Heimskringla - 05.07.1928, Blaðsíða 7

WINNIPEG 5. JÚLÍ 1928.
HEIMSKRINGLA
7. BLAÐSIÐA
Erasmus
(Frh. írá 3. bls.)
anna. En í fornbókmentunum
fundu þeir nýtt líf. Þser vóru
runnar upp úr mannlífinu sjálfu.
Þessvegna voru þær mannleg fræði
humanities, og þaS nafn hefir hald-
ist viö þær fram á þennan dag. A-
huginn fyrir þeim þá var eitthvaö
líkur og áhugi manna er nú fyrir
náttúruvísindunum. Þær lopnuðu
mönnum nýja útsýn og færöu Iþeim
nýjan skilning á lífinu, rétt eins og
vísindin gera nú.
Nafnkendastur oig mest virtur af
öllum húmanistunum var Erasmus.
Hann hét fullu nafni Gierard Eras-
mus, en hann snéri fyrra nafninu á
latnesku og nefndi sig Desiderius.
ÞaS var alsiöa þá. Þannig hét t.
d. iMelankton Schwarzerde, og snéri
hann nafninu á fpúsku.
Erasmus fæddist i Rottterdaim á
Hollandi áriö 1466. Hann misti
foreldra sína mjög ungur, og frændi
hans, sem átti aö sjá um uppeldi
hans, kom honum í klaustur, til þess
aö losna viö fyrirhöfnina, sem upp
eldinu fvlgdi, og líka til þess að
geta dregið sér arf hans.
Klausturslífið átti afarilla viö
Erasmus. Hann hafði mestu and-
styggö á munkunum og öllu þeirra
framferöi. Lýsing sú, sem hann
gefur af þeim er næsta ófögur; þar
er meðal annars þetta: “'Munkar
niega vera druknir dags daglega;
þeir mega leggja lag sitt við lauslæt-
iskvendi, bæði Ijóst og leynt; þeir
mega eyða fé kirkjunnar á svaílli;
þeir mega vera skottulæknar og lodd
arar, en eru samt sem áöur taldir
fyrirmyndar munkar og hæfir til
þess að veröa ábótar .......Það eru
til vændiskvennahús, þar sem minna
er drukkið og þar sem minni saur-
lifnaöur á sér stað heldur en í sum
um klaustrunum .........Meiri hluti
allra presta eru ofurseldir girndum
sínum og gera sig seka í sifjaspell-
um og opinlberum ólifnaði. Það
væri sannarlega betra að þeir sem
ekki geta stjórnað sjálfum sér, mættu
vera í löglegu hjónabandi.”
Erasmus hefir líklega mátt hýrast
í klaustrinu, ef biskup nokkur, sem
dáðist að lærdómi hans, hefði ekki
hjálpað honum, og kostað hann til
náms í háskólanum í París. Hann
las þar fyrst guðfræði, en gaf hana
brátt frá sér, og gaf sig þaðan í
frá eingöngu við fornbókmentun-
um. Hann vann fyrir sér með því
að kenna grísku og <ritaðji badkur,
sem voru notaðar við forntungna-
námið. Var ein þeirra gefin út
ekki sjaldnar en sextíu sinnum með-
an hann var á lífi.
Orðstár hans barst víða. Hinrik
áttundi, Englandskonungur og ýmsir
fræðimenn á Englandi buðu honum
að koma þangað, og var honum tekið
þar mæta vel. Það stóð yfir deila
á Englandi um það, hvort taka ættu
upp grískunám eða ekki i háskólun-
um. Erasmus gaj út nýjatestament
ið á grísku og ritaði um trúmál,
meðal annars það, að kirkian væri
langt horfinn frá hinum upprunalega
kristindómi, sér til mikils hnekkis og
niðurlægingar.
