Íslendingur - 13.03.1862, Blaðsíða 1

ANNAÐ ÁR.
I
13. marz.
Um noíkun ýmislegs manneldis, sem
nú ligg'iir J»vi nær ónoíað lifá oss.
VII.
(Niðurlag). Áður en vjer ljúkum ritgjðrð þessari, viljum
vjer drepa á ýmsa óhagkvæma notkun, að oss virðist, mann-
eldis þess, er vjer höfum handa á milli, og hvernig liún að vorri
ætlun mætti betur fara á ýrnsum algengum matvælum, allt
samkvæmt þeirri þekkingu, er vjer nú höfum á náttúru
Og eðli þeirra. Vjer vonum, að lesendur vorir eigi taki
þetta svo, sem vjer ætlum að fara að gjöra oss að mat-
reiðslumönnum, því það viijum vjer fela matseljum vor-
um; þær eru til þess langtum fœrari en vjer, envjervilj-
um að eins benda á, hvernig með ýmisleg matvæli ætti
að fara, svo þau yrðu sem notalegust og drjúgust, og svo
sem minnst fœri til ónýtis af þeim.
f>ótt það sje óneitaniega furðanlegt, hvernig gömul
kunnátta og venja hefur kennt oss Islendingúm að til búa
matmæli vor eins haganlega, og almennt tíðkast, þá er
þó bæði hjá oss og öðrum þjóðum enn þá margt, erlaga
þarf í þessu efni, og mikið vantar enn þá á, að fœðan
sje mannkyninu eins drjúg og hún gæti orðið, ef menn
nákvæmlega hagnýttu sjer uppgötvanir hinna síðari tím-
anna. En vjer Islendingar erum hjer í litlu ver farnir
en ýmsar aðrar þjóðir, ogjafnvel betur en sumar af þeim,
er skammt eru á veg komnar í þessari og annari mennt-
un. það var og á hinn bóginn varla við að búast, að
menn alstaðar geti farið svo haganlega með alla fœðu,
sem verða má, á meðan menn enn þá eigi til fulls þekkja
allt cðii og allt frumefni hennar, og það er því harðla
skiljanlegt, að jafnvel hinar nýjari matreiðslubœkur hafa
farið á mis við ýmsar skýringar þær, er efnafrœðin hefur
gjört í þessu. Til að sýna lesendum vorum fram á
þetta, viljum vjer nokkuð nákvæmar útlista hin ahnenn-
ustu grundvallarefni dýrafœðu vorrar, en þau eru þessi.
Öll dýrafœða hefur í sjerfólgið meira og minna af eggja-
hvítu, er hefur öldungis hina sömu náttúru og
eggjahvítan í eggjunum, trefjavef, límtcgund og vatn.
MjjL
Af þessum efnum er eggjahvítan mest nœrandi, en
því næst límtegundin og trefjavefurinn (Fibrimtof). því
meira sem hver kjöttegund eða ílsktegund hefur í sjer af
þessum þremur efnum lil samans, því meira nœrandi er
hún, en það flýtur líka beinlínis af þessu, að því meira
sem í matreiðslunni, eða geymslu matvælanna fer að for-
görðum af þessum efnum, því óhagkvæmari er matartil-
búningurinn og geymslan á fœðunni. Yjer setjum hjer
til dcemis nokkrar töflur yfir hina almennustu dýrafœðu
vora, til að sýna mbnnum, hvert fœðuafl sje í hverri fyrir
sig; en þetta fer eptir því, h.ve mikla eggjahvílu hver
kjöttegund eða íisktegund hefur í sjer, og viljum vjer geta
þess, að slíkar töflur eru jafnan miðaðar við lOOparta af
hverju fyrir sig:
Eggjahvítu og trefjavef. Límefni. Vatn.
lOOpart. af sauðak. hafa: 22 71.
— nautak. — 23 70.
— kálfak. — 19 6, 75.
— svínak. — 19 5, 76.
