Heimskringla - 10.05.1939, Blaðsíða 5

WINNIPEG, 10. MAÍ 1939
HEIMSKRINGLA
5. SfÐA
hlýjum, en mjög erfitt að halda
þeim hreinum. Þar að auki end-
ast slík hús mjög illa í jafn röku
loftslagi eins og er á íslandi. Því
hefir verið haldið fram, að hver
kynslóð hafi orðið að byggja
sín eigin hús og hafa því bygg-
ingarnar tiltölulega orðið mjög
dýrar. Á þessum tíma voru
engar vegabætur gerðar og eng-
in skip til flutninga með strönd-
um fram. Það var aðeins ein
stjórnarbygging til vel gerð og
úr varanlegu efni og það var
fangahúsið í Reykjavík. Þessu
húsi var síðar breytt og þar eru
nú aðal skrifstofur stjórnarinn-
ar á íslandi.
Eftir að verzlunin var að
nokkru leyti gefin frjáls batrtaði
hagur fólksins að nokkru, þó
verzlunin væri að vísu enn aðal-
lega í höndum hinna gömlu
dönsku verzlunarfélaga. Árið
1854 var verzlunin algerlega gef-
in frjáls og íslenzkir kaupmenn
tóku að keppa við dönsku kaup-
mennina og gekk sumum þeim
vel og græddu jafnvel nokkurn
auð.
Stuttu eftir þetta fór hinn
mesti íslenzki stjórnmálamaður,
Jón Sigurðsson að vekja þá
hugsun hjá bændum, að þeir
ættu að hafa samtök um að
kaupa og selja og á þann hátt
bæta hag sinn. Var þetta hinn
fyrsti vísir til samvinnufélags-
skaparins, en fyrstu félögin voru
hlutafélög og hepnuðust ekki,
því kaupmönnum gekk betur og
náðu haldi á félögunum.
Það var ekki fyr en árið 1882
að hið fyrsta reglulega sam-
vinnufélag var stofnað. Það
var stofnað af bændum í Þing-
eyjarsýslu í þeim tilgangi að fá
hærra verð fyrir fé sitt og aðrar
búsafurðir á Englandi og kaupa
þar aftur nauðsynjar sínar. Fé-
lagsskapur þessi náði yfir stórt
svæði, en var í mörgum smá-
deildum. Hver deild kaus sér
mann, til að taka pantanir hjá
bændum fyrir þeim vörum sem
þeir þurftu og jafnframt loforð
um að borga fyrir þær með á-
kveðinni tölu af kindum. Aðal
stöðvar þessa samvinnufélags
voru á Húasvík. Þaðan var sam-
ið við heildsölufélög á Englandi
um að leggja til þær vörur sem
bændur höfðu óskað að fá og
skip til að flytja þær til Húsa-
víkur. Þegar skipið kom ráku
bændurnir fé til Húsavíkur og
fluttu þangað einnig aðra bús-
afurð til að borga fyrir vörurn-
ar og var það alt flutt með sama
skipinu til Englands. Ef bóndi
kom með meiri vörur heldur en
þurfti til að borga fyrir hans
pöntun þá gat hann gert annað-
hvort, fengið mismuninn í gulli,
eða átt hann inni hjá pöntunar-
félaginu.
Þetta pöntunarfélag gat feng-
ið hærra verð fyrir bændavör-
urnar og einnig keypt nauðsynj-
ar þeirra lægra verði heldur en
hægt var að fá hjá kaupmönnun-
um. Leiddu þessar viðskifta-
bætur til þess, að samskonar
pöntunarfélög voru mynduð
fljótlega í öllum helstu héruðum
landsins. Kaupmenn reyndu að
keppa við pöntunarfélögin og
hepnaðist sumstaðar að ná aftur
þeim viðskiftum sem þeir höfðu
mist, sérstaklega vegna þess að
viðskiftareglur pöntunarfélag-
anna þóttu æði flóknar.
