Heimskringla - 28.07.1944, Blaðsíða 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 28. JÚNI .1944
Minni Islands
Eftir Hólmfríði Danielson
Ræða flutt á lýðveldishátíðinni í Wynyard, Sask., 17. júní.
“Eldur í barmi
tign á hvarmi
teygir hugann dufti frá.”
Atburðir þeir sem hafa verið
að gerast þessa síðustu daga, at-
burðir sem ve»ða vonandi síðustu
sporin í hinum ofboðslega dauða-
dansi sem stiginn er nú um heim
allann, eru svo stórkostlegir að
þeir þurkuðu út um stundarsakir
alt annað sem í huganum bjó.
En því nær sem dró þessum degi,
17. júní, lyftist byrðin ofurlítið
af huganum og hann varð gagn-
tekinn af hrifningu og þakklæti
fyrir hinn langþráða sigur er Is-
land verður lýðveldi í annað sinn
Vér finnum hve örlagarík stund
það er fyrir oss, alla Islendinga,
þó að engir Vestur-íslendingar
geti skilið það til fulls nema þeir
sem komu þroskaðir frá Islandi
og voru að einhverju leyti orðnir
virkur þáttur í frelsisbaráttu
þjóðarinnar.
Það er oft fundið að því þegar
vér erum af mikilli mælsku að
hrósa Islendingum. Og það er
vafamál hvort það er smekkvísi
í því fólgin er vér Vestur-Isl. er-
um að ‘syngjá sjálfum okkur lof’
eins og Guttormur kemst að orði.
Glamur um feðranna frægð sem
menn viðhafa mest til þess að
mikla sjálfa sig, slær engum
Ijóma á þjóðina heima eða þjóð
arbrotið hér vestra, og allra sízt
ef annara þjóða menn hlýða á.
Afrek feðranna geta ekki gert
oss að miklum mönnum; þau
geta aðeins bent oss á að grafin
djúpt í eðlinu eigum vér skilyrði
til þess að geta orðið að miklum
mönnum.
Það eru þessi arfteknu verð
mæti, þessi þróunar-skilyrði,
sem mig langar til að beina at-
hygli yðar að, í þessu stutta er
indi. Þetta verður ekki minni
fossanna, fjallanna eða heið-
bláma himinsins, þó náttúrufeg-
urð Islands ætti sinn þátt í því
að gera þjóðina það sem hún er;
það verður minni þeirrar sér-
kennilegu menningar sem hefir
lifað og þroskast með íslenzku
þjóðinni, og leitt hana til sigurs
þrátt fyrir alt.
Oss er öllum heimilt að draga
ályktanir; þær hafa sitt gildi þó
þær séu ekki í alla staði hárrétt-
ar; þær koma þá e. t. v. öðrum til
að hugsa skýrar og álykta betur.
Og þeir sem gera einlæga tilraun
til þess að gera einhverju máli
góð skil verða aðnjótandi varan-
legrar mentunar sem gildir fyrir
þá sjálfa.
Saga hverrar þjóðar, saga
hvers einstaklings er ofin úr
tveim aðal þráðum, og eru það
ytri atburðir og innra líf. En þó
fléttast þeir svo þétt saman að
oft er erfitt að greina hvern frá
öðrum. Víst er það að í íslenzku
þjóðlífi varð örlagaþráður hinna
ytri afla sterkur og þungur. En
í gegnum alla söguna leiftra þau
sannindi að það var andlegi þráð-
urinn sem varð voldugri, og sem
réði mestu um endanleg afdrif
þjóðarinnar.
Það er fróðlegt og skemtilegt
að leggja sig eftir því að gagn-
rýna hvernig lífsskilyrðin sam-
fara upplagi og skapgerð hafa
mótað eina litla þjóð sem tók sér
bólfestu ‘norður við heimskaut’.