Nú risu guðfræðingarnir upp á
móti honum. Abótinn í klaustrinu,
sem 'hann hafði verið í, og sem hann
samkvæmt reglum kirkjunnar, heyrði
enn til, krafðist þess aö hann kæmi
heim, héldi kyrru fyrir og léti ekki
neitt til sín heyra. Erasmus snéri
sér til páfans. Leós tíunda, sem
var Hka fræðimaður, og gaf ekki hót
fyrir ákærur munkanna. Páfinn
tók drengilega málstað Erasmusar og
bauð honum að gera hann að ibiskupi.
Erasmus þakkaði páfanum gott boð
en sagðíst ekki vilja skifta frelsi
sinu fyrir bezta biskupsembætti sem
til væri í heiminum.
Meðan Erasmus dvaldi á Englandi
ritaði hann hina heimsfrægu bók
sína “Lof heimskunnar.” I henni
ræðst hann vægðarlaust á samtíð
sína. Hann dregur dár að mál-
fræðingunum og röjkfræðingunum
fyrir orðhengilshátt og ómerkilegar
hártoganir; síðan ræðst hann á
kraftaverkamangara, aflátssölubrask
ara og þá, ,sem húa til allskonar
lygasögur um dýrlinga. Munkarnir,
prestarnir, ihiskuparnir, kairdinalarn-
ir og jafnvel páfinn sjálfur fá sinn
skerf. Einkum eru það orðaflækj-
ur og andleysisvaðall klerkanna um
helga dóma, sem hann veitist að.
Hann segir að þeir eyði öllum sín-
um tíma í þesskonar hégóma, en
lofi kirkjunni áð grotna sundur
fyrir augunum á sér. Um tilbeiðslu
helgra manna kemst hann svo að
orði: “Vér kyssum gamla skó og
óhreinar dulur af dýrlingunum; en
bækur þeirra, sem eru það heilagasta
og verðmætasta, sem þeir hafa eft-
ir skilið, látum vér eiga sig. Vér
læsum skyrtur þeirra og aðrar flík-
ur niður í gimsteinum-sett skrín; en
bækur þeirra, sem þeir rituðu með
óendanjlegri elju, oíg sem eru enn
Westinghouse
VÆNASTA RAFMAGNSTÓ f CANADA
Ef þér viljift prýt5a eldhús yt5ar, spara vinnu og elda betur, veljit5
þá Westinghouse rafmagnsstóna. Aut5velt er at5 halda hinu
fagra glerungs-yfirbort5i flekklausu, þar fylg>r hvorki aska, ryk
né stybba og öll eldun er aut5veld og vandalaus.
Westinghouse félagit5 hefir árum saman lagt sig í líma vit5
at5 fullkomna rafmagnsstór. Nú hefir þat5 reit5ubúna sam-
svetrandi eldavél í hvert hús, og um leit5 bezta vert5mæti er þér
mögulega getit5 fengit5 fyrir peninga yt5ar.
$15.00 út í hönd
Færir yður Westinghouse Stóna víraða og fullsetta á
laggirnar á heimili yðar.
- Afgangurinn mánaðarlega með auðveldum kjörum.
LITIB A HINAR tMSL (iEHBIlt I DAG HJA
ABYRGST
Wínnípc^Hqdro
55-59
KTWEEN NOTRt DENE >«L
Princvss St
McSÍRMQT AVE.
ÞJÓNAB
vlð líði oss til gagns, látum vér
fúna niður og möléetast.”
Erasmus fór víða og dvaldi lang-
vistum erlendis, í Frakklandi, Eng-
landi, Italíu og fleiri löndum. Hann
var fullkominn heimaborgari og hon
um fannst fátt til um þjóðernis-
vakninguna, sem þá var á ferðinni
í Þýzkalandi og víðar, og sem var
bein afleiðing af almennri óánægju
með vald káþólsku kirkjunnar, og
einkanlega yfir þeim óaflátanlega
fjárstraum, sem rann til Rómaborg-
ar í fjárhirzlu páfans úr öllum lönd
um. Þegar því Lúther hóf sið ■
bótarstarf sitt árið 1517, var Eras-
mus mjög á báðum áttum. Hann
vildi láta umbæturnar gerast innan
kirkjunnar sjálfrar, og hann óttað-
ist, sem og líka varð, að mótmælend
ur myndu klofna í sundur í marga
| flokka. Og að líkindum hefir
honum litist svo á, að mótmælenda
kirkjan myndi ekki stórum frjáls-
lyndari en sú kaþólska.
