiði-
réttareigendur eigi einir að kosta
baráttuna gegn áreiti fiskeldis en
óspillt náttúra tryggir að öðm
jöfnu búsetu þeirra í strjálbýlum
sveitum landsins.
Er einhver ástæða til að rengja
að búnaður og þekking, að ekki sé
talað um markaðshorfur í fískeldi,
séu nú miklu mun betri og meiri
heldur en fyrr er fískeldi var reynt
á Islandi með litlum árangri?
„Eina reynslan sem til er af fisk-
eldi á Austfjörðum er eitraður þör-
ungablómi og stórfelldur taprekst-
ur. Margar fjölskyldur þar sitja
enn eftir með sárt ennið. Vel má
vera að búnaður sé betri en fyrr og
þekking manna einnig, en það er
enn ekkert sem bendir til að þetta
muni ganga betur nú en áður, auk
þess sem nettóáhættan er mun
meiri þar sem áformin öll em
miklu stærri. Þá er ekki vitað til
þess að nokkurs staðar í heiminum
sé nauðsynleg tækniþekking til
staðar sem gerir stórar sjókvíaeld-
isstöðvar ömggar. Venjulegar
kvíar, litlar eða meðalstórar, em
allar reyndar að óöryggi og að
halda ekki laxi. Miðað við þá þekk-
ingu sem til er í dag telst engin
eldiskví nægilega ömgg og þá síður
það stórvirki sem fjárfestar hug-
leiða að reisa við Austfirði. Ekki
liggja heldur fyrir nein gögn frá
sjálfstæðum verkfræðingum eða
óháðum aðilum með sérþekkingu á
tæknisviðinu né t.d. Siglingamál-