Alþýðublaðið - 05.08.1959, Blaðsíða 5

ÞAÐ er sagt, að það eigi
að byggja ráðhús við
Tjörnina. Sumir segja
ofan í henni. Aðrir
segja yfir hana. Og að allt
kofadótið sunnan Alþingis-
húss og norðan Tjarnar eigi
að hverfa. Ég veit ekki gjörla
hversu þeim málum er háttað.
Hins vegar hef ég alltaf gert
ráð fyrir, að sú örlagastund
rynni upp að Reykjavík eign-
aðist ráðhús. Og ég er auk
þess svo bjartsýnn að trúa
því, að forustu borgarinnar
auðnist að velja því svo stað,
að það verði stolt og eftir-
læti borgarbúa.
En svo er það Iðnó. Það
þarf engar bollaleggingar um
ráðhússbyggingu til þess að
sjá það í hendi sér, að hlut-
verki Iðnó er lokið — það er
að segja því hlutverki húss-
ins, sem hefur verið þess veg-
legasta, að vera um nálega
hálfa öld leikhús Reykjavík-
urborgar. Og því er lokið af
þeirri einföldu ástæðu, að
húsið er orðið gamalt og dug-
ar með engum hætti til þess
lengur, svarar ekki lengur
neinum þeim kröfum, sem
gera verður til slíks húss. Það
var myndarlegt hús á sinni
tíð, stórhýsi á mælikvarða
þeirrar kynslóðar, sem reisti
það. Og búið að gera ómetan-
legt gagn. En hæfir nú ekki
lerigur, er orðinn stórkostleg-
ur hemill á þeirri list, sem
það hefur átt sVo drjúgan þátt
í að fóstra, til fagnaðar og
menningarauka fyrir gervalla
Reykjavík — og traunar land-
ið allt, — því við megum ekki
gleyma því, að Iðnó hefur
verið heimili og vettvangur
Leikfélags Reykjavíkur lengst
um og merkilegastan hlutgnn
af allri starfsævi þess gagn-
merka félagsskapar.
Og þá kem ég að því, sem
alvarlegast er j þessu máli,
tvennu, sem ekki má ske:
1. Það má aldrei koma
fyrir, að Leikfélag Reykjavík-
ur verði heimilislaust fyrir
starfsemi sína, sem leikhús og
menningarstofnun.
2. Við megum ekki una
því, að gömul, óhæf og úrelt
húsakynni, verði eðlilegri
þróun þessa merkilega félags-
skapar þrándur í götu, leng-
ur en orðið er. Eða, ef menn
vilja heldur, lengur en þann
tíma, sem það tekur, að bæta
úr því og veita félaginu húsa-
kynni til starfa, sem séu í
engu óríflegri miðað við
Reykjavík í dag og kröfur og
hætti vorrar tíðar, en Iðnó
var á sinni tíð.
Og þá er í rauninni komið
að niðurstöðu, sem var upp-
haf og fyrirsögn þessarar
greinar:
Nú byggjum við borgarleik-
húsið.'
Mér er það ákaflega vel
ljóst, að leikhús, — Borgar-
leikhús Reykjavíkur — verð-
ur ekki galdrað upp með orð-
unum einum. Og eigi síður
hitt, að það tekur sinn tíma
að koma því upp. En hitt er
og jafn augljóst, að þetta má
ekki dragast von úr viti. Það
er ekki réttmætt, sæmilegt né
viðeigandi — og þegar allt
kemur til alls: Það er engin
þörf á að það dragist enda-
laust. Að minnsta kosti er
tími til kominn að hrinda mál
inu af stað. Þetta ár á ekki að
líða svo til enda, að það verði
ekki gert.
En . hvað um peningana?
' munu menn spyrja. Hvaðan
eiga þeir að koma? Það er
engin von til þess, að ríkið,
sem hefur Þjóðleikhúsið á
MWMMtMMMMMtMMIMMMt
Ég hef velt þessu máli tals-
vert fyrir mér, og alltaf kom-
izt að þeirri niðurstöðu, að
Borgarleikhúsið eigi að vera
sjálfseignarstofnun, með
sterkan félagsskap áhuga-
manna að bakhjarli. Og Borg-
arleikhúsið ber að reisa handa
Leikfélagi Reykjavíkur, í
þakklátri viðurkenningu þess
ómetanlega starfs, sem það
hefur unnið í þágu íslenzkr-
ar leiklistar, og til þess að það
verði áfram vagga og skóli
ungra krafta og hæfileika,
eins og verið hefur, og til þess
að það verði á komandi tím-
um fært um að veita íbúum
höfuðborgarinnar og gestum
hennar óteljandi uppbyggi-
legar gleðistundir, eins og það
hefur gert.