-—■— — hreindýrak. 20 6, 74.
í fiskakyni voru er hlutfall þetta á nokkra aðra leið, eins
og nú skal sýna:
Eggjahvítu og trefjavef. Lírnefni. Vatn.
lOOpart. af þorski hafa: 14
—— — ísu — 17
----— flestum tegund-
um skelfiska 15
Af þessum einföldu töflum má ma
vatnið er lrinn mesti hluti allra dýralíkama; 2, að eggja-
hvíta, trefjavefur og límtegund finnst í þeim öllum; 3,
að það, að þurrka fisk eða kjöt til að geyma það fyrir
rotnun, er ekkert annað en minnka vatnsefnið, á meðan hinir
partarnir eru hinir sömu sem áður; 4, að öll sú meðferð
á dýrafœðunni, sem gjörir það að verkum, að hin nœr-
andi efni hennar (eggjahvítan, trefjavefur eða lím), verð-
ur minna, en það er eptir hinu náttúrlega eðli sínu,
hún rýrir nœringarafí þessarar fœðu; 5, að liin rjettasta
7 79.
6, 77.
7 78.
læra; 1, það, að
209
Kristniboö Davíðs Livingstones í Suðurafríku.
Lesendum vorum erkunnugt, að víða í útlöndum hafa
menn nú á seinni tímum stofnað fjelög, er menn kalla
hiflíufjelög, og er það ætlunarverk þeirra, að breiða bijl-
íuna, guðsorð, út um löndin meðal mannanna. Slíkfjelög
voru til öndverðlega á 18. öld, en þeirra gætti Iítið fyren
1804, að hið ensha biflíufjelag hófst í Lundúnum. það
Irefur síðan magnazt svo, að nú nær það að kaila má um
alla jörðina; það hefur komið fótum undir ótal biflíufje-
lög í ýmsum álfum og löndum; þaðan er sprottið biflíu—
fjelag vort íslendinga. það er haft fyrir satt, að árið
1858 hafi biflíufjelagið enska verið búið að láta prenta
og- senda lit um heiminn 10 milíónir af bifiíum og 16
milíónir af nýjatestamentum, og þar að auki styrkt aðrar
þjóðir til að gefa út 5 milíónir nýjatestamentisins; er sagl,
að biflían sje þannig komin út á 166 tungumálum. Nú
má enginn ætla, að fjelög þessi sendi biflíuna af handa-
býfi og fylgdarlausa út í lundin; nei! þaugjöra út menn,
210
| er fylgja biílíunni, flytja náðarboðskapinn til fjarlægustu
í þjóða, norður á Finnmörk, austur á Sínland, suður í Afríku-
óbyggðir; slíkir menn eru postular vorra tínra, og leggja
líf sitt í sölurnar á ári hverju, og eru fagrar sögur trá
mörgurn þeirra. Englendingar eiga mestan þátt í því, að
boða kristna trú út um heiminn, en þó eru þeir eigi ein-
j ir um það, heldur hafa bæði Norðmenn, Svíar, Danir, þjóð-
vcrjar og fl. þjóðir sent lcristniboðendur til heiðinna þjóða.
! í þeirri von, að þeir á mcðal landa vorra, sem eigi hafa
völ á öðru betra, vilji frœðast lítið eitt um einn af þess-
um mönnum, einn af þessum kristniboðendum, og um
I leið lítið eitt. kanna ókunna stigu, höfum vjer ráðizt í að
; rita eptirfylgjandi grein; er hún að mestu leyti tekin úr
ritgjörð Norðmannsins Eilert Sundts, er lesa má í norsku
tímariti »Folkevennen«, 8. ári, útkomnu í Kristjaníu 1859,
en þó höfum vjer sjeð sjálft frumritið, eða ferðabók þes*
manns, er nú skal skýra frá.
Eavíð IJvingstone er maður nefndur; hann er bor-
inn og barnfœddur á Skotlaruli 1815, eða nálægt þvi;