Árið 1906 varð snögg breyting
á þessum félagsskap. Ungur fs-
lendingur, Hallgrímur Kristjáns-
son, sem hafði kynt sér sam-
vinnu hreyfinguna í Danmörku,
varð forstjóri lítils pöntunarfé-
lags á Akureyri. í stað þess að
taka pantanir hjá bændunum, þá
setti hann á stofn sölubúð þar
sem bændur gátu fengið það sem
þeir þurftu gegn því að leggja
inn ákveðna tölu af kindum að
haustina. Þeir sem ekki til-
heyrðu þessum félagsskap gátu
eins og aðrir fengið þar nauð-
synjar sínar, en af ágóðanum,
sem skift var við hver áramót,
fengu þeir vitanlega ekkert. —
Skifting gróðans var miðuð við
það hve mikið, eða lítið hver
hafði keypt. Undir stjórn Hall-
gríms Kristjánssonar varð þetta
pöntunarfélag, eða kaupfélag
eins og það er nú nefnt, hið
stærsta í landinu og öll hin fé-
lögin tóku fljótlega upp sömu
aðferðina. Árið 1902 var Sam-
band íslenzkra samvinnufélaga
stofnað. Fyrst framan af gerði
þessi félagsskapur ekki annað
en kenna fólkinu að skilja þýð-
ingu samtakanna. Fyrstu árin
voru menn sendir víða um landið
til að halda fundi með bændum
og flytja þar ræður um sam-
vinnumál, og 1907 var stofnað
samvinnublað sem enn kemur út
og er leiðandi málgagn sam-
vinnustefnunnar.
Smátt og smátt gengufcflest
kaupfélögin í Samband íslenzkra
samvinnufélaga (S. í. S.). Árið
1915 stofnaði það heildsölu sem
nú selur framleiðslu félags-
manna og útvegar kaupfélögun-
um það sem þau þurfa á að
halda.
Aðal skrifs'tofa S. f. S. er í
Reykjavík, en auka skrifstofu
hefir það einnig í Kaupmanna-
höfn og Leith. Fyrsti fram-
kvæmdarstjóri S. f. S. var Hall-
grímur Kristjánsson, sem lagði
grundvöllin að verzlunarstefnu
þess. Hann dó 1923 og hefir
bróðir hans, Sigurður Kristjáns-
son, verið framkvæmdarstjóri
síðan.
Nú tilheyra Sambandinu
fjörutíu og sex kaupfélög og er
meðlima taíá þeirra 14,000. Þar
sem gera má ráð fyrir að fjórir
séu í hverri fjölskyldu, þá er hér
um bil helmingurinn af allri
þjóðinni í ;þessum verzlunar-
samtökum.
Umsetning S. f. S. nam árið
1937, kr. 25,600,000 og er því
langmest verzlun á fslandi. Það
ræður yfir öllu útfluttu, frosnu
sauðakjöti, sem mest fer til Eng-
lands og Norðurlanda, og hér um
bil 90 prósent af öllu útfluttu
kjöti. Það ræður einnig yfir hér
um bil 80 prósent af útfluttri
ull og milli 80 og 90 prósent af
öllum útfluttum bændaafurðum.
Það höndlar líka um 20 prósent
af innfluttum vörum og þar á
meðal mest af þeim áhöldum sem
til jarðræktar eru notuð. Auk
þessa rekur S. í. S. ullarverk-
smiðju, klæðagerð, sútun og skó-
gerð, sápugerð og ýmsan annan
iðnað.
Samband íslenzkra samvinnu-
félaga heldur enn hátt á lofti
samvinnu hugmyndinni, eins og
það hefir gert frá upphafi. Það
gefur út mánaðarritið, “Sam-
vinnan”, sem er útbreiddasta
blaðið í landinu. Síðan 1917 hef-
ir sambandið haldið uppi skóla
þar sem piltar og stúlkur í tvö
ár læra að skilja samvinnuhug-
myndina, auk almennrar fræðslu.