Var það e. t. v. vísindaleg tilraun
forsjónarinnar, var það fyrir-
hugað af guðunum að hún skildi
lenda þar til þess að skapst mætti
nýtt afbrigði í mannkynssög-
unni, nýr stofn sem þolað gæti
óblíðari lífskjör án þess að visna
eða fúna í rótinni, ný þjóð, sem
þroskað fengi þvílíkt andans
magn að aldrei að eilífu gætu
niðjar hennar orðið að andlega
ósjálfstæðum almúgalýð svo
lengi sem þeir væru viljugir að
leggja rækt við arfinn!
Yngri íslendingar eru oft að
spyrja: hvaða arf, hvaða fjár-
sjóð, hvaða verðmæti eruð þið
alt af að tala um? Vér leitumst
við að svara þeim og við það
skýrist í vorum eigin hugum
hver þau séu þessi verðmæti sem
vér höfum þegið í arf. Og vér
förum að telja þau upp.
•
íslendingar eiga hetjulund;
höfðingslund.
En það er erfitt fyrir útlend-
inga og aðra sem ekki gjör-
þekkja söguna að skilja og meta
hetjulund víkinganna. Þeir gera
sér í hugarlund að þeir hafi verið
kaldir og tilfinningalausir, eða
þá blóðþyrstir berserkir með ó-
tamdar tilfinningar suðurlanda
þjóða. Eitt atriði úr Njálssögu
kemur í huga vorn sem sýnir
glögt aðalseinkenni hetjunnar.
Fyrsta skilyrðið var að hafa unn-
ið sigur á sjálfum sér, yfir sínum
eigin tilfinningum.
Bergþórshvol var að brenna.
Óvinirnir umkringdu húsin:
”Skall yfir eldhafið ólgandi, log-
andi,
Eldvargar runnu fram hvæsandi,
sogandi,
Reykurinn glóðþrunginn gaus
upp úr kafinu,
Gaflaðið eitt stóð sem klettur úr
hafinu.”
Hjúum og kvenfólki hafði ver-
ið boðin útganga. Flosi og félag-
ar hans áttu enga sök við Njál,
en aðeins við syni Njáls, og buðu
þeir honum og Bergþóru hús-
freyju út að ganga og bjarga sér.
Þá mælti Njáll: ‘Eigi vil eg út
ganga því að ek em maður gam
all ok em lítt tilbúin að hefna
sona minna, — en ek vil eigi búa
við skömm.’ Bergþóra mælti:
‘Ek var ung gefin Njáli og hefi
eg _því heitið honum að eitt
skyldi ganga yfir okkur bæði.’
“Nár var þá Njáll,
nár var Bergþóra.
Burtu var Kári,
brunninn Grímur,
höggvinn Helgi.
Héðinn stóð einn
teptur við gaflað '
og glotti við tönn.”
Skyldi það hafa verið af til-
Conservation of
Materials
Lack of materials and labour, coupled with a
recent Government order limiting the supply of
carton materials, has made necessary the re-use of
cartons.
When you get deliveries encased in a re-used
carton you will know that the Breweries are co-
operating with the Govemment in an effort to con-
serve materials and labour.
DREWRYS
Ll MITED
finningaleysi að Skarphéðinn
glotti? Var það af kæruleysi að
hann mælti er hann gekk inn í
skálann, ‘Vel má ek gera það til
skaps föður míns að brenna inni
með honum.’ Víst var lífið ginn-
andi fyrir hinn hrausta kappa, og
víst átti hann heitar þrár í
brjósti, en hann lét ekki tilfinn-
ingar sínar yfirbuga viljaþrekið.
Sú mesta skömm sem óvinur
hans gat hugsað sér að bera á
hann dauðann, var að hann hefði
gugnað að lokum; er Gunnar
Lambason segir frægðarsöguna
Sigtryggi konungi, spyr konung-
ur, “Hversu þoldi Skarphéðinn í
brennunni?’ ‘Vel, lengi,’ segir
Gunnar, “en þó lauk svo að hann
grét.’ En skáldið segir:
*
“Beit svo á kampinn og kross-
lagði armana
karlmenskuró sló um ennið og
hvarmana.