Ég hef hugsað mér, að í
fyrsta áfanga tækjum við
þannig á málinu, að nú með
haustinu kveðjum við saman
áhugamenn og aðra unnend-
ur leiklistar og komum á
laggirnar styrktarmannafé-
lagi. Ég hef til bráðabirgða
hugsað mér, að við yrðurri
þúsund manpa hópur, sem
skuldbindum okkur til þess að
leggja byggingarsjóði Borgar-
leikhússins eitt þúsund krón-
ur á ári næstu þrjú árin. Ég
hef borið hugmyndina undir
nokkra kunningja mína, sem
ýmist eru allvel efnaðir, eða
í góðum stöðum, og hver ein-
asti hefur svarað: Það skal
ekki standa á mér. Þannig hef
ég komizt að öruggri raun um
að málið á góðvilja í hugum
borgaranna, og vitanlega
miklu víðara út. en mér sé
kunnugt um, eða hafi haft
færi á að kanna.
Þúsund manns, sem legðu
Borgarleikhúsinu þúsund
krónur á ári hver, næstu þrjú
árin, myndu veita fram-
kvæmdanefnd leikhússbygg-
ingarinnar þriggja mill-
jón króna öruggar tekjur
þessi fyrstu þrjú ár, auk
þess, sem ég tel ekki útilokað,
að ýmsar stofnanir og fyrir-
tæki yrðu fáanleg til þess að
styrkja málið, annað hvort
með framlagi í eitt skipti fyr-
ir öll eða árlegu tillagi, eftir
að skriður væri kominn á
málið. Og þá kemur það einn-
ig .til, sem ég gat um í upp-
hafi, að ég tel aðstoð Reykja-
víkurbæjar alveg vísa, þegar
svo væri komið. Þetta átak
myndi nægja til þess að
hrinda málinu af stað og því
myndu vekjast upp fleiri liðs-
meim en okkur grunar nú. Ég
hef aðeins nefnt þúsund
manns, sem hugsanlega tölu
styrktarmanna, með það fyr-
ir augum; að þetta yrði nokk-
uð víðtæk • samtök. Það má
vera, að þeir verði færri. En
þeir geta lika vel orðið fleiri.
Ég hef stungið upp á eitt þús-
und króna framlagi á ári.
Vera má, að sumum þyki það
of lítið og seint vinnist með
því móti. En fyrir mér vakir,
að gefa sem flestum færi, án
þess gð það verði tilfinnan-
leg byrði. Við erum svo á-
kaflega mörg, sem einatt lát-
um þúsund krónur sáldrast
út, án þess, að þess sjái Veru-
legan stað. Cjj, loks hef ég
nefnt þrjú ár, af því að öll-
um þorra manna er auðið að
sjá svo yfir hag siijn, að þús-
und króna árleg skuldbind-
ing til svo skamms tíma, á
ekki að verða ofurefli. Og auð
vitað mætti greiða allt
þriggja ára framlagið í einu
lagi, ef menn kysu heldur. En
ég tel hyggilegt að miða hina
fyrstu skuldbindingu við ein-
hvern tiltekinn tíma, svo að
þá sé hverjum frjálst frá að
gang4 ef hann kýs. Hitt er
ég svo handviss um, að ef
skriður kemst á málið og það
fer giftusamlega af stað, bæði
með staðarval, teikningu og
aðrar framkvæmdir, þá verða
þeir æði margir, sem kjósa að
fylgja því lengra á leið og
kippa ekki að sér hendinni
fyrr en verkinu er sómasam-
lega lokið. Ég er þess fullvís,
að þetta verður léttara átak,
en okkur kann að gruna í dag.
Sú er reynsla mín af kirkju-
byggingum hinna fámennu
safnaða hér í Holtsprestakalli.
Góður vilji samhuga manna
er mikið afl.
Hér er ekki rúm að sinni að
ræða nánar um fyrirkomulag
og starfshætti þessara styrkt-
arsamtaka. Ég hugsa mér, að
þeir verði ekki svo alls kostar
fáir, sem mæta vilja til fund-
ar um málið, þegar til hans
verður kvatt, að samtökunum
verði þá sett bráðabirgðalög
og stjórn, sem hafi nána sam-
vinnu við forustumenn Leik-
félagsins þegar frá upphafi.
Að síðan gangi hver maður að
því með oddi og egg að afla
samtökunum nýrra félaga,
hver þar sem honum er kunn-
ugast fyrir. Ég er ekki eins
kunnugur í Reykjavík nú,
eins og ég var fyrír nokkrum
árum, en ég sé þá fyrir mér í
röðum, sem ég mun verða ó-
feiminn við að biðja þessu
máli liðsinnis, og nokkurn
veginn viss um málalokin. Og
þó eru þeir margir, sem þar
munu reynast mér stórum
drýgri. Frjálst menningar-
framtak borgaranna er miklu
sterkara afl í þessu landi, en
við látum okkur einatt gruna.