Ritstjóri “Samvinnunnar” og
skólastjóri Samvinnuskólans er
Jónas Jónsson, fyrverandi dóms-
málaráðhera og nú formaður
Framsóknarflokksins. — Jónas
Jónsson hefir kynt sér mjög
vandlega alt sem að samvinnu-
málum lýtur, ekki aðeins á Norð-
urlöndum, heldur einnig á Bret-
landi og víðar, og bæði sem kenn-'
ari og ritstjóri í mörg ár, hefir
hann haft afar mikil áhrif á
samvinnumál íslands. Hann hef-
ir nú nýlega ferðast víða um
Bandaríkin og Canada.
Flest öll kaupfélögin hafa að-
setur sitt í bæjum og þorpum
meðfram ströndum landsins og
hefir oftast hepnast að velja sér
hentugustu bygginga lóðirnar á
hverjum stað. Mörg af þeim
hafa sín eigin sláturhús og
frystihús, og sum þerra hafa
líka mjólkurbú og rjómabú. All-
ar vélar og önnur áhöld eru af
fullkomnustu gerð og vinnu-
brögð öll í bezta lagi og hrein-
læti afar mikið. Kaupfélögin
hvetja bændur til að vanda vörur
sínar sem bezt og flokka vörurn-
ar og borga hæsta verð fyrir
beztu vörur. Afleiðingin af þessu
er sú, að bændur sem áður þótt-
ust góðir ef þeir gátu selt kaup-
manninum slæma vöru, keppast
nú við að vanda vörur sínar sem
allra bezt.
Á seinni árum hafa sölubúð-
irnar verið bættar mjög mikið og
mörg af kaupfélögunum hafa nú
fallegar og hentugar búðir og
fólk til að afhenda sem er kur-
teist og kann vel sitt verk.
Utan Sambands íslenzkra sam-
vinnufélaga eru ýms önnur sam-
vinnufélög. Má þar sérstaklega
nefna Samvinnufélög Fiski-
manna. í ýsmum bæjum eru
sjómennirnir sjálfir meðeigend-
ur bátanna sem þeir vinna á.
Enn sem komið er, hefir þetta
ekki hepnast sem bezt, sem kem-
ur til af því, að sjávarútvegur
hefir yfirleitt gengið illa síðustu
árin, en í nálægri framtíð má
gera sér vonir um miklar umbæt-
ur á því sviði.
í Reykjavík og ýmsum fleiri
bæjum, hafa á seinni árum verið
mynduð samvinnufélög sem bygt
hafa heimili af ýmsu tæi fyrir
meðlimi sína. Er því þannig
fyrir komið að rentur og afborg-
anir verða lægri heldur en húsa-
leiga fyrir samskonar íbúðdr.
Sérstaklega eftirtektaverð eru
þó verkamanna marghýsin í
Reykjavík. Þar hafa verka-
mennirnir þægilegar nýtízku í-
búðir, borga lága leigu, en eign-
ast með tíð og tíma sínar eigin
íbúðir.
Þroskun samvinnuhreyfingar-
innar á íslandi er tákn þeirra
miklu framfara sem orðið hafa
í landinu yfirleitt. Fólkstalan
er nú 120,000 og vex sem svarar
1.5 prósent árlega. Meir en
helmingur fólksins á nú heimilis-
fang í bæjunum. Höfuðstaður
landsins, Reykjavík, sem nú er
orðinn framfaramikill nýtízku
bær, telur 35,000 íbúa. Nýjar
jarðyrkjuvélar og bættar að-
ferðir eru þess váldandi að
sveitafólkið lifir nú miklu betra
lífi heldur en áður. Fiskimenn-
irnir stunda nú sína atvinnu á
sjónum með togurum og mótor-
mátum og stórum bættum veið-
arfærum. Það eru fiskiveiðarn-
ar sem hafa gerbreytt efnahag
þjóðarinnar og þær eru líka þess
valdandi hve fljótt bæirnir hafa
vaxið. Á síðari árum hefir líka
iðnaður af ýmsu tæi til heima-
notkunar, átt sinn þátt í vexti
bæjanna.