Lúther var, eins og kunnugt er,
firna djarfur í mótmælum sínum
gegn kaþólsku kirkjunni. Vitan-
lega hefði honum ekki haldist slikt
uppi, ef hann hefði ekki notið vernd
ar kjörfurstans í Saxlandi. Þýzku
stjórnendunum var það ekkert á móti
skapi þótt kirkju og páfa væri sagt
til syndanna. Þrjú hundruð þús.
gyllini runnu árlega frá Þýzkalandi
til Rómaborgar í allskonar kirkju-
sköttum . Það var ekki furða þótt
að stjórnendurnir væru þeim manni
hliðhollir spm talaði jafn djarflega,
sem Lúther gerði móti spillingunni
og fjárgræðginni í kirkjunni. En
þrátt fyrir hugreki sitt og vilja á
,að bæta kirkjuna, var Lúther ekki
frjálslyndur maöur. Afstaða hans
í bændauppreisninni er óafsakanleg.
Þar snérist hann á hlið með höfð-
ingjunum og úthúðaði bændunum,
sem höfðu látið sér detta í hug að
siðbótin gæti haft í för með sér
einhverja bót á kjörum sínum. Þeim
fannst sínar kröfur vera í samræmi
við kenningar Krists. Og hafði ekki
Luther sagt um barónana, að þeir
væru böðlar sem ekki kynnu neitt
nema að svíkia fátæka'? Og svo
snérist þessi sami maður gegn al-
þýðunni, sem var kúguð og hrjáð
af öllum yfirvöldum, og sagði að
henni mætti enga miskun sýna, þeg-
ar hún reyndi að brjóta af sér okið,
þvi hún væri eins og óargadýr, sem
yrði að vera í böndum.
Krasmus var fráhverfur öllu of-
beldi. Hann ráðlagði Lúther að
fara varlega. Bæði fylgjendur
Lúthers og páfinn skoruðu á hann
að veita sér lið. Hann neitaði báð
um. En þegar það var sýnilegt að
skifting myndi verða í kirkjunni, ráð
lagði Erasmus páfanum að kalla
saman allsherjarþing, þar sem allir
flokkar gætu rætt saman það sem
þeim bæri á milli. Þessu hafnaði
páfinn fyrst, en féllst svo síðar á
að gera það, en þá var það of
seint. Bæði kaþólskir menn og
mótmælendur brugðu Erasmusi um
ótrúmensku við málstað sinn, en
leituðu þó stöðugt til hans. Hvorugra
málstaður var málstaður Erasmus-
ar. Loksins bað páfinn hann (15
32) að reyna að koma á sættum við
Luther og hét honum góðum laun-
um, jafnvel því, að gera hann að
Kardínála. Og Melankton, sem í
samanburði við Lúther, var fremur
smámenni, og vildi alltaf slaka til,
við kaþólsku hliðina, ibað hann að
koma á Augsborgarþingið. Svo
frábærlega mikið traust báru menn
til hans, að ailir, sem á annað borð
vildu miðla málum, treystu honum
til að 'fá einhverju áorkað í þá átt.
I Hann ætlaði að fara til Augsborgar,
|en þegar að því kom, að hann þyrfti
] að fara þangað, var hann bilaður að
1 heilsu, og hann andaðist skyndilega
árið 1536.
Erasmus var efalaust einhver hfnn
frábærasti vitmaður,, sem sagan seg-
ir frá, og einlægur umbótavinur.
En hann skorti þrekið, sem þarf til
þess að verða verulegur atkvæðamað
ur í nokkurri baráttu. Þéir, sem
skoða allar hliðar, eru venjulega
eWki atkvæðamestu mennirnir.
G. A.
íslendingasögur
Sögurit eða skáldsögtir
íslendingasögurnar hafa lengi ver-
ið athugunar- og aðdaunarefni fræði
manna og ýmsra lesenda víða um
lönd og fer vaxandi. Það er nokk-
urnveginn sammála álit raanna, að
þær séu merkar heimsbókmentir, en
annars greinir menn á um mangt
sem að þeim lýtur. Hér á landi er
öllum almenningi litt kunnugt um
þessar bollaleggingar erlendis, ís-
lenzkur almenningur leikra manna
og lærðra les enn sögurnar á sama
hátt og gert hefir verið öldum sam-
an, les þær sem sögurit sér til upp-
örfunar og dægradvalar. En vís-
indamenn ýmsir hafa fyrir löngu
byrjað að efast um sannfræði sa>gn
anna og farið að gagnrýna þær á
ýmsan hátt og þó ekki verið sam-
mála um neitt svo að segja sín á
milli. Ymislegt athyglisvert hafa
þessar umræður samt leitt í ljós og
bent á ibetri skilning á sögunum en
áður tíðkaðist, en annað er, eins og
gengur, smásmuglegur hégómi og
fánýtt “vísindalegt” pex.
Vegna þess, að sögurnar eru hér
alment kunnari en annarstaðar og
flestir hafa frá barnsæsku gert sér
einhverja meira eða minna ákveðna
hugmynd um gildi þeirra og um
helztu söguhetjurnar, þá mun ýms-
um þykja fróðlegt að kynnast nokk-
uð erlendu rannsóknunum á þeim.
Hér verður því sagt dálítið frá nýrri
ritsmíð um söigurnar eftir danskan
mann, Paul V. Rubow (i Tilskuer-
en). Skoðanir hans eru að sumu,
leyti nýjar og að öðru leyti endur-
tekning eldri skoðana, og sýna vel
afstöðu ýmsra bókmentafræðinga
síðari ára erlendis, og auk þess vek-
ur það nokkuð forvitnina, að höf-
undur mun verða einn af umsækjend
um um háskólastöðu þá í íslenzkum
fræðum, sem Finnur Jónsson er nú
að fara úr.
Orðið saga, segir höfundur, vek-
ur undireins hjá hinum þroskameiri
lesendum hugmyndina um iþau ó-
dauðlegu listaverk Islendinga. En
orðið saga er notað um ýmiskonar
bókmentir í lausu máli, æfintýra-
sögur og sækonunga, hetjur og jötna,
eins og Hervararsögu og Heiðreks
eða Völsungasögu, sögur um ein-
staka menn, einkum höfðingja fyrir
kristnitökuna, s. s. Njálu, og um
sagnaritun á móðurmálinu, þó ekki
í annálsformi, s. s. Heimskringlu.
Hin rómantiska kynslóð í upphafi
síðustu aldar var ekki í efa um það.
að þessar auðugu bókmenitr væ|ru
fullgildar og órækar leifar mjög
gamalla norænna bókmenta og ald-
urinn venjulegast álitinn i þeirri
röð, sem þær voru taldar í, elstar
hinar heiðnu æfintýrasögur, ýngst
söguritin eins og Heimskringla. En
þegar á tímum gullaldarbókmentanna
(dönsku) var farið að efast um hinn
háa aldur fornaldarsagnanna. Grund-
tvig kallaði þær t. d. “rómana.’’
Seinna var einnig farið að líta með
heilbrigðri skynsemi á söguritin og
var það einkum Ernst Sars að þakka
og Storm rótaði mikið í heimildum
Snorra. En ættasögurnar hafa
lítils góðs notið af skynsamlegri
rannsókn. Skoðunin á Islendinga
sögunum stirðnaði í þeirri kredduföstu
trú, að sögurnar væru uppskrift frá
tólftu öld á eldgömlum arfsögnum
og munnmælum um lífið á Islandi
frá landnámsöld þangað til nokkru
eftir kristnitöku.
