Lögberg - 19.01.1939, Blaðsíða 2

2
LÖGrBERGr, FIMTUDAOINN 19. JANÚAB 1939
KAUPIÐ ÁVALT
LUMBER
hjá ,
THE EMPIRE SASH & DOOR CO. LTD.
HENRY AVENUE and ARGYLE STREET
Winnipeg, Man. - Phone 95 551
Fáeinir drættir
ÚR HEíMlLlSHATTUM
MANNA Á VIKINGA-
ÖLDINNl
Eftir cand. mag. Chr. L. Lange
(Framhald frá síðasta blaffi)
IV.
H ÚSASKIPAN
Löngu fyrir upphaf víkinga-
aldar, höfí5u menn hér á Nbrð-
urlöndum bygt hús sín úr trjá-
bolum, er þeir ýmist köntut5u eÖa
klufu í borÖ; jafnvel má rekja
sögu þeirra aftur í bronze tíma-
biliÖ, en í skógsnauÖum sveitum
svo sem á JaÖri í Noregi og á
íslandi, bygöu menn húsveggina
úr torfi og grjóti, og sézt þaÖ
sumstaÖar enn.
Það sérkennilega viÖ húsa-
gjörö Norðmanna var þaÖ, hve
mörg hús voru á hverri jörð, og
helzt sá siður enn viða út um
landið.
í Guðbrandsdölum eru enn
bæir, sem hafa 30 hús, og hefir
verið eldgamall siður; þótt ein-
faldara smíði, ef húsin voru að-
greind, og víðast var gnægð efni-
viðar. Jafnvel á íslandi, þar
sem bæjarhúsin stóðu saman í
þyrpingu, verður vart við sömu
hugmynd, að hvert hólf í bænum
er í rauninni aðgreint hús undir
sama þaki.
Á öllum heldri bæjum hafa
verið á Víikingaöldinni að minsta
kosti 5 sérstæð hólf í 4 að-
greindum húsum. Það voru
eldhús, skáli, stofa, búr og loft
yfir þvi.
Með fyrstu hefir verið lítill
munur gerður á eldahúsi og skál-
anum, þau hafa bæði verið not-
uð til daglegra þarfa; þar brann
eldur á skíðum, og þangað safn-
aðist heimilisfólkið til innivinn-
unnar, eða til hvíldar; þar var
matast og sofið. Nafnið stofa
er yngra, sem hefir líka merk-
ingu og eldhús. Það er sama
orðið og “stove”, ofn, á ensku.
Snemma hefir þó “stofa” þótt
virðulegra nafn en eldhús-nafn-
ið eða suðuhús-nafnið féll í áliti;
Joksins varð stofan að skraut-
stofu eða< höll, þar sem eldhúsið
þýddi matargerðarhús. Skálinn
verður þá það sem einkum mætti
nefna “hjúahús.” Þar var upp-
hækkaður bekkur meðfram
veggjum, og á þeim sofið, og
tiðkast sá siður á Grænlandi.
Búrið hefir fengið nafnið af
því, að þar voru engar elds-
hlóÖir, því ef svo hefði verið,
mundi þakið ekki hafa haldið
reyknum, en þá voru ekki þekt-
ar reykpípur. Upp á loftið yfir
búrinu var gengið um stiga, sem
var utan húss, þar voru geymd
klæði manna, en í búrinu voru
matarbyrgðir heimilisins. Svalir
voru stundum á loftinu og þær
skreyttar með útskurði, og ekki
sjaldan svefnrúm, og sváfu þar
einkum gestir.
Sögur segja að Erlingur
Skjálgsson á Sóla svæfi í slíku
lofti, og sama var sagt um Ólaf
konung helga að hann svæfi í
lofti á kristniboðsferð sinni um
Noreg. Oft voru svefnherbergi
gerð í stofunni næst dyrunum og
nefndust “klefar.”
Stofan var veglegasta húsið á
heimilinu, og skal nú farið um
hana fáeinum orðum. Bygging-
arlagið var að mestu það sama
á öllum húsunum, og það sem
sagt verður um stofuna gildir um
önnur hús. Það sem einkum
auðkendi stofurta, v)ar fyrfr-
komulag hennar að innan og
húsbúnaður. Henni var og ætlað
að vera dagsto.fa, og þar áttu
gestir að vera.
Svo sem áður segir, voru bæir
í Noregi undantekningar lítið
bygðir úr timburstokkum. Stund-
um voru stafir reistir innan við
stokkana og myndaðist nýr vegg-
ur-, en bil var þó haft á milli
þeirra, mátti smeygja sér milli
þessara veggja kringum húsið
að innan, hét gangur þessi
“skot,” borða-þyljur þektusf
ekki. Mænir ris var á öllum
húsum. Á elstu tímum var
hafður mænisás, og hann mjög
traustur; af honum voru lagðir
raftarnir út og ofan á lang-
veggina. Þvert yfir raftinn
voru lögð borð, og á þau kom
þakið úr torfi, sem er allra þaka
hlýjast.
Það var afar þýðingarmikið
að gjöra húsið sem allra hlýjast,
því upphitunin var slæm. Vegg-
irnir voru lágir og húsið grafið
nokkuð niður. Af sömu ástæðu
voru dyr lágar og þröskuldur
hár, og sézt þetta á öllum göml-
um stofum, og bezta sönnunin
fyrir þessu er elzta stofan, sem
á vorum dögum hefir þekst í
Noregi, það er Findarstofan í
Rauðalandi í Naumadal. Hún
er að vísu sjálf liðin undir lok,
en mynd er til af henni og lýs-
ing. Á bygginguna voru skorn-
ar rúnir, sem prófessor Sopus
Bugge segir séu frá þvi fyrir
Svartadauða. Stofan hefir verið
skrautlaus, en fallegt skurðverk
var á hurðinni, er sýnir að í
fyrri daga hefir rækt verið lögð
við að húsin hið ytra fengju
sem prýðilegast útlit.
Þá höfum vér gert oss ■ grein
fyrir hvernig húsið leit út hið
ytra. Vér lútum svo höfði og
tökum fæturna hátt, er vér göng-
um inn; vér veitum eftirtekt,
fyrst hlóðunum, það er aðeins
þró ofan í mitt gólfið, þvá svo
var það allan víkingatímann; á
litlum heimilum aðeins 2x2 fet,
og hella reist upp þeim megin
sem vissi að dyrunum, fyrir
vindgusti, má sjá þetta víða enn
i dag, svo sem í Seljadalnum. 1
stórum húsum var grjótlag lagt
eftir miðju húsinu endilöngu, og*
hellur reistar upp til hliðar. Á
grjótlaginu logaði eldurinn,
“langeldurinn.” Reykinn lagði
upp í mænirinn og út um “ljór-
ann” sem far á miðju húsinu.
Nafnið “ljóri” er dregið af ljósi,
er átti að berast inn <í stofuna,
þvi glergluggar þektust þá ekki;
þegar bezt lét aðeins gluggar,
þ. e. gluggagöt.
Ekki skyldu menn ætla að
dimt væri í stofunni að degin-
um, þó ekki væri bálkynt á arn-
inum, þvf sú birta sem kemur að
ofan er sterkari en sú er kemur
frá hlið manns, og vel var vinnu-
bjart í ljóra-stofunni. Þó er
geysi munur á stofum með
“ljóra” og glerglugga. Ljórinn
gefur ekkert útsýni, svo sem
landslag eða ferðafólk. Ljóra-
stofan er okkur nútiðarmönnum
kjallari eða fangelsi, og bregður
upp glöggri mynd af því, hversu
frjálsara og ánægjulegra alt er
nú, gegn því sem var á Víkinga-
öldinni. Þó er munurinn meiri
í hríðum og rigningum þá “sikjá”
var stungið í ljórann. Það var(
þunn og gagnsæ himna strengd
á umgerð, sem svo var fest á
langa stöng. Gegnum skjáinn
komst dagsbirtan ekki jafn auð-
velt og glerrúðu, heldur sem 'ó-
slípað gler.
Svona leit þá þetta út á sjálfri
Víkingaöldinni, og hefir alls ekki
verið viðkunnanlegt.
Við svona bál sem langeldana,
aðhaldslausa, og þegar kalt var í
veðri kólnaði maður um of öðru
megin, en á hina hliðina of heit-
ur.
Á siðasta hluta Víkingaaldar-
innar, á dögum Ólafs konungs
“kyrra” segir Snorri að hafi
orðið á þessu breyting. Þá hafi
Ólafur látið gjöra ofnstofur, og
konungur komið með þá nýlundu
að láta jafnmarga sveina halda
kertum á lofti sem gestir voru
margir.
Lengi var sú skoðun ríkjandi
að ofnar þessir væru sama sem
nú köllum vér “Peis” sem er
gryfja eða hlóðir undir skor-
steininum. Við vitum nú að
þetta orð er miklu yngra, þó það
heyrist líkt norsku orði; það er
komið af orðinu “pensile” er
þýðir “slútandi,” en “Peis'en” er
nafnið á skorsteininum. Ofnar
þeir, er Ólafur konungur lét
setja upp, voru einfaldir mjög
að gerð; aðeins steinofnar án
skorsteins, svonefndir “reyk-
ofnar” sem enn eru notaðir í
gömlum bæjum að vestan verðu
í Noregi. Reykofninn stendur í
einu horni stofunnar, að lögun
sem stór kassi reistur á rönd,
og snýr opinu inn í stofuna. Að
lögun er hann ferkantaður og
sem litið karlmannsrúm að stærð.
Ofninn er hlaðinn úr stórum
steinum, upp með vegg úr trjá-
bolum. Eraman við ofninn er
dálítil gryfja, glóðinni er rakað
þangað og pottur hengdur yfir.
í þessum reykingar-ofni ér
kveikt upp aðeins kvöld og
morgna og hitna steinarnir svo
vel að þeir halda húsinu hlýju
allan sólarhringinn. Reykurinn
dreifist um húsið, og svo út um
Ijórann, með sama hætti og á
dögