Heimskringla


Heimskringla - 03.04.1940, Qupperneq 2

Heimskringla - 03.04.1940, Qupperneq 2
2. SÍÐA HEIMSKRINGLA WINNIPEG, 3. APRÍL 1940 ABRAHAM LINCOLN Eftir Náttfara reynslan Framh, Abraham á skólabekk Lífið er skóli og kennari. Sá kennari er strangur og skólinn erfiður. Þar ganga menn undir daglegt próf. Kenslan byrjar hjá kornbarn- inu. Því lærist fyrst að þekkja hana móður sína. Hún er þess heimur. úr hennar hlýju og mjúku brjóstum dregur það nær- ing sína. Hennar hendur breiða yfir það, verja það kuldanum, á vetrar daginn og stugga frá því stingflugunum á sumrin. Alt gott á upptök sín hjá henni mömmu. Annað fólk vekur aðeins ótt- ann, fyrst í stað. Sá ótti stafar frá ósjálfræðri eðlishvöt að hræðast hið óþekta. Smám sam- an lærist svo barninu að gera þau eiga ógert að láta til að heimann og skólinn stóð aðeins frumbýlis fásinnunni. Þau höfðu vera góðir og heiðarlegir Indíán- fáar vikur. Tom þótti þessi tíma til þess. Þessir fátæklegu ar. Hún sagði þeim hvernig þau mentun mesti óþarfi og kvað sér j skólar með fárra mánaða náms- ættu að tilbiðja guðina með því fulla þörf á drengnum heima, til ( vist vöktu spurningar og úr að sitja ótrufluð í einrúmi þang- snúninga. Hann hafði heldur þeim spurningum varð hugsun. að til þau skynjuðu nærveru and- aldrei lært að lesa né skrifa Það er ekkert eins nauðsynlegt anna. ! sjálfur, og svo var með marga eins og að vekja hugsunina til Hvítar mæður uppfræddu börn, nágranna hans. Það varð heldur starfa. Hún æfist við áreynsl- sín í bjálkakofum, eftir sinni ekki mikið úr skólavistinni hjá una eins og öll eigindi mar.n- þekkingu. Þær tala um hinn þeim systkinunum þangað lil skepnunnar. Mismunurinn á mikla guð Jehova, sem glímdi Sally Bush kom til sögunnar. gáfumanni og heimskingja er við Jakob í lundinum, sem sett-1 Þá komst gamli Tom ekki að fyrst og fremst mismunurinn á ist til borðs með Abraham og með mótmælin svo Abraham var þjálfun hyggjunnar. Allir járn- gerði Söru frjófa þótt gömul fjóra eða fimm mánuði á skóla smiðir hafa sterka handleggi, væri. Þær sögðu frá því að ■ ahs og þótti það nú ekki svo allir veðhlauparar stælta fótleggi hann hafði skapað heiminn állítm terdómur í þá tíð. Hann og allir sem æfa hugann við lærði að lesa, draga til stafs og1 sjálfstæðar hugsanir verða vitr- ofurlítið í einföldum reikningi. j ir með tímanum. Þótt skólavistin væri stuttj sex dögum og væri nú að hvíla sig. Þær töluðu um svipi fram- liðinna og huldufólk í skóginum. Þær útskýrðu regnbogann sem friðarmerki og ^hrumurnar sem reiði teikn. Þetta var dálítið torskilianlegur guð, bæði góður og grimmur, Ijúfur en þó af- brigðisamnr. miskunsamur en samt oftast reiður. Þær sögðu greinarmun á illu og góðu, ájfr-5 íllvættum er freistuðu til góðu fólki og vondu. Góða íóIk-: ^vnda og hrpmáu sálir hinna ó- ið líkist mömmu. Það talar hiý- <ruðlegu. Trúfræði þeirra var lega til lítillra barna og gæðir ú]íks samtiningur úr mörgum þeim á ljúfmeti. Vonda fólkið trúarbrögðum. bæði kristnum og er alt öðru vísi en hún mamma. I heiðnum: samsetningur aldanna, Það hefir yndi af stríði og ertir sem rúmaðist í gömlu guðfræð- menn til reiði. Svo er annað mni. Þær toluðu um drauma og fólk, sem erfitt er að skilja