Alþýðublaðið - 10.11.1959, Blaðsíða 10

HINN 11. nóvember 1926
gerðist merkilegur atburður í
leiklistarsögu íslendinga. Þá
hvessti í fyrsta sinn af því,
sem var að gerast í leikritun
og leiklist í heiminum — var
ekki lengur gola, sem hafði
verið árum eða áratugum
saman að komast yfir hafið.
Aldrei hafði Leikfélag Reykja
víkur valið sér verkefni, sem
var jafn nýtt í öllum skiln-
ingi. Þetta verkefni var Sex
persónur leita höfundar eftir
Lmgi Pirandello, eða öllu
heldur Sex verur leita höf-
undar, leikrit, sem ætti að
semja eins og það hét þá.
Ekki er að vita, hversu
mörgum var Ijóst, að þarna
voru íslendingar að gerast
stórum virkari og ábyrgari
hluthafar að arfi evrópskrar
leikmenningar en áður hafði
verið. En einhverjum mun þó
hafa fundizt, sem þeir stæðu
á krossgötum, að minnsta
kosti getur einn gagnrýnand-
inn þess, að áhorfendur hafi
verið „tvíráðir11. Þetta eru
umbrotaár hjá Leikfélagi
Reykjavíkur, margt ungt fólk
er að hefja starfið með nýjar
hugmyndir, og sjóndeildar-
hringurinn er að stækka.
Þetta sama ár er í fyrsta sinn
leikið Shakespeareleikrit á
íslandi, og um svipað leyti er
verið að glíma við Himnaför
Hönnu litlu eftir Hauptmann,
Afturgöngur og Villiönd Ib-
sens og Sérhvern eftir Hugo
von Hofmánsthal, svo að
eitthvað sé nefnt. Gaman væri
nú að eiga þó ekki væri nema
brot af upptökum frá þessum
sýningum, ekki eingöngu til
þess að fá hugmynd um hvern
ig leikið var á íslandi þá —
heldur líka til að kynnast,
hvernig menn bregðast hér
við framlagi Pirandellos til
skilnings á leiklistinni, eðli
hennar og þróun. Þá mynd-
um við kannski skilja, hvern-
ig eða hvers vegna áhorfend-
ur voru „tvíráðir11. Var ^það
formið, sem kom svona flatt
UPP á þá, eða gekk þeim illa
að fóta sig í meiningunni hjá
Pirandello?
Síðan eru liðin 33 ár, 33 við-
burðarík ár. Heimurinn hefur
kynnzt nýjum tilraunum með
leikritsformið, Toller og hin-
um þýzku expressionistunum,
Claudel, Eliot, Brecht, Diirr-
enmatt, Fritsch, Beckett,
Ionesco. Enginn þessara höf-
unda ætlast til þess að sýnd
(illusion) mannlífsmyndar
verka sinna sé raunsæileg —
heldur fyrst og fremst leik-
ræn og listræn. Ekki verður
heldur komizt hjá því að
minnast á áhrif sýninga Max
Reinhardts á sjálfan leikmát-
ann, Rússana Meyerhold og
Vachtangov, hið „episka“ leik-
hús o. s. frv. Flest af þessu er
að ~vísu ekki nema nafnið eitt
fyrir íslenzka leikhúsgesti, en
við höfum þó að minnsta kosti
kynnzt leikritum Thorntons
Wilders.
Sýnd og reynd er ekki eina
spumingin, sem Pirandello
veltir fyrir sér í þessu leikriti,
en fyrir hann sem leikhús-
mann, er hún áleitin. Hinn
ötuli leikstjóri sýningar Leik-
félagsins, Jón Sigurbjörns-
son, gat þess nýlega, að þetta
leikrit með sitt. óvenjulega
form væri eins og ferskur
andi, jafnvel enn í dag. Ég er
ekki frá því, að flestir frum-
sýningargesta hefðu getað
tekið undir þessi orð hans.
Þetta er bending um, hvar við
stöndum, bending um það, að
spurningin um sýnd og reynd
er jafn brennandi fyrir okkur
nú og hún var á meginland-
inu þegar endurmat varð þar
á listsköpun eftir fyrra stríð,
eða öllu helzt bending um
hvernig við bregðumst við
henni.
Hvert hefur verið viðhorf
okkar gagnvart sýnd og reynd
í leiklistinni undanfarin ár?
Undirrituðum, sem hefur ekki
átt kost á að sjá allar leiksýn-
ingar í Reykjavík undanfarin
10 ár en þó mikinn meiri-
hluta, hefur virzt þetta: Hin-
ir hugsandi leikhúsmenn hafa
haft fordæmi Stanislavskíjs:
ir sjálfu sér, borið fram af
hinni upprunalegu gleði yfir
að leika?
Við skulum athuga sýningu
Leikfélagsins í ljósi þessa.
Við höfum annars vegar leik-
flokk, sem er í æfingu, þeir
eru fulltrúar sýndarinnar.
Hins vegar eru hálfkaraðar
persónur einhvers leikrita-
skálds, sem ryðjast inn á æf-
inguna og heimta, að þeim sé
gefið líf, heimta að fá að vera
fulltrúar reyndarinnar. Hér á
milli stendur leikstjórinn,
sem eins og sönnum leikhús-
manni sæmir, brúar á milli,
enda ekki alltaf sjálfum ljóst
hvað er líf og hvað er leikur,
hins vegar kjarni heildarinn-
ar, brennipunkturinn, sem
sker úr um að þessir tveir
heimar geta aldrei orðið einn
og sami heimur). Skáldskap-
ur, hrópar einn eða fleiri af
leikurunum, þetta er bara
þykjast, hann stendur upp og
hneigir sig eins og við hin á
eftir. Nei, segir faðirinn, þetta
er veruleiki. Drengurinn er
dáinn í alvöru. Tjaldið.
Þegar leikritið var svona,
var auðvelt að skilja það sem
uppgjör við realismann eða
öllu heldur hugmyndina, sem
til grundvallar lá natúralism-
anum.
En Pirandello gekk öðru
leikarinn á að vera sú per-
sóna, sem hann túlkar, ekki
Ieika hana; m. ö. o. sýnd og
reynd skuli helzt vera hið
sama. Hinir minna hugsandi
hafa fylgt í humátt á eftir og
tamið sér raunsæislegan leik-
máta. Þetta er gott og blessað,
mikill hluti leikbókmennt-
anna verður ekki túlkaður á
sannfærandi hátt með öðrum
aðferðum, og fyrir leikara
sem hafa sumir hverjir tækni,
sem er þeim ekki sú lyfti-
stöng, sem þyrfti, er slíkt við-
horf góður skóli. 'Vitað eða ó-
vitað hafa flestir gagnrýnend-
urnir stutt að þessu, og þegar
áhorfandinn segir að þessi og
þessi leikari leiki vel, á hann
í flestum tilfellum við, að
hann hafi verið eðlilegur,
virzt raunverulegur. En nú er
það svo, að leikhús með sóma-
tilfinningu, getur ekki verið
þekkt fyrir annað en að flagga
með eitthvert öndvegisverk
heimsbókmenntanna við og
við og þá kemur í ljós, ag svo
illa vill til, að mörg þessara
verka, sígild eða yngri, eru
alls ekki raunsæileg. Þegar
slík verkefni hafa slæðst upp
á svið hér, hafa íslenzku leik-
listarmennirnir orðið hikandi
í túlkun sinni, verið sem þá
vantaði fótfestu. Það er eins
og leikarinn hafi stundum
verið að biðjast afsökunar á
ljóðinu, sem hann var að
fara með, að það skyldi ekki
vera eðlilegt, talað mál. Hver
kann að fara með alexandrín-
una, svo nefnt sé dæmi úr
klassískum verkum, eða hver
þorir að leggja áherzlu á hið
þeatralska í sumum yngri
verkum, láta það standa und-
og hvort er meiri sannleikur.
Persónurnar eru- misjafnlega
skapaðar af hendi höfundar,
faðirinn og stjúpdóttirin mest,
enda flytur hann þanka höf-
undarins, en hún veldur mest
hinum dramatísku átökum;
hinar fjórar (eða fimm, Ma-
dame Paee er framkölluð rétt
eins og á miðilsfundi) minna,
enda höfundurinn bersýnilega
ekki búinn að vinna til fulln-
ustu úr hlutverki þeirra í
leikritinu, sem hann gafst
upp á að semja.
Við þurfum því ekki að
verða hissa, þótt við ruglumst
í því stundum á sýningu Leik
félagsins, hverjir eigi að
tákna hvað, hverjir eigi að
vera meira raunverulegir,
leikararnir eða persónurnar.
Af því leiðir aftur, að manni
verður ekki Ijós grundvallar-
hugmynd leikritsins eða öllu
heldur skilningur leikstjór-
ans. Nú ber að geta Þess að til
eru fleiri en ein gerð af leik-
ritinu. í eldri gerð leikritsins
gengur dæmið upp á mjög
rökréttan hátt: Persónurnar
eru í upphafi nokkuð óraun-
verulegar, en það breytist
eftir því sem á leikinn líður.
Um leikarana er öfugt farið.
Hvörfin verða, þegar aðalleik
konan og aðalleikarinn túlka
atriðið milli föður og stjúp-
dóttur í gleðihúsinu, en hin
síðarnefndu reka upp trölla-
hlátur: það var alls ekki
svona. Risin verða í lokin,
þegar drengurinn styttir sér
aldur (atriði, sem ekki skipt-
ir neinu höfuðmáli í leik-
ritinu í leikritinu, enda
ekki sérlega mikið undir-
búið eða rökstutt, en er
\ Sveiim \
\ Einarsoi? J
\ ikrifar m\
\ íeikHsf j
vísi frá leikriti sínu síðar, og
bætti við endi þar sem per-
sónurnar birtast leikstjóran-
um og áhorfendum óraunveru
legri en nokkru sinni fyrr.
