Íslendingur - 08.02.1862, Blaðsíða 4

148
coccus ciliatus«, sem er nokkru minni í sjer. Báðar
þessar tegundir má finna hjá oss innan um sölin, án þess
menn greini það að, og eru því sölvamœðurnar opt borð-
aðar með sölunum. Vjer ætlum jurt þessa holla og nœr-
andi, bæði fyrir menn og skepnur, og má hana borða
bæði þurrkaða og líka soðna í hlaup, eins og fjörugrösin.
Að manneldi til mun hún standa mjög nærri fjörugrös-
unum og sölunum. t ý
Eptir þannig að hafa farið yfir flestar af hinum al-
kunnu ætiþangstegundum hjá oss, viljum vjer í fám orð-
um snúa liinu helzta af því, er einn af hinum nvjari sæ-
jurtafrœðingum, dr. Henry Harvey (er vjer áður höfum
nefnt), hefur sagt um notkun þeirra til manneldis:
"Meðan mannkynið stcndur á hinu lægsta menntun-
arstigi, tekur það að eins tii ýmissa ætijurtategunda, til
að seðja hungrið, og síðan fara menn að við hafa þær
til lyfja. Ýmsar þangtegundir erunú bæði hjá villumönn-
um og menntuðum þjóðum notaðar til manneldis; þó eru
þær optar við hafðar sem krydd eða viðmeti, en sem meg-
infœða. Margar þangtegundir, er fmnast við strendur norð-
urálfunnar, eru borðaðar af almenningi. Strandbúar ír-
lands og Skotlands borða rifið úr marikjarnanum, en rífa
áður blaðið utan af því; þó eru hin þurrkuðu blöð af
• Rhodymenia palmata'l« enn þá almennar jetin. írar
kalia hana «Dillish«, en Skotar «Dulse«. j>essi tegund
er opt sjálfri sjer ólík, allt eptir þeim stöðum, þar sem
hún vex; þegar hún vex utan á leggnum á þarategund-
um, er liún fastari í sjer og ósœtari, og þess vegnatalin
miklu rýrari, en þar sem hún vex innan um kuðunga og
aðrar sæmosategundir í flœðarmáli. það er þessi síðast
nefnda tegund, sem er í miklu gengi og köliuð er «Dil-
Ush«. Á sumum stöðum á vestanverðu írlandi er þessi
þangtegund hið eina krydd, er strandbúar hafa með kart-
öplum sínum, en þó er þetta engan veginn svo að skilja,
að það sjeu að eins hinir fátœku, sem borði hana, því
hún er opt borðuð af öllum stjettum, annaðhvort sem
sælgæti eða tii heilsubótar, og einkum virðist, að börnum
liinna ríkari þyki hún góð. Menn geta hvervetna fengið
hana til kaups í matjurtabúðunum í hinum írsku bœjum,
og svona fæst hún líka til kaups í bœnum Nýju-Jórvík
hjá oss, þar sem írar búa. Yið strendur miðjarðarhafs-
ins er hún hvervetna við höfð í súpur. í hungursneyð,
er nýlega gekk yfir írland, reyndi lierra Soyer að koma
1) Jietta ern &n efa vnr vanalegu súl, því þau heita hjá hinum
nýjari þangfrœtiingum ýmist .Rhodomenia palmata", „Rodo-
mela palmata‘, „Halymeuia palmata'- eta ,Ulvaþalmatak.
167
að fátt er svo fyrir öliu illt, að ekki boði nokkuð gott, því
að einstaka menn fóru og að bœta sig, er þeir hugðu
dómsdag að höndum korninn, en siík betrun liafði þó
aldrei djúpar rœtur, eins og vænta mátti, því að þegar
liættan þótti afstaðin og lialastjarnan horfin, þá munu
margir hafa sagt, eins og barnið: »|>ú þurftir ekki, guð, jeg
gat«, og hafa orðið hálfu verri eptir en áður. j>ví að svo
er mannkyninu varið, og mun verða, meðan það lifir á
hnetti þessum, að það er langtum afiárabetra, að góðverk
þess komi af elsku til skaparans, en af ótta fyrir bans
hegnandi hendi.
Stjörnufrœðingarnir hafa nú á þessari öld þótzt finna
fulla ástœðu til að hugga veikar sálir, og frelsa þær frá
þessari halastjörnuhræðslu. J>eir hafa sýnt með ljósum
dœmum, að eigi að eins jörðin sjáif, heldur og nokkrar
aðrar jarðstjömur smjúga að ósekju í gegnum halastjörn-
urnar, eða að minnsta kosti í gegnum liaia þeirra, og það
mun vera áreiðanlegt, að jörð vor núna síðast í sumar eð
var, öndverðlega í júlímánuði, flaug mitt í gegnum halann á
írum upp á liina rjettu notkun þessarar sæjurtar, en því
miður hafa þeir enn þá eigi tekið það upp, að borða
haha soðna, heldur hráa, og stundum steikta«. — »Nær-
fellt allar brjóskkenndar þangtegundir (lihodospermeœ) má
sjóða niður í vel borðanlegt hlaup, og það eru hinarbeztu
tegundir, sem gjöra hlaupið þykkast«.
J>essi sami rithöfundur segir, að nPorphyra lacini-
ata« og »v.ulgaris«, er vaxi nærfellt alstaðar við strendur
norðurálfunnar, sjeu hinar beztu œtipangstcgundir, en
það er mjög örðugt að skilja, hvað þessi lians »Forphyra«
á að vera, ef það eru eigi sölvamœiiur vorar, jafnvel þótt
vjer hvergi getum fundið þetta nafn í sæjurtabókum þeim,
er vjer höfum í böndum. Vjer verðum samt sem áður
að ætla, að nafnið »Porphyra laciniata« sje komið í
staðinn fyrir Linnee’s »Fucm laciniatus« og Lyngbyes
»Spkcerococcus laciniatus«, en þessar tvær tegundir eru
ekkert annað en sölvamœðurvorar. Að öðru leyti er það mjög
merkilegt, að þessi sami lærði sæjurtafrœðingur fullyrðir,
að grasafrœðingar hingað til þekki ekki svo mikið sem eina
eitraða þangtegund, þar sem menn þó meðal landjurtanna
þekkja ótal. Menn þurfa því eptir hans lærdómi alls eigi
að vera hræddir við, að reyna hverja þangtegund sem vill
til manneldis, en hann telur á hinn bóginn raun þessa
óþarfa, því að reynslan sje búin að sanna, að hin smá-
gjörðu brjóskkenndu söl og fjörugrös gefi mest og bezt
lilaup, og sjeu því bezt til manneldis.
Loksins viljum vjer geta þess, að það má telja ein-
hverja hina mestu vanrœkt á landi voru, að þangtegundir
vorar alls eigi eru við hafðar handa alidýrum. Yjer köll-
um það enga rjetta notkun á þeim, þótt menn á stund-
um í heyskorti grípi til þess, að gefa kúnum hráan mari-
kjarna, því að vjer erum sannfœrðir um, að langtum um-
fangsmeira og betra gagn mætti af þeim bafa, ef rjetti-
lega væri með þær farið. Vjer þykjumst sannfœrðir um,
að bæði mætti ala kálfa og grísi á þangmauki, og að
menn alls eigi þyrftu að vera svo fjarska-vandlátir að
þangtegundunum til slíks, eins og þegar þær eru hafðar
til manneldis. Vjer höfum lesið, að til Hainborgar komi
árlega heilir skipsfarmar af fjörugrasa-hlaupi frá Irlandi, og
er það keypt þar til að ala á því kálfa og grísi. Hlaupið
er þá skorið í smábita, og þeir látnir í volga undanrenn-
ingu, en síðan er það gefið þessum alidýrum, og er mælt,
að þau fitni og vaxi ágæta-vel á því.
j>að er án efa varla rjett lmgsað, þegar menn skera
kálfana annaðhvort fárra nátta, eða svo að segja undir
eins og þeir eru komnir úr kúnni, því að slíkt sýnir, að
168
einni þeirra, án þessvjer vissum nokkuð af þvi; hræðslan
fyrir liaiastjörnugrandinu mun því nú hvervetna mjög veik
orðin, nema ef hún skyldi lifa hjá einstaka kerlingum og
gamalœrðum sjervitringum, sem þykir skylt að hanga sem
iengst fastir við allar bábiljur, og það því fastar, því
heimskulegri sem þær eru.
En þótt halastjörnuhræðslan sje að deyja út, þá tek-
ur samt ekki betra við, því »Norðri« er nú búinn að frœða
oss á því, að jörðin geti sprungið undir fótunum á oss,
þegar minnst varir. Vjer þurfum nú ekki lengur að vera
að góna upp í liimininn, tii að gá að halastjörnum, er
muni granda oss; það er svo sem ekki til neins, því nú
er nokkuð annað langtum verra á ferðum, og það erþað,
að »Norðri« hefur fundið, að hnöttur vor getur, þegar
minnst varir, tekið jóðsótt, lagzt á gólf og fcett af sjer
nýtt afkvæmi, er hann kallar tungl. Kerlingarnar, sem
áður voru rólegar mörg ár í senn, þegar engin sást hala-
stjarnan á loptinu, geta nú búizt við þessari óttalegu jarðar-
jóðsótt á hverri nóttu, því að hún getur eins vel komið