og í fvrirboða. Sumir hlutir höfðu þessum hóp er kannske pabbi og gúða merkingu aðrar illa. Ef systkinin. Það er stundum gott1 «Aðmaður hlión vfir eina röð í og stundum slæmf. Heimurinn akrinum mundi einhver ættingi fer alt í einu að verða flókinn og torskiljanlegur. Áður en var- ir kemur ný uppgöfgun. Maður hans vera feigur. Ef hundur hlióp í veg fvrir veiðimann mundi hounm mishepnast. Ef skilur einu sinni ekki sjálfan sig | tvær hænur flugust á, mundu alminlega. Maður er sjálfur tvær konur koma. Ef kýr and- semsettur og vanskiljanlegur. Því stundum er maður góður og stundum er maður vondur. Þetta kemur manni til að efast um ýmislegt, en efinn er upphaf vizkunnar. Löngunin til að vita og skilja er guðlegasta náðar gjöf alvizkunnar., Þessi löngnu spyrnir mann sporum á braui vit þroskans. Barna augun sjá, svo ótal margt, sem um er þörf að spyrja. Fullorðna fólkið, og þá einkum mamma, leitast við að svara þeim spurningum eftir sínu viti. Það hefir sjálft reynt að gera sér grein fyrir bærum jarð- lífsins, reynt að rekja samband orsaka og afleiðinga, hver á sína vísu. Indíána móðirin situr í skinn- tjaldi ÆÍnu og segir sögur um upphaf og orsakir hlutanna. Hún talar um andana, er búa í jörð- inni og undir jörðinni. Hún talar um hinn reiðiþrungna þrumuguð, er þeytir herlúðurinn í himin skýjum þegar skruggui skella. Þá er orustu guðinn Okí á ferðinni. Svo er líka annar guð, Manitou, sem skapaði dýr:n mönnunum til næringar og læt- ur grasið gróa á jörðinni. Indi- ána móðirin veit feykilega margt því hún hefir mikla fræðslu fengið hjá spekimönnum ætt- bálksins. Þeir vissu til dæmis hvernig óþefjan fékk sínar mjallhvítu rákir á svartan skrokkinn og bjöllu snákurinn rellur sínar. Hún hafði heyrt þá tala um englaslóð á himnum þegar stjörnur blikuðu í vetr- arbrautinni. Hún gat gefið börnum sínum ótal heilræði: — Hvað þau eiga að gera og hvað aði á barn fékk það kíghósta. Þær töluðu um undursamlegan mátt og náttúru stjarnanna, tunglsins, jurta og steina. Jarð- eplum skyldi sáð með þverrandi tungli. Þæi* kunnu ráð við kvill- nm. Það mátti uppræta vörtur með því að hnýta á band og grafa svo spottan í jörðu, að kvöldlagi. Þá drægjust vörtarn- ar niðrí moldina. Svona huesuðu hvítir menn og vauðir í árbirtu allrar þekking- ar. Þeir vissu að orsök veldur afleiðingu, en höfðu ekki komist til vitundar um hin réttu orsaka "ambönd — ekki ennþá. Þeir voru börn en bvrjaðir að spyrja. Þetta var alþvðu fróðleikurinn en lærðir menn höfðu annan fróðleik, er tók honum fram. Þeir vissu um gang himin tungl- anna og gátu notað alskyns öfl ♦il að afkasta stórvirkjum. Þeir g^tu bætt mannamein þegar beimaráðin brugðust. Þeir vektu landslögin og í öllum deil- um varð að sækja ráð til þeina. Frumbyggjarnir vildu að börn- in sín yrðu þessarar þekkingar oðnjótandi. Svo þeir bygðu scr skólahús og róðu sér kennara. Ekki voru þessir kennarar próf- gengnir, að öllum jafnaði. Þeir 'urftu aðeins að kunna lestur, -krift og einfaldan reikning. — Kennara hæfileikarnir voru aðal- ega í því innifaldir að geta ha!d- ið reglu í skóla. Kennarinn sat við svolítið skrifborð og á því borði voru stundum bækur cn æfinlega vöndur, þ. e. a. s. birki hrísla til að berja þá