Ljómandi kring um hann logarn-
ir kvikuðu,
Ijósgeislar fagnandi á honum
blikuðu.
Dimt er í skála,
dökkir mekkir
hefjast úr ösku
og hrundum rústum.
Inni við gaflað
í ösku stendur
Héðinn örendur
með opnum sjónum.
heyrst ei hafði
hósti né stunur.
íslendingar eiga
sómatilfinningu.
Hetjulundinni fylgdu oft ýms-
ir lestir. En höfðingjarnir sjálf-
ir dáðu aldrei lestina; þeir dáðu
dygðirnar: hreysti, speki, dreng-
skap. Sómatilfinning þeirra var
svo sterk að þeir stóðu á vað-
bergi yfir sínum eigin gerðum til
þess hvergi að skerða sóma sinn,
því “orðstírr deyr aldregi,
hveims sér góðann getr.” En það
var þessi hárfína sómatilfinning
sem oft leiddi þá út í langvarandi
blóðhefndir. Þeir vildu ekki
“lifa við skömm”. Sjálfsagt var
að þola með stillingu og karl-
mannslund alls kyns böl, og sorg
og líkamlegar kvalir, enn lítils-
virðingu mátti eigi lúta. Má
lýsa þessu í fáum dráttum með
því að segja söguan af ungu
mönnunum tveim sem skráð er í
Reykdælu:
Múgur og margmenni er sam-
an komið. Allir eru glaðir og
skemta sér vel. Ungu mennirn-
ir sýna atgerfi og hreysti við
alskonar íþróttir. Eitt af því
sem haft er til skemtunar er
hesta-at. Bjarni Þorsteinsson á
góðann hest; Eyjólfur Þórmóðs-
son á gæðing mikinn. Piltunum
gengur illa með hestana. Eyjólf-
ur tekur staf sinn og slær til
annars hestsins, en stafurinn
lendir á öxl Bjarna. Næstu
augnablik eru örlagaþrungin og
er sem áhorfendur standi á önd-
inni. Var þetta óviljaverk eða
var það móðgun? Upp á síð-
kastið hafði verið grunt á því
góða milli Bjarna og Eyjólfs út
af hestunum. Varð því að bregða
fljótt við til þess að sættir tækj-
ust. Eyjólfur gengur til Bjarna
og mælti, að þetta þykir ver
tekist hafa en hann vildi. ‘Skal
ek,” segir hann, ‘gefa þér sex
tigu geldinga til þess að þú kunn-
ir mig eigi um þetta.’ Ef Bjarni
þá boðið var það viðurkent að
höggið var óviljandi. Svo kem-
ur haustið og Eyjólfur dregur út
sextíu af lömbum sínum;. þykist
nú Þormóður faðir hans ekkert
vita, og skýrir Eyjólfur málið.
Þá segir Þormóður: ‘Bæði ætla
ek at höggit var mikit enda er
miklu launað’ .... En er hann
hafði þetta mælt þá snýr Bjarni
að þonum og hjó hann banahögg.
Og nú neitar hann að þiggja
lömbin. Háðungina var ekki
hægt að þola, og þá aðdróttun
Þormóðs að hann hann léti berja
sig til fjár.
íslendingar eiga friðarhugsjón
En er oss unt að trúa því að
menn með slíka víkingslund
hafi metið friðinn mikils? Það
var útlit fyrir alt annað en frið-
samleg málalok á Þingvöllum ár-
ið 1000, er kristnir menn og
heiðnir stóðu andspænis hver
öðrum með nakin sverð. Hvað
var það þá sem vakti fyrir Þor-
geiri ljósvetningagoða er hann
ígrundaði vandamál þessara
andstæðinga, sem var í þann
vegin að kljúfa þjóðina í tvent?