Gömlu torfbæirnir hafa horfið
og ný hús komið í þeirra stað úr
steinsteypu eða timbri, sem hafa
flest þægindi svo sem miðstöðv-
arhitun og rafljós. Fossarnir á
íslandi geta framleitt meiri raf-
orku en tölum verði talin, og á
mörgum stöðum er hveravatnið
notað til að hita húsin. Það er
einnig notað til að hita blóma-
hús og garða, þar sem margs-
konar garðmatur er rætkaður.
Svo mikið er til af þessu heita
vatni á íslandi, að það stendur
nú til að öll Reykjavík verði,
áður en langt líður, hituð með
því.
ísland hefir eignast sinn eigin
skipaflota svo mest af þeim vör-
um sem fluttar eru frá landinu
og til þess, eru fluttar á íslenzk-
um skipum. Skip Eimskipafé-
lagsins sigla nú reglulega til
Norðurlanda, Bretlands og
Þýzkalands og félagið vonar að
geta, áður en langt líður, komið
á_ fót reglulegum siglingum til
Ameríku. Samgöngur innan-
lands hafa líka batnað mjög mik-
ið. Strandferðaskip, sem ríkið
á, koma nú á allar hafnir um-
hverfis landið og bílar fara nú
um hina nýju akvegi og tengja
saman hinar dreifðu bygðir. —
Bættar póstgöngur, símakerfi og
útvarp, er þess valdandi, að
segja má að hinir afskektustu
sveitabæir séu nú í daglegu sam-
bandi við útheiminn.
Auk hins bætta ytri hags, hef-
ir nú andleg vakning einnig náð
sér þar niðri. Nú fyrst hafa ís-
lendingar verið að færast úr
sínu miðalda ástandi til nútíma
menningar og síðustu tuttugu
árin hafa þær breytingar verið
mjög hraðfara. í þessum breyt-
ingum til framfara, hefir sam-
vinnufélagsskapurinn átt afar
mikinn þátt og er nú orðinn svo
ríkisstjórnin nota atvinnubóta-
féð til þess að draga úr at-
vinnuleysinu og einnig, eftir því
sem við verður komið, verja því
til þess að auka hinar eldri at-
vinnugreinar, og koma á fót
sterkur þáttur í hagsmunalífi og nýrri, arðgæfri framleiðslustarf-
mentalífi þjóðarinnar, að hann semi, þannig, að atvinnubótaféð
hlýtur að hafa mikil áhrif á þá
þroskun sem framundan er.
(Þýtt úr The American Scandi-
navian Review, marz 1939).
F. J.
■ I
Það mun margur hafa litið a
það sem rothögg á bannflokkinn
(the Prohibition Party) í Banda-
ríkjunum, er vínbannið var af-
hjálpi til að útrýma þörfinni fyr-
ir áframhaldandi framlög.
Ríkisstjórnin mun og stuðla að
því eftir fremsta megni, að þau
fiskiskip og bátar, sem til eru í
landinu og nothæf eru, verði rek-
in til útgerðar og framleiðslan
einnig aukin á þann hátt.
Ennfremur vill ríkisstjórnin
vinna að aukningu og endurnýj-
un fiskiflotans með því að veita
numið. En flokkurinn taldi sig
ekki fyrir, það allri heill rúinn.1 til þess fé á svipaðan hátt og
Forsetaefni hans hlaut 81,869 ;verið hefir undanfarin tvö ár,
atkvæði í kosningunum 1932. Sú
tala lækkaði að vísu 4 árum
síðar í 37,609, en foringi flokks-
ins lét það ekki heldur á sig fá
og' segir flokkinn eins öflugan og
nokkru sinni fyr og líklegan til
sigurs nái hann í nógu þjóðkunn-
an mann til þess að vera í valí
sem forsetaefni sitt. Á 70 ára
afmæli flokksins nýlega í Boston,
var lagt til að fá J. Edgar Hoov-
er, yfirmann Bandaríkjalögregl-
unnar (Federal Bureau of in-
vestigation) til að sækja undir
merkjum flokksins um forseta-
stöðuna 1940. Hann var á móti
afnámi vínbannsins vegna þess,
að hann kvað sannað, að glæpir
færu í vöxt með aukinni vínsöiu
og áfengisnautn. Bannflokkur-
inn hefir haft forseta-efni í kjöri
við hverjar kosningar síðan hann
var stofnaður 1869. Árið 1916
hlaut flokkurinn 221,000 atkvæði
og nokkru sinnum áður meira en
það.