óþægu. Nancy fékk því ráðið að Abra- ham og Sara voru send á skóla. Þau gengu sjö mílur berfætt að ÞÉR GETIÐ ÁVALT FENGIÐ PENINGA TIL BAKA! Þegar þér geymið peninga yðar á banka, þá eru þeir tryggir—og þér getið hvenær sem þér óskið þess, gengið að þeim þar. Opnið spari- sjóðsreikning hjá næsta útibúi og leggið reglu- lega fyrir peninga. THE ROYAL BAN K OF CANADA =Eignir yfir $800,000,000- hafði hún samt afar mikil áhrif á sveininn. Hans andlegi sjón- deildarhringur víkkaði og hon- um lærðist að hugsa. Nú fékk hann útskýringu á ýmsu, er áður var hulið, en þær útskýringar náðu skamt svo hann varð sjálf- ur að sjá um framhaldið. Auðvitað hafði hann lært dagatalið heima. Nú fyrst fékk hann að vita að mánudagurinn ■héti eftir tunglinu og að mið- vikudagurinn (Wednesday á ensku) eftir óðni (Woden), sem einu sinni var guð. Var það ekki undarlegt. Einu sinni hafði verið annar guð í heiminum. Nei, honum var nú sagt, að eig- inlega hefði þetta ekki verið neinn guð heldur aðeins hug- mynd mannanna. Já, en hversu var það þá með aðra guði ? Gátu þeir ekki líka verið hugmynd mannanna? Gaman væri líka að vita um fólkið, sem tilbað þennan Óðins guð. Svo voru þessar stjörnur upp á himninum. Hvað voru þær nú eiginlega: kannske bara smá gót á festingunni svo menn sæu inn í sjálfa dýrðina. Nei, kennar- inn 'hélt það nú ekki en annars vissi hann lítið um þessar stjörn- ur, nema að guð hafði skapað þær fyrir löngu síðan. Ein- hverstaðar hafði hann heyrt að þetta væru sólir, en því í ósköp- unum skinu þær þá ekki á dag- inn eins og sólin? Hann ætlaði sér að vita eitthvað meira um þetta við tækifæri. Sjálf orðin voru líka undarleg og gerðu hann hugsandi. Þessi stóru orð í orðabókinni virtust samsett af ótal smáorðum og búa yfir djúpri þýðingu. Þarna rakst hann á orðið “Independ- ence” (sjálfstæði), að vera sjálfum sér nógur. En var nokk- ur maður sjálfum sér nógur? Mamma þurfti að leita til pabba um ýmiílegt og ekki þurfti har.n síður að leita til hennar. Sara gat ekki borið vatnsfötuna ein- sömul og hann kunni. ekki að leika sér nema hún, eða einhver annar, væri með honum. Nei, orðin voru meir en þau sýndust i fyrstunni. Þarna kom t. d. orð- ið “responsibility” (ábyrgð). Abraham tók orðið í sundur, taldi atkvæðin “re-spons-i-bil- it-y”. Hvað þýðir hvert atkvæði útaf fyrir sig. “Re” þýðir aft- ur, eitthvað sem er endurtekið, og “respons” þýðir að svara. Svo kemur seinni hlutinn. “(a)bility” þýðir að megna, að vera einhvers megnugur. Nú orðið alt sam- an þýðir þá í raun og veru að vera megnugur að svara sjálfum sér þ. e. samvizkunni. Svo komu orð, sem höfðu ekki eina heldur ótal þýðingar. Til dæmis orðið “apprehension”. Þetta var eitt af þeim orðum, sem hann hafði aldrei heyrt í heima húsum. — Honum var sagt að þetta væri lærðra manna mál og orðið kæmi úr latínu, frá sögninni “appre- hendere” að grípa og þýddi nú, að grípa, að taka, að óttast, að skilja að ímynda sér, að trúa. Nei, var þetta ekki undarlegt. Hver kunni að vita hvað það þýddi úr því það hafði svona margar merkingar. Maður va-ð ivíst að fara varlega með orðin svo hugsunin lenti ekki öll á 1 ringulreið. 