Hann var skarpskygn á verð-
mætin, á undirstöðuatriðin. —
Hann vildi umfram alt heill
þjóðarinnar. Er hann talaði til
þingheims sagði hann, ‘Svo lízt
mér sem málum vorum sé komið
í ónýtt efni ef vér skulum eigi
hafa ein lög allir. Ef sundur
skift er lögunum, þá mun sundur
skift friðnum. Ög það var fyrir
traustið sem leiðtogarnir báru til
hins hyggna lögsögumanns að
kristni var lögtekin á Alþingi,
og friður hélzt í landinu.
Islendingar eiga
framsóknaranda
Víkingarnir voru sigurvegar-
ar; þeir voru atorku- og fram-
taksmenn. Þegar rýrnaður skipa-
kostur og aðrar aðstæður gerðu
það að verkum að víkingaferðir
hættu smám saman snerist hug-
ur þeirra inn á nýjan farveg.
Það var lán Islendinga að þá
snerist hugur þeirra að sigur-
vinningum í heimi andans; þar
stofnuðu þeir ríki sitt og sköp-
uðu bókmentir þær sem frægar
hafa orðið um allan hinn ment-
aða heim.
íslendingar eiga
sjálfstæðishugsjón
Undirstaða þjóðskipulagsins
frá fyrstu tíð var virðing lands-
manna fyrir lögunum. ‘Með
lögum skal land byggja, en með
ólögum eyða.’ En Alþingi hafði
ekki framkvæmdarvald til þess
að sjá um að lögunum væri fram-
fylgt. Þetta leiddi af sér alls
konar böl og var ein aðal ástæð-
an til þess að sundrungin hófst
sem náði hámarki sínu á Sturl-
unga öldinni og varð til þess að
eyðileggja friðinn og lýðveldið.
En fyrirkomulag þetta hafði eina
afleiðing sem varð notadrjúg í
eðli íslendingsins síðar meir; það
var sjálfstæðistilfinningin. Und-
ir einstaklingnum var komið
hvort lögunum yrði framfylgt.
Framtak einstaklingsins varð
nauðsynlegt og mikils metið;
jöfnuður varð mikill manna á
meðal; það varð metnaður hvers
manns að leggja rækt við and-
léga og líkamlega yfirburði; og
mannval varð mikið á landinu á
sögu- og gullaldartímabilinu.
íslendingar eiga andlegt
þrek og þolgæði
Gullöldin gekk inn í skaut
aldanna og hvarf sjónum. Sturl-
unga öldin, með öllu sínu sið-
leysi, allri sinni valdafýkn og
ofbeldi, var að naga rótina und-
an frelsi þjóðarinnar. Lands-
kostirnir höfðu breyst, gæfa og
gengi landsmanna stóð á völtum
j fæti. Lífskjör og aldarfar gera
sitt til að umskapa mannseðlið.
iNú fór að bera meira á göllun-
um. Leiðtogar misbrúkuðu
i mannvit sitt til þess að ná í völd
j og virðingar. En þrek og andlegt
jsjálfstæði einstaklingsins hélt á-
fram að þroskast, og einmitt á
þessu tímabili voru fornsögurn-
I ar ritaðar. Hér voru tvö and-
|Stæð öfl að togast á um þjóðar-
l andann. Sjálfstæðiseðlið var
I ekki dofnað upp, það auk heldur
j var með lífsmarki í undirmeðvit-
und þeirra sem ofurseldu þjóð-
ina í hagsmuna skyni. Hákon
Noregskonungur var slunginn og
jásælinn; Gissur jarl bar ógæfu
til þess að verða nefndur ‘sverð
j og svipa’ Islands, en að ein-
I hverju leyti hefir það verið fast-
, lieldni hans við sjálfstæðishug-
, myndina sem réði því hvernig
sáttmálinn milli Islendinga og
konungs var úr garði gerður. —
Gamli sáttmáli var þannig stíl-
aður að síðar meir gátu frelsis-
hetjur Islands bygt kröfur sínarj
til algerðs fullveldis á lagalegum
grundvelli. Eftir að upptalin
eru skattagjöld, o. s. frv., er
tekið svo til orða: ‘Hér í mót skal
konungur láta oss ná friði . . . .)