Þannig sýnir Leikfélagið það.
Ég get ekki betur séð en leik-
brúðurnar í lokin komi eins
og skrattinn úr sauðarleggn-
um, ef við ætlum að leggja
þann skilning í leikritið sem
við höfum gert að ofan og
dramatísk bygging leikritsins
virðist styðja. Hvað hefur hér
gerzt? Er Pirandello þá þeg-
ar farinn að efast um rétt-
mæti þess sem hann hefúr áð-
ur boðað? Eða eigum við kann
ski að leggja til grundvallar
orð hans um hið eilífa líf
skáldskaparins, sem við héld-
um áður að væri hliðargrein,
en koma ágætlega heim við
hinn nýja endi. En þá opnast
ýmsir möguleikar, m. a. að
skoða leikritið sem árás á
leikhúsið, eins og sumir hafa
viljað gera: list þess lifir og
deyr á sama augnabliki, með-
an bókstafurinn blífur. Það
verður þá að teljast að
minnsta kosti kaldhæðni að
fela umræddri stofnun, leik-'
húsinu, að flytja þennan boð-
skap. Nú eða sýnir þessi um-
ræddi endir kannski hreínlega
ekki annað en að hinn ástríðu-
fulli leikhúsmaður hafi ekki
getað setið á sér, fyrst hann
tók sig út, le théat-re pour’ le
théatre. Sýning Leikfélagsins
gefur ekki svar við þessum
spnrningum, svo ég fái greint
en sökin er kannski mín.
Gísli Halldórsson leikur
föðurinn, Áróra Halldórsdótt-
ir móðurina, Þóra Friðriks-
dóttir uppkomnu dótturina,
Steindór Hjörleifsson upp-
komna soninn og Guðmund-
ur Pálsson leikstjórann. Ekk-
ert af þessu ágæta leikfólki
getur talizt sjálfkjörið í hlut-
verk sitt, nema helzt Steindór.
Hann skilar líka hlutverki
sínu vel, og sama gerir Þóra
Borg í hlutverki frú Pace. En
klaufaleg voru atriðin, þegar
sonurinn myndar sig til að
fara og yfirgefa hin (leik-
stjórnaratriði). Leikur Þóru
Friðriksdóttur er tour dé
force. og það eru bjórar í
þeim leik. Ennþá vantar hana
tækni til að gera eina stór-
fellda mynd úr því sem nú er
riss. Leikstjórnin er stundum
sterkari en innlifunin. Per-
sónan verður í höndum henn-
ar fyrst og fremst „gikksleg
og ósvífin stelpa“, eins og
henni er lýst á einum stag í
leikritinu, en henni má lýsa
á margan hátt annan svo vel
sé. Þóra er að minnsta kosti
hressileg við hliðina á Gísla,
og veitir ekki af. Leikfélag
Reykjavíkur hefur stundum
að undanförnu orðið að skipa
yngri leikara í hlutverk rosk-
ins fólks. Helga Valtýsdóttir
var hætt komin á slíku um
eitt skeið, og nú er röðin kom-
in að Gísla Halldórssyni. Fað-
irinn verður í meðförum hans,
aldraður, fátækur, rólyndur
og dapur dýrlingur, og það
held ég hafi ekki vakað fyrir
Pirandello. Hlutverkið er
ekki svo einfalt. Hitt er annað
mál, að Gísli er í engum vand-
ræðum með að koma til skila
boðskap Pirandellos. En hvar
er Þorsteinn Ö. Stephensen?
Guðmundur Pálsson er við-
felldinn í hlutverki leikstjór-
ans, en skortir eðlilega mikið
til að skila því hlutverki svo
að veigur sé í.
Eitt grundvallaratriði í
leikhúsrekstri er að velja
verkefni eftir þeim kröftum,
sem leikhúsið hefur á að
skipa. Leikfélag Reykjavíkur
hefur ekki alltaf gleymt þess-
ari reglu, og þannig fleytt sér
yfir mörg sker, en ætti ekki
að láta hana niður falla nú.
Hitt er annað mál, að það er
kannski ekki tilviljun, hvern-
ig Leikfélagið raðar niður við-
fangsefnum sínum nú í haust.
Stundum er talað um að ala
þurfi upp áhorfendur, og ef til
vill felst í því sannleikskorn.
Þess vegna: Fyrst Pirandello,
síðan Beckett. En nú skyldu
einhverjir ætla, af því, sem að
ofan hefur verið sagt, að hér
væri á ferðinni leikrit, sem
ætti helzt erindi til leikhús-
fólks. Síður en svo. Heimur
Pirandellos er miklu víðari en
svo. Spurninguna um sýnd og
reynd orðar hann meðal ann-
ars á þennan hátt: Hver ert
þú, sá sem ég held að þú sért
eða sem þú heldur sjálfur að
þú sért. Huglægni eða hlut-
lægni? Hvað er sannleikur?
Hvern varða ekki þessar
spurningar?
Sveinn Einarsson.
J0 10. nóv. 1959 — Alþýðublaðið