Slysavarnasamtökin eru eitt
dæmi þess. Reykjalundur ann-
að. Mörg fleiri eru til, en þarf-
laust að telja þau. Og Borg-
arleikhúsið verður ein hinna
glæsilegu stofnana, sem bor-
in verður fram til sigurs af
frjálsu menningarframtaki
börgaranna.
— Það eru nokkur ár síð-
an mér datt fyrst í hug að
hreyfa þessari hugmynd, hef
eiginlega aldrei gengið svo út
úr Iðnó að lokinni sýningu
Leikfélags Reykjavíkur nú
síðustu árin, að mér hafi
ekki runnið til rifja aðstaða
félagsins og listamannanna,
sem þar slitu kröftum sínum,
og fundizt við hin standa
þarna í óbættri skuld. Það
hefur verið að festast með
mér, að við ættum að byggja
Borgarleikhúsið eitthvað á þá
leið, sem hér er vikið að. Nú
er hugmyndinni hreyft er
mér fannst ég ekki mega
þegja lengur, og ég vona, að
hún megi verða til þess að
vekja til umhugsunar um
málið og hrinda af stað um-
ræðum um það. Fari svo vel,
þá mun margt koma fram,
auk þess ,sem ég hef lagt hér
til mála að upphafi, fleiri úr-
ræði, snjöll ráð og hagkvæxn
— og velviid og áhugi. Hver
slík hugmynd skal verða mér
þakkar- og gleðiefni. Og fá-
tæklegt liðsinni mitt og bróð-
urlega samvinnu býð ég hverj
um þeim, sem að þessu máli
vill vinna.
Og að lokum, sem svar við
hugsanlegri mótbáru:
Hvers vegna vera að
vafstra í að byggja nýtt leik-
hús? Hvers vegna ekki láta
hið glæsilega Þj.óðleikhús um
þetta allt?
Já, hvers vegna?
í mjög. stuttu- máli myndi
ég svara þessu svo:
Það er meðal annars af því
að Leikfé,lag Reykjavíkur
varðveitir innan sinna vé-
banda listræna og leiksögu-
lega erfð (tradition) hina einu
sem til er á íslandi, og Þjóð-
leikhúsið af skiljanlegum á-
stæðum hefur ekki. Það getur
eignast hana og mun reyndar
að sjálfsögðu eignast hana á
hálfri öld eða svo, og þegar
lengra líður fram. En Leikfé-
lag Reykjavíkur geymir í eríð
sinni blómann af ævistarfi
frumherja leiklistarinnar á
íslandi, Sigurðar Magnússon-
ar, Árna Eiríkssonar, Stefan-
íu Guðmundsdóttur, Guðrún-
ar Indriðadóttur, Helga Helga
sonar. Jens Waage, Friðfinns
Guðjónssonar, Gunnþórunnar
Halldórsdóttur, leiðbeinand-
ans og leikritaskáldsins Ein-
ars H. Kvaran, leikritaskálds-
ins og brautryðjandans Ind-
riða Einarssonar, svo að að-
eins nöfn nokkurra látinna
af-reksmanna á sviði listarinn-
ar séu nefnd. Þessa listrænu
og leiksögulegu erfð á aö
varðveita óbrotna innan vé-
banda þeirrar stofnunar, þar
sem hún hefur skapazt og
dafnað, og gera það með því
eina móti, sem það verðnr
gert. Það er að skapa Leik-
félagi Réykjavíkur varanlega
framtíð og starfsskilyrði með
því að byggja Borgarleik-
húsið.
Og loks er ég þess fullviss,
að það verður leiklistinni í
landinu og sköpun nýrra
leikbókmennta ómetanleg
örfun og styrkur að leikhúsin
í höfuðborginni séu tvö, keppi
nautar og uppalen<iur hvors
annars. Það verður hollara
fyrir framiak og líf, vænlegra

sinni könnu, leggi fram fé til
slíkrar byggingar. Og það er
heldur engin von til þess, að
Reykjavíkurbær, sem hefur í
ótal horn að líta, — verði við
því búinn, að snara út fé til
nýrrar leikhússbyggingar,
enda varla við að búast. Ekki
rekur Reykjavíkurbær leik-
hús. Hvorttveggja þessi rök-
semd er fullkomlega réttmæt.
Þess má ekki vænta, að þess-
ir aðilar taki málið upp, beri
það fram, né hrindi því í fram-
kvæmd. Hlutur þeirra á að
vera sjálfsögð og mikilsverð
aðstoð, sem hins vegar er al-
veg réttmætt að gera ráð fyr-
ir, og ástæðulaust að ætla, að
muni bregðast, þegar til kast-
anng kemur. En átakið, sem
þarf til að hrinda málinu af
stað, framkvæmdarstarfið, og
verulegur hluti fjármunanna
verður að koma annars staðar
frá. Og það er við þeim vanda,
sem við verðum að finna ráð.
Alþýðublaðið — 5. ágúst 1959 ^