1 Svon gátu börnin hugsað í Menning nútímans stendir ekki annar eins voði af dráps- vélum sem hrörnun hugsanalífs- ins. Hvað veldur þessari hrörn- un? Hin kotroskna þröngsýni, sem þykist alt vita af því hún hefir aldrei reynt að skilja nokk- urn skapaðan hlut. Trúarbrögð- in draga menn í dróma með því að þvinga þá til hugsunarlauss jákvæðis við kreddur og játn- ingar. Samt er lang-skólavistin ennþá meira sáldrepandi. Börn- unum er blátt áfram ekki leyft að hugsa. Það er valið úr bók- um fyrir þau til að vernda þau fyrir skaðlegum skoðunum. Svo eru þessar fáu bækur, sem börn- in mega lesa, útlagðar sam- kvæmt ríkjandi skoðunum. í níu til tíu mánuði á ári er tuggið í þau upp á dönsku, ensku ame- rísku, íslenzku og rússnesku og svo tuggunni ælt í þau eins og þegar fílar fæða unga sína i bjargi. Vesalings börnin! Þeim gefst hvorki tími né tækifæri til að melta þessi ósköp, sem í þau er troðið og eignast heldur aldrei neitt andlegt sjálfstraust. Þau stóla stöðugt á kennara sína, al- fræðirit og lexíu bækur til úr- lausnar á öllum spurningum. Þau stækka án þess að vitkast, nokkuð verulega, og svo loksins þegar þeim er slept úr skóla taka bau að leita sér að nýjúm leið- beinurum og falla í flokk með þeim er öskra sínar játningar út á gatnamótum. Slagorðum er slöngvað fram af bullandi mælskum öskuröpum. “Komið til mín og eg færi þér frelsið fyr- ir trúna á Chamberlain, Hitler eða Stalin,” hrópa þeir. En frelsið frá villunni, ráðaleysinu fæst samt ekki þrátt fyrir þessa miklu trú. Aldrei hefir heimur- inn verið úrræðalausari en ein- mitt nú, þrátt fyrir alla þessa skólamentun og aldrei minni gaumgæfni sýnd í því að leysa vandamál nútíðar með nýjum úr- ræðum, af því menn vilja hella nýju víni í gamla belgi, leitast við að ráða fram úr öngþveiti aldarfarsins með úreltum kenn- ingum. Þetta kaHa menn að gefa krökkunum tækifæri. Abraham hafði annað tækifæri og not- færði sér það líka alt öðruvísi. Hann varð að finna sjálfur svör- in við sínum spurningum—og þó ekki algerlega sjálfur heldur í samstarfi við lífs og liðna. Frá bókunum fékk hann sína leið- beiningu. Hann gat úr þeim tekið það sem honum fanst gott og gagnlegt, vinsað úr. Hann hafði nógan tíma til þess að þaulhugsa það sem hann las og gera sér að andlegri fæðu, sem nærði sál hans og þroskaði dóm- greindina. Hann tók að lesa af kappi og fá bækur að láni. “Bæk- urnar segja mér það, sem eg girnist að vita. Mínir beztu vin- ir eru þeir, sem lána mér bæk- ur,” sagði hann. Hann komst ekki yfir margar bækur en naut þessara fáu því betur. Hann! las mikið í biblíunni og hið skáld- j lega hugarflug spámannanna og hið myndauðuga málfar þeirra! hafði djúptæk áhrif á ræðu hans | og ritmál. Hann talaði þráfald- lega í líkingum og dæmisögum að hætti guðspjallanna. Hinar svipmiklu persónur helgisagn- anna voru honum mirnisstæðar og honum var gjarnt að líkja að- 1« sópsmiklum samtíðarmönnum við þær. Esops dæmisögur las hann líka, á ungum aldri. Mann- lífs þekking og hugmynda aug- legð hins gríska þræls hreif 'hann mjög. Hér á ekki illa við að minnast j á dæmisögur yfirleitt. Hvers- vegna kennir Jesús í dæmisög- j um ? Hversvegna notar Esop þær til tjáningar á einföldum sannleika ? Hversvegna segir Lincoln dæmisögur á þjóðmáia fundum hér vestur í Ameríku