og halda vorum lögum .... skal'
halda friði yfir oss .... þennan
sáttmála munum vér og vorir
nðjar halda svo lengi sem hann
er . . . . að dómi hinna beztu
manna órofin af yðar hálfu (kon-
ungsins).’ Hér sézt einnig sem
fyr hve friðarhugsjónin var
sterk í eðli manna; það var þung-
bært fyrir þá að missa sjálf-
stæði sitt og gangast konungi a
vald. En ef friðurinn fengist
var von um viðreisn fyrir þjóð-
ina.
Sú viðreisn átti langt í land.
En þjóðin átti og á enn fleiri
verðmæti en þau sem upp hafa
verið talin.
íslenzka þjóðin á frelsis-
hugsjón, og hún á trún-
aðartraust til guðs.
Frelsirbaráttu Islands verða
gerð góð skil af næsta ræðu-
manni. En til þess að hafa sam-
hengi í þessum hugleiðingum
skal hér aðeins bent á eitt atriði.
I hverju var aðal styrkur fólks-
ins fólginn? Þjóðinni hafði smá
hnignað við vaxandi hörmungar
og miskunarlausa erlenda kúg-
un. Hin óbærilegu lífskjör
höfðu rist djúft í sálir manna.
Þeir sem ekki höfðu óbilandi
kjark og sálarþrek hins trúaða
manns voru að gugna og gefast
upp; þeir höfðu mist sjónar á
þeim verðmætum sem setja há-
tignarblæ á líf einstaklingsins,
eða þá að ranghverfan á þessum
verðmætum sneri út, eins og t. d.
þegar höfðingseðljð varð að stór-
bokkaskap og drambi. Alþýðan
var fótum troðin og forsmáð af
embættismönnum sem voru und-
irlægjur útlendra kúgara. Var
þá tilraun guðanna ónýt orðin?
Var afbrigðið sem óx upp af
þessum hrjóstuga jarðvegi að
visna eða fúna í rótinni?
Nei, þá var það að aðalsmerki
íslenzkrar alþýðu var hafið hátt
á loft. Ný frelsisthreyfing var
að ryðja sér til rúms í Evrópu,
eftir júlí byltinguna á Frakk-
landi, árið 1830. Og hvergi féþ
hún í jafn frjósaman jarðveg eins
og einmitt á Islandi. Þá varð
endurreisn hinna fornu dygða.
Sjálfstæðis hugsjónin braust út;
frelsisþráin fékk byr undir
vængi; ættjarðarástin blossaði
upp. En hvað olli því að frelsis-
hreyfingin gagntók svo að segja
á svipstundu álla hugsandi
menn? Ættjarðarvinirnir, frels-
ishetjurnar, snjöllu hugvits-
mennirnir með allan sinn skap-
andi anda hefðu mátt hrópa hátt
og lengi: ‘Hvar er nú feðranna
frægð’, án þess það fyndi berg-
mál í hugum fólksins ef það
hefði verið menningarsnauður
almúgalýður. En þjóðin hafði
geymt arfinn, hún hafði geymt
trúna, og hún vissi að hún átti
skilyrði til sigurs.
Bókmentirnar voru ekki eign
aðeins fámennrar yfirstéttar eins
og átti sér stað í svo mörgum
öðrum löndum. Þær voru eign
alþýðunnar. I rökkrinu þegar
fólkið sat við vinnu sína á sveita
heimilunum var lesið, sungið og
beðið heitum bænum til guðs.
Það var trúin og sjálfgild bænda-
menning sem höfðu afstýrt því
að þjóðin í heild sinni bugaðist.
Þegar Jón Sigurðsson hafði
fórnað atvinnu sinni á altari
frelsisins, þegar tæpast stóð í
baráttuni, þá voru það meiri
hlutinn bændur sem stóðu með
honum og fyrirbygðu innlimum
í danska ríkið.