YERKEFNI NÝJU
STJóRNARINNAR
Á ÍSLANDI
eftir því sem fjárhagur leyfir.
Þótt hér séu talin nokkur at-
riði viðvíkjandi útgerðinm,
vegna þess, hve mjög þau mál
hafa verið rædd síðustu mánuð-
ina, og þörf aðgerða aðkallandi,
er það að sjálfsögðu megin-
stefnu atriði stjórnarinnar svo
sem að framan segir, að styðja
og efla framleiðslustarfsemina
yfirleitt,, ekki sízt landbúnaðinn
nauðsynlegan iðnað og ennfrem-
ur rannsókn og meiri nýtni á
auðlindum landsins, sem þegar
er hafinn nokkur undirbúningur
að. — ií því sámbandi mun
stjórnin m. a. leggja sérstaka á-
herzlu á stóraukna framleiðslu
ýmissa landbúnaðarvara til notk-
Þér sem notið—
TIMBUR
KAUPIÐ AF
THE
Empire Sash & Door
CO.t LTD.
Blrgdlr: Henry Ave. Eaat
Sími 95 551—95 552
Skrlfstofa:
Honry og Argyle
VERÐ - GÆÐI - ÁNÆGJA
Framsóknarflokkurinn leggur
fyrir sitt leyti áherzlu á, að um
framkvæmd fjárlaga sé náið
samstarf af ráðuneytinu og enn-
fremur framkvæmd í samgöngu-
og sjávarútvegsmálum. —
En þó ber að minni hyggju að
leggja megináherzlu á það, að
samstarfið í ríkisstjórninni sé
yfirleitt sem bezt og gagnkvæm-
ast. Flokkar þeir, sem megin-
hluti allrar þjóðarinnar stendur
að, og sem áður hafa deilt hart
í þremur andstæðum fylkingum,
hafa nú tekið upp samstarf. Það
hefir tekið lnagan tíma, m. a.
mikið af störfum þingsins, að
eyða tortryggni og laða saman
hin mismunand sjónarmið flokk-
anna. Allur þorri landsmanna
mun skilja, hve stórt verk hefir
hér verið unnið, og þeir munu
ekki sjá eftir þeim fjármunum
og tíma, sem til þess hefir verið
varið, — ef þetta samstarf get-
ur tekist.
Það sem tvímælalaust hofir
unar innanlands, svo sem garð-j^t sterkastan þátt í því að þoka
Frh. frá 1. bls.
4. Að sameina þjóðina um
þann undirbúning, 'sem gera
þarf í sambandi við framtíðará-
kvarðanir í sjálfstæðismálinu.
Samkvæmt þessari megin-
stefnu mun ríkisstjórnin starfa,
og marka aðgerðir sínar sam-
kvæmt henni, en með tilliti til
þeirra úrlausnarefna, sem næst
liggja fyrir, tekur ríkisstjórnin!
þetta fram:
Skráningu íslenzku krónunnar j
hefir nú nýlega verið breytt og
með því gert mikið átak til hags
bóta fyrir framleiðendur.
Ríkisstjórninni er ljóst, að
þrátt fyrir þá breytingu, sem
gerð hefir verið á skráningu kr,-
unnar, er ekki fært að afnema
innflutningshöftin, en hún er
einhuga um það, að stefna að
því, að innflutningshöftunum
verði af létt jafnóðum og fjár-
hagur þjóðarmnar og viðskifta-
ástandið leyfir. Ennfremur tel-
ur ríkisstjórnin rétt, að veita nú
þegar frjálsan innflutning á
nokkrum nauðsynjavörum, og
verður gefin út um það
opinber auglýsing jafnóðum og
þær ráðstafanir koma til fram-
kvæmda.