tveim þúsund árum síðar? Af j því að skáldskapurinn er miklu I fullkomnari tjáning en fræðiieg ! framsetning, yfirleitt. Hann °r fullkomnari af því hann talar ekki einungis til hyggjunnar heldur einnig til hjartans — til- finninganna. Hann hefir, dýpt, hæð og breidd, sem hina köldu rökræðu skortir, hann lætur okk- ur skynja allan sannleikann. — Þetta má skýra með dæmum. Segjum að Jesús hefði sagt: “Það er ennþá meiri gleði á himnum yfir einum syndara, er bætir ráð sitt, en níutíu og níu réttlátum, er ekki þurfa iðrun- ar við. Mundi sú sögn hafa geymst um aldir og æfi eins og dæmisagan um hinn týnda sauð? Dæmisagan geymist af því við tökum þátt í leitinni. Maður skynjar ekki einungis þá staðreynd að hann leitar heldur einnig ástæðuna fyrir leitinni n. 1. kærleika hirðisins fyrir hjörð- inni. Segjum að Esop hefði sagt: Það er erfitt að gera mönnum til geðs. Tæplega hefði svo em- föld frásögn á svo einföldum sannleika, haft mikil áhrif. En þegar hann kemur með söguna af feðgunum og asnanum verður það okkur minnisstæð og hug- ræn hugvekja. Nú er Lincoln að halda ræðr á móti þrælahaldi í nýlendum Bandaríkjanna. Vitaskuld hefði hann getað sagt: “Látum ekk: þennan ósóma festa rætur í ný- bygðunum. Hvaða áhrif hefð’ það gert í samanburði við þessr dæmisögu. “Hugsum okku: móður er býr barni sínu ból j Svæfillinn er mjúkur og mjalla hvítur. Rekkjuvoðirnar anga a sólarilmi. En þegar legurúmii' er uppreitt lætur hún nokkía1 slöngur í milli voðanna svo þæ1 megi blunda þar með barni henn ar. Svo heimska móðir getui engin hugsað sér og þjóðin ætti heldur ekki að ala íllvætti þai sem hún býr börnum sínum ból í nýbygðunum. Lincoln litli las fleiri bækur. Hann komst yfir ljóðmæli skosaa j ljóðmæringsins Robert Burns og lærði mörg þeirra. Biblían ber með sér angan hins útlenda v«g fjarræna, iskógarilm sedrus- trjánna og suðrænna blóma; ljóð hins skozka snilling lyktar af lyngheiðum hins skozka heima- lands. Það er sterkur, heilnæm- ur jarðar eimur í kliðmjúkum kveðskap hans. Þaðan andar líka hressandi uppreisnar andi gegn hégóma og hálfvelgju tíð- arandans. Þar er beisk og hár- beitt hæðni og kitlandi kímni Lincoln lærði að beita því hvoru- tveggja af miklum fimleik, eins og síðar mun sýnt verða. Það voru heldur ekki alt skáld- rit, sem Lincoln las. Hann las æfisögu Washíngtons forseta, eftir Weems. Þar fræddist hann um orsakir og upptök frelsis- baráttunnar og kyntist þrautum og þjáningum frelsishetjanna, er fórnuðu öllu svo þjóðin mætti verða frjáls. Hann las líka um amerísku konungssinnana, er vildu hengja Washington og hefðu áreiðanlega gert það ef uppreisnin hefði mishepnast. — Sigursæll uppreisnar foringi verður þjóðhetja, sigraður dæm- ist hann drottinsvikari. Nú vissi Lincoln að hástéttirnar voru yfirleitt andvígar Washing- ton en alþýðan afrekaði þjóð- inni frelsið. Hér kyntist Abra- ham sögu sinnar eigin þjóðar í fyrsta sinni. Sá maður er skortir alla sögu þekkingu er út- lendingur í eigin landi. Abraham sá það strax á bók- unum að alþýðan kunni ekki sína eigin þjóðtungu. Menn í Ken- tucky sögðu: “I durst” í staðinn fyrir: “I do not” og: “heinte” í jstaðinn fyrir: “I have not”. Þeir höfðu hraparlegan framburð á enskunni. Orðið “Such” varð á þeirra vörum “sick” og “just” eins og það væri skrifað “jist”. Málfræðin fór öll í mola, þeir sögðu: “Me are goin” í staðinn fyrir “I am going” og: “I heinte gat no weman” í staðinn fyrir i “I have not got a woman”. Hann j heyrði getið um bók, sem nefnd- I ist málfræði og mann nokkurn í sjö mílna fjarlægð, sem ætti þvílíkt þing. Þangað gekk Lin- coln og fékk bókina að láni. Svo fékk hann kunningja sinn til að j hlýða sér yfir og las málfræði við kertaljós. Málfræðingur varð hann að vísu aldrei og þeir lærðu voru fullir útaásetninga um mál- far hans en svo fór nú samt að orð meistaranna gleymdust en ræður Lincolns eru lærðar og lesnar í skólum landsins til leið- beiningar þeim ungu. öllum ber nú saman um að fáum hafi bet- ur tekist að setja skoðanir sínar fram Ijóst og skipulega og sum- ar ræður hans eru metnar með dýrustu perlum mælskunnar á öllum öldum. Seinna náði hann sér í dálitla orðabók og bar hana jafnan með sér til að laga stöf- unina. Af henni lærði hann að enskan er samsett mál og komin af grísku? latínu, frönsku og norrænu, þ. e. a. s. íslenzku. Það er eftirtektarvert að ensku- mælandi maður igetur nálega aldrei flett svo upp orðabók að hann ekki minnist þess að til er land, sem heitir fsland og mál, sem heitir íslenzka. Ein bók er þó ótalin, er hafði mikil áhrif á ■hugarstefnu hans. Það var flat- armálsfræði Euclids, hins forn- gríska spekings. Þessi bók gaf heilsusamlegt mótvægi gegn hugmyndaflugi skáldsagnanna. Þar var alt hnytmiðað og ákveð- ið, alt sannprófað óyggjandi. Þar *egir “Lína er styzta fjarlægð milli tveggja punkta.” “Flötur er virkilegt eða ímyndað yfir- borð, sem á má draga beinar línur og allir punktar hennar snerta þetta yfirborð.” Þarna eru hversdagslegustu hlutir próf aðir þangað til engin leið er að véfengja þá framar. Svona verða menn að hugsa vilji þeir eign- ast sannleikann. Abraham á- setti sér það og þessvegna varð hann röksnjall. Framh. EINAR BENEDIKTSSON Eftir Jónas Jónsson XII. Framh. Einar Benediktsson hafði átt heima og dvalið langdvölum í Þingeyjarsýslu frá því hann var barn að aldri og þar til hann var kominn á fertugsaldur. Hann var af eðlilegum ástæðum bund- inn sterkum andlegum böndum því héraði, sem hafði fóstrað hann meðan hann var á mótun- araldrinum. Hann sótti til þess- arar ættbygðar sinnar mörg af yrkisefnum sínum og vék þrá- sinnis að endurminningum það- an í kvæðum og samtölum. — Skömmu eftir giftinguna fór hann með konu sinni skemtiferð að sumarlagi úr Reykjavík norð- ur í Þingeyjarsýslu. Þau fengu ákjósanlegt veður, sól og blíð- viðri, vikum saman. Þau komu í MývatnssveR og að Jökulsá á Fjöllum. Einar Benediktsson orti á skömmum tíma í þessari ferð fjögur mikil kvæði: Lág- nætti við Grímseyjarsund, í Slútnesi, Dettifoss og Hljóða- kletta. Jökulsárgljúfur var hon- um í einu hugðnæmt yrkisefnh og hin mesta og glæsilegasta orkulind, sem til var í landinu. Hann kom ekki í þessari ferð að Héðinshöfða. Þar bjó nú fólk» sem var honum framandi. Hann mun hafa þótzt eiga þar of

x

Heimskringla

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Heimskringla
https://timarit.is/publication/129

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.