Er hin hátíðlegasta stund, 17.
júní, rann upp á Þingvöllum þá
var hringt öllum kirkjuklukkum
landsins. Það mætti kallast end-
urspil þess samhljóms er hófst
þá er íslenzk yfirburðaskáld,
spámenn og stjórnvitringar slógu
á strengi í sálum lýðsins svo
hann reis upp, og mitt í niður-
lægingunni bjóst til baráttu og
sótti fram til sigurs.
En árröðull hins nýja dagsj
hafði aðeins sent geisla sína yfir
sjóndeildarhringinn er ný þraut
var fengin þjóðinni í hendur.
Tilraunin er ekki á enda enn. Nú
stendur íslenzka þjóðin í nýrri
baráttu og enn er sálarþrek
hennar hreinsað í prófdeiglu
reynslunnar. Og enn stöndum
vér öll í hreinsunareldi hinna
ytri atburða. Vér finnum van-
mátt vorn, vér viðurkennum
brestina, mistökin, sundrungina
Vér játum og viðurkennum alt
sem miður hefir farið hjá heima-
þjóðinni og hjá oss. En það ætti
að verða oss þjóðarmetnaður og
hvöt til stærri og betri athafna
að skilja að það voru, þrátt fyrir
alt, arfgeng verðmæti stofnsins,
ekki grafin í jörðu sem ónotað
pund, heldur varðveitt, þroskuð,
og notuð, sem leiddu íslenzku
þjóðina til sigurs. Og sem munu
leiða hana áfram til sigurs og
framfara.
“Vakið. Vakið. Tímans kröfur
kalla,
knýja á dyr og hrópa á alla.
Þjóð sem hefir þyngstu raunir
lifað,
þjóð sem hefir dýpstu speki
skrifað, —
hún er kjörin til að vera að verki,
vinna undir lífsins merki.”
Það er með lotningu og hrærð-
um hjörtum að vér hér saman
komin tökum undir með skáld-
inu góða sem orti hin fögru há-
tíðaljóð 1930.
“Við börn þín Island, blessum
þig í dag,
Með bæn og söngvum hjörtun
eiða vinna.
Hver minning andar lífi í okkar
lag,
Við Lögberg mætast hugir barna
þinna.
i >
Við börn þín, Island, biðjum.
fyrir þér.
Við blessum þig í nafni alls sem
lifir.
Við erum þjóð sem eld í brjósti
ber,
Og börn, sem drottinn sjálfur
yakir yfir.”
AN ADDRESS
delivered by Miss Jona Marion
Björnson, at Hnausa, Man., June
17th 1944, representing Canada.
On this great day “The Lady
of the Snows” greets the Lady of
Ice and Fire. The young and
majestic sweep of so big Canada,
greets, the Old Majestic Dignity
of so little Iceland.
Iceland today, after centuries
of unhappy association, declares,
that, from this day forth she will
make her own associations in the
world.
Canada, happy in her own as-
sociation from birth, can, never
the less, understand and sympa-
thise.
You my people, the Icelandic
pioneers, of both can rejoice. We
can rejoice because, the ideal of
freedom, and of good will to-
wards man are a common heri-
tage to us from both our foster
parents, so that there is no divid-
ed loyalty.
Loyalty to one carries with it
inevitably and inherently, an in-
sistent loyalty to both.
No other people in this great
land of ours is more astonish-
ingly blessed: the man, or wo-
man, of Icelandic extraction,
who aspires to know, to under-
stand, and appreciate the ideals,
and tradition, of our forefathers,
in proportion, as he or she suc-
ceeds, becomes, by so much, a
better and more loyal citizen of
Canada, becomes more ready,
and anxious than ever to share
the load and responsibilities of
that citizenship.
In this hour of agony, as in a
like hour before, the youth of
Icelandic extraction has volun-
teered for service and given his
life for his country, pro rata
second to none in the Dominion.
That is the spirit of our great