Íslendingur - 26.02.1862, Blaðsíða 3

163
learia Islandica); b, hvannarót (Angelica archangelica);
c, mura (Potentilla reptans); d, holtarót (Silene acaulis);
e, lambablómarœtur eða harðsœgjur (Lucubulus acaulis)
og f, villikornið eða melurinn í austursveitum. IJm hið
fyrsta eða skarfakálið er það að segja, að það er bæði
holt og nœrandi, að svo mikluleyti það hefur í sjerfólg-
inn jurtasafa, en mjölefni eralls eigi fólgið í því; það er
því fremur sem krydd eðaholljurt, að menn hafa það til
manneldis, og til þess er það gott, en að kröptum kemst
það í engan samjöfnuð við hinar upptöldu mosategundir.
Ilvannarótin er sjer í lagi holl kryddjurt, til að borða
með fiski og kjöti, en nœrandi efni hefur hún harðla lítið.
Muran var áður haldin nœrandi, og var þá viðhöfð til
manneldis, eins og sjá má af Birni Halldórssyni og hinni
gömlu vísu: »f>au áttu börn og buru, grófu sjer rœtur og
muru«, en lítið manneldi mun í henni. Holtarót hefur
verið viðhöfð til manneldis í harðærum, og var hún jetin
bæði hrá og soðin í mjólk; er sagt hún gjöri mjólkina
sœta, pg sýnir það, að í henni er sykurefni. Mjölefni er
mjög lítið í henni. Ilarðsœgjurnar eru líks eðlis sem
lioltarótin, og er hvoratveggja þessa jurt fremur að á-
líta sem krydd, en fœðu eða verulegt manneidi. Um
villikornið vita allir, að það hefur í sjer mjöltegund, og
að talsverðu gagni kemur það í Skaptafellssýslunum, en
sje þar svo ástatt, sem þeir segja fjelagar, Bjarni Pálsson
og Eggert Ólafsson1, að 40 hesta eða 80 bagga þurti til
að fá úr því eina tunnu af mjöli, þá liafa þeir vist satt
og rjett í því, »að fyrir engri fœðu sje haft meira lijer
á landi en henni«; það kvað þurfa auk þess mikinn og
langan undirbúningstíma til að geta orðið að mjöli; því
bæði þarf að ná því af stönginni, þurrka við eld og mala,
áður jetið verður. f>ó menn nú vildu fara að yrkja korn-
tegund þessa, sem vex að eins í eldfjallasandi, þá erum
vjer hræddir um, að slíkt mundi að litlu haldi koma;
langtum betur lízt oss á, að menn fengju fjallakorn frá
Skotlandi, sem sagt er að þoli mikinn kulda, og reyndu
til að sá því hjer; því að það mundi að öllum líkindum
geta náð fullum þroska hjá oss.
Kokkrir ætisveppar finnast og, þá er hafa mætti til
fœðu, einkum sem krydd með fiski og kjöti. f>að eru
einkum tvær eða þrjár tegundir, hinn eiginlegi œtisveppur
(Agaricus campesler), reiðikxílan (Boletus luteus) Og kúa-
lubbinn (Boletus bovinus); hinar aðrar sveppategundir eru
óætar, og sumar jafnvel eitraðar. Ætisveppurinn er í fyrst-
unni kringlóttur, en síðar verður hann flatur og ljósrauð-
1) Jjjá lerbabók jieirra bls.
19 7
jarðskjálftanum, 1783, og svo framvegis, en oss virðistþað
œrinn munur, þótt lítill hluti fólks geti farizt þannig á sjó
eða landi, þegar náttúrukraptarnir beita ofurafii sínu, á
móti því, að hugsa sjer allt mannkynið á jarðarhnettinum,
sem er talið að vera þúsund milíónir að tölu, fara svona
allt í einu, af því hnötturinn springi í sundur; en hitt er þó
skoplegra, þegar þessi ferðamaður er eins og að gieðja
sig yfir því, að vjer þurfum þó eigi að óttast skot tungl-
búanna, af því þeir sjeu eigi til. »Annars er það gottfyrir
oss«, segir hann, »að engir tunglbúar eru til, því ef þeir
fengju liorn í síðu oss, gætu þeir gjört oss tjón; tungl-
búar gætu, ef þeir isefðu hugvit til, að smíða góðar fali-
byssur, skotið á jörðina, ef þeir væru hœfnir«. þetta er
einhver hin skoplegasta liugmynd, sem vjer höfum Iieyrt,
og það er auk þess, sem þessi maður liefur sagt á und-
an, svo lítið vit í henni, að menn skyldu haida, að mað-
urinn væri mjög fávís, ef eigi vitlaus. Hvernig ættu t. a.
m. tunglbúar að geta reiknað það mótspyrnuafl, sem gufu-
hvolf vort veitir svo vel fallbyssukúlum, sem öðum hlutum?
ur að ofan; fóturinn er stuttur og hvítleitur; blöðin eru
fyrst rósrauð, en verða síðar svört; hann vex opt í görð-
um, nálægt húsum og í skógarbrekkum. Hann er sveppa
beztur, og mjög nœrandi. Eeiðikúlan hefur stóran gulan
útbreiddan hatt; pípurnar eru kringlóttar, og fóturinn
hvítur. Á kúálubbanum er hatturinn breiður, sljettur, rönd-
óttur, ávalur, með ójöfnum holum; fóturinn er gulur, á-
valur, í miðjunni rauðleitur og ofantil þykkari; kjöt hans
er bleikrautt á lit.
Sveppar kallast í útlöndum »Champignons«, og eru
viðhafðir sem jurtaviðmeti (Gemyse), bæði með fiskmeti
og kjötmat, og eru þá tilbúnar úr þeim ýmsar ídýfur
(Saucer), og þykir slíkt herramannsmatur, enda er það
sannast að segja, að ætisvepparnir eru mjög kröptug og
nœrandi fœða. í matjurtabók Eggerts Ólafssonar er til-
búningi þeirra lýst á þcnnan hátt: »Svepparnir eru eigi
síður heilnæmir, þegar þeir eru súrsaðir, ellegar með
öðru móti geymdir nokkra stund, stappa eða grautur er
af þeim gjörður með þessu móti: tak þá upp, kasta burt
fótunum, og flysja af yztu himnuna ofan á þeim; þvo þá
síðan vel í hreinu vatni, sjóð þá í öðru vatni, svo yfir
fljóti, sía mest allt vatnið frá, gjör síðan af þeim stöppu
með drykk eður ediksvatni og smjöri; pipra þá vel, eða
sá yfir þáípipars staðhvannarótar-myljum» Um geymslu
sveppanna erþartalað áþessa leið» Ungir og smáir sveppar
eru teknir með leggjum og öllu, þvegnir vel og skipt á sein-
astíhreinu vatni; soðnir svo í saltvatni 10 mínútur, lagðir
síðan í klút svo vatnið af renni; síðan eru saman við látin
heii piparber, nokkuð muskat-blóm, og vínedik svo mikið
að svepparnir verði gagnvotir þar í; bœtist hjer við nokkuð
af hvítu- eður messu-víni; sjóð þetta allt til samans, og
tak ketilinn af eldinum, þegar suðan kemur upp; lát þá
seyðið sjer í lagi, en þurrka sveppana; kom þeim síðaní
glerbuðk, hell á seyðinu og bind vel yfir. þannig eru
sveppar geymdir hjá velmegandi mönnum utanlands«.
Ýmsar kryddjurtir eru og til á landi voru, er hjer
þykir eigi hlíða upp að telja, því vjer höfðum í ritgjörð
þessari að eins ásett oss, að geta þeirra, er verulegt
manneldi í sjer hafa. llinar eiginlegu kryddjurtir snerta
matreiðslufrœðina, og í matreiðslubókum má því finna
þær, og livernig með þær skuli fara.
(Niðurlag í næstablaði).
198
þeir hafa sjálfir ekkert gufuhvolf, eptir því sem höfundur-
inn segir, og hvernig eiga þeir þá að þekkja ábrif þess?
Setjum, að vjer jarðbúar vildum skjóta á tunglið; hversu
langt ætla að kúlur vorar kœmust? þær komast epiir reikn-
ingi fallbyssuliðs vart eina mílu í lopt upp, og detta svo
aptur á jörðina. Tunglbúar þyrftu að öllum líkindum 20
þúsund sinnum sterkari fallbyssur, en hin armstrongsku
skotvopn, til að geta náð jörðinni. Er slíkt auðið að
hugsa sjer, ef maður er með öllu viti?
En setjum svo, að tunglbúar gætu skotið á jörðina;
hvað mundu skot þeirra geta gjört henni? Ilefur hún eigi
mátt þola langtum verri skot en þau, sem hugsanlegt er
að slíkar tunglkúlur gætu valdiðhenni? Hve margar þús-
undir eldhnalta og reiðarþruma rigna eigi á hana á hverju
ári? og stendur hún eigi hjer um bil jafnrjett fyrir það?
Tunglbúar mættu víst líka vera betur að sjer í mælingar-
frœði, en tunglferðamaðurinn er, ef þeir ættu að geta reikn-
að skotlínunaájarðarhnöttinn frá tunglinu,því jörðin stend-
ur sannarlega eigi kyrr, heldur fleygist hún með ógna-
Atlin^asemd
um verzlun Istands og Ileykjavíkurhöfn.
(Framhald, sjá ísl. nr. 14, 2. ár). En til þess, að