Ríkisstjórnin telur mikla
nauðsyn á því í sambandi við
gengisbreytinguna, að* gera ráð-
stafanir til þess að vinna gegn
aukinni dýrtíð, m. a. með því að j
frmakvæma verðlagseftirlit og
þau ákvæði, sem leidd hafa verið
í lög um húsaleigu.
Ennfremur mun rjkisstjórnin
vinna eftir megni að sparnaði
og lækkun útgjalda, bæði hjá rík-
inu og bæjarfélögum.
í því sambandi tekur ríkis-
stjórnin þó fram, að hún telur,
að ekki beri að draga úr verk-
legum framkvæmdum hins opin-
bera eða framlögum til atvinnu-
bófa eins og atvinnuástandið er
nú í landinu. En hún mun stefna
að því til hins ítrasta, að fram-
leiðslustarfsemi landsmanna
færist svo í aukana, að hún geti
fullnægt atvinnuþörfinni. Með-
an þess gerist þörf, að leggja
fram fé til atvinnubóta, mun
ávaxta, grænmetis o. fl. Og
ennfremur verður áherzla á það
lögð að auka verulega notkun
landbúnaðarafurð innanlands.
Að sjálfsögðu er þessi ýfirlýs-
ing enganveginn tæmandi starfs-
skrá, heldur, eins og fyrr segir,
megindrættir og nokkur höfuð-
mál, er næst liggja fyrir. — Rík- bess
isstjórnin hefir þegar rætt um j hfað
ýmsar framkvæmdir, er síðar
verða ræddar opinberlega.
Ráðherrar Alþýðuflokksins og
Sjálfstæðisflokksins munu í
stuttum ræðum gefa yfirlýsing-
ar um viðhorf sinna flokka, m.
a. um samstarf í ríkisstjórninni.
mönnum saman til samstarfs, er
hið erfiða ástand íslenzks at-
vinnulífs, fyrst og fremst fram-
leiðsluftnar, og þá einkum við
sjávarsíðuna, — og þar af leið-
andi fjárhagserfiðleikar þjóðar-
innar allrar. — Við vitum allir,
að framleikslan er undirstaða
að vð íslendingar getum
og starfað sem sjálfstæð
menningarþjóð. Við finnum það
einnig, hvar í flokki sem við
stöndum, að vegna þeirra erfið-
leika, sem nú steðja að íslenzkri
framleiðslu, og um leið þjóðinni
sem heild, vegna fjárpestar og
Frh. á 8. bls.
VERÐ N0TAÐRA
BÍLA LÆKKAR
HÉR ERU NOKKUR SÝNISHORN AF
KJÖRKAUPUM Á BILUM FRÁ $50 TIL $375
’27 Nash Sedan .....................$ 50
’29 Marnion Coupe.................... 50
’29 Whippet Sedan.................... 75
’29 Essex Coach ..................... 95
’29 Durant Sedan..................... 99
’30 Chevrolet Sedan................. 135
’29 Pontiac Sedan................... 150
’28 Buick Sedan .................... 175
’29 Nash Sedan...................... 195
’30 Chevrolet Sedan................. 225
’30 Graham Sedan ................... 260
’30 Nash Sedan...................... 275
’31 Chrysler Sedan................ 295
’31 McL.-Buick Sedan ............... 325
’32 Chevrolet Coupe................. 330
’32 Nash Sedan...................... 375
ENNFREMUR MÖRG ÖNNUR UNDURSAM-
LEG KJÖRKAUP Á VERÐl FRÁ $395 TIL $795
HEIMSÆKIÐ 0SS í DAG!
212 Main St. South
Sítni 93 225
712 Portage Ave.
Sími 37121
OPIÐ ÖLL KVÖLD
Leonard & McLaughlins
Motors Limited
Elzta bílastofnun í Winnipeg
Selja: NASH og LAFAYETTE BÍLA