Vitnisburðirnir um áhuga sögu-
aldarinnar á því að varðveita ná-
kvæmlega minninguna um atburð-
ina, eru samt ekki þungar á metun-
um. Þeir eru í því fólgnir, að
Kjartan (í Laxdælu) skemtir gestum
með frásögn um utanför sína og að
Gr«ttir segir berserkjunum mangar
kátlegar sögur og vað Norna-Gestur
sagði sögur, svo að gaman þótti að.
En Norna-Gestur hefir aldrei verið
til, svo að þessar og þvílíkar sann-
anir snúast um sjálfa sig. Staða-
nöfnin sanna heldur ekkert, þau eru
upprunalegri en sögurnar og sögurn
þau það eina sögulega rétta í frá-
sögninni. Það er líka marklítið.
þótt sögurnar beri fyrir sig einhvern
tiltekinn mann, eins og í Droplaugar
sona-sögu. Það er samskonar atriði
og kemur fyrir hvarvetna í sögum og
sögnum og allir kannast við t. d.
Andersens æfintýrum: “en það var
nú einmitt hann, sem sagði mér sög-
una.” Tilgátan um fróða menn,
sem varðveitt hafi sögurnar munn-
lega öld eftir öld er einnig fjarstæða.
Það er ómögulegt að sögur geti
geymst svo lengi í manna minnum,
enda hafa fræöiníenn nú Ihafnað
slíkum kenningum um aðrar bókment
ir, sem þær voru upphaflega heim
færðar til, s.s. forngrxsku hetjulóðin.
Hver skyldi nú fást til að trúa því,
að saga Herodóts hefði lifað í
munnmælum í 200—300 ár. Það
nær engri átt að halda að sögurnar
hafi verið settar saman úr slikum
gömlum munnmælabrotum. Eigla
og Gunnlaugssaga hafa ekki fremur
orðið til á þennan hátt en ímyndun-
arveikin eftir Moliére eða Borgir eft
ir Jón Trausta. Það er stórfurðu-
legt hversu íslenzkir málfræðingar
seinni tíma hafa gert litið úr skáld-
gáfu og skapandi andríki feðra
sinna. Nákvæmni sagnanna í staða
lýsingum er heldur ekki sönnun fyr-
ir sannfræði þeirra. Þeir sein halda
þessu fram eru furðu ófróðir um
almenna bókmentasögu Evrópu. A
því er þráklifað að Islendingar séu
eitthvert einstakt undur meðal þjóð-
anna, álíka og Gyðingar forðum.
Búið sjálf til
SAPU
og sparið peninga.!
Alt sem þér þurfið
er úrgangsfita og
GILLETTS
PUREI VF
FLAKEliI Um
Notvísir í hverjutn bauk.
Matsali yðar hefir það!

að hin fornnorræna skemtiskáldskap
í lausu máli. Hið mikla starf nor-
rænna manna í þessurn efnum er i
því fólgið, að þeir breyttu rómantísk
um hirðskáldskap í raunsæjan, real-
istiskan, almenningsskáldskap (folke-
prosa). En þrekvirki Islendinga (i
klaustrunum) var það, að þeir gerðu
íþessar bókmentir þjóðlegar nxeð þvi
að hlaða undir þær sennilegri inn-
lendri ættfræði og staðfræði og með
því takmarka ástamálslýsingarnar.
Gunnlaugssaga og Kormákssaga eru
Egla þekkir svo að segja hvern1 nljög keimIíkar Tristramssögu og
stein og hverja þúfu í héraðinu, j Friðþjófssaga er læinlínis Trist-
segir F. Jónsson. En það sannar ramssaga> sem endar ye, Eftir
engvanveginn, að það sem um þetta ] því> sem æfingin } söguskáldskapn-
er sagt sé satt. “De Dödes Rige”, um veXj verSa viWangsefnin fjau
eftir Pontoppidan er mjög nákvæm brgyttari og mc*fertSin Hstfengari, t.
saga í öllu því er lýtur að staðhátt- d. } Njá,Uj og skáldskapurinn lærir
um Kaupmannahafnar og sá, sem f sogurituninnij einkum meSfer8
orkti Rollandskviðu, þekkti vel hér- máls 0g tsils. Hið fagra og mjúka
aðið við Ronceval - en allt um það mál Heimskringluhöfundarins geng-
er það einungis skáldskapur, sem ur } arf til skáldsinSj sem orkt} Eglm
danska og franska skáldið segja
Þetta eru meginatriðin úr ritgerð
Rubowfs Og ýmsir aðrir hafa farið.
i í svipaða átt (sbr. t.d. að nokkru
frá. Ættfræðin í sögunum sannar
heldur ekki gildi iþeirra. Sumar'
sögurnar eru beinlínis orktar til lofs'
sönnum eða ímynduðum forfeðrum
höfðingjanna, sem uppi voru þegar r>tgerð eftir Sig. Guðmundsson
þær voru ritaðar, alveg eins og um Gunnar á Hlíðarenda, og fl.
franskir samtimahöfundar orktu um höf.). En Rubow hefir gengið
hina tignu verndara sína með því einna lengst í þessa átt og svo, að
að lýsa afreksverkum þeirra. Það Eestum þykir augsýnilega of langt
var einnig algengt víða annarsstað- fa>'>S. Getur nú hver um sig, sem
ar en meðal Islendinga að stórhöfð- ^ þetta les» borið það saman við sína
ingjar gátu rakið virðulega forfeðra skoðun og sina reynslu af lestri Is-
röð sína aftur í forneskju. Cæsar ien<lingasagnanna — og ekki nema
var meir að segja korninn af Ven-^0** menn lesi þær upp —o>g hafx
us. Það er sjáldan eða aldrei, að svo Þ3® er sannara reynist.
unt er að sanna sögurnar með sarnan
burði við önnur sannanleg söguleg.
atvik. Þegar sögurnar segja frá j
slíkum atburðum, má þvert á móti I
stundum sýna, að um hreinan og,
beinan kerlingavaðal er að ræða, t.d. o
frásögn Njálu um kristnitökuna.
Þetta er þá mergurinn málsins, að
Islendingasögur eru eingöngu skáld-
sögur.En skipulagslausar og þröngsýn
ar fornfræðiaransóknir hafa orðið til
þess að skyggja á þetta, þótt ein-
staka maður hafi bent á hið rétta, t.
d. skáldið Carsten Hauch (1855), sem
skýrði það, að Njála væri skrifuð
eftir ákveðinni áætlun í listrænu
formi, í henni væri “en kunstfor-
standig plan.” Sögurnar á réttilega
að skoða x einni heild og bókmenta-
legt sjónarmið er fyrsta og helsta
sjónarmiðið, hitt eru aukaatriði, að
rannsaka menningarsögulegt gildi
Iþeirra, textasögu, höfunda og heim-
ildir.
Þessar skáldsögur gefa ekki sögu-
lega lýsingu og atburðum á sögu- i
öldinni, þær eru skemtisögur, samd-1
ar á árunum 1226 til ca. 1300. Þessi
i
skáldskapargrein varð til hér á Is-
landi, en fluttist þangað, fyrir frönsk j
áhri, en Frakkland‘var uppspretta
alls andlegs lífs á miðöldum, frá því j
um árið 1000. Frönsku riddarasög-
urnar blómguðust bezt á tólftu öld, j
og er sagan um Tristram og Isoddi
frægust (sögð af Béroul og Thom-
as). En á henni er einmitt til
forn norræn þýðirxg, gerð fyrir Há-
kon konung árið 1226 af bróður
Robert, sem auk Tristramssögu hefir
þýtt Elis sögu ok Rósamundu. Þess-
um mannl ætta að reisa minnismerki,
-Lögrétta.

“White SeaP’
It is the Malt
It is the Hops.
langbezti bjórinn
ar ofnar utan um þau óg oft eru því hann hefir sannarlega grundvall-
KIEWEL
Talsími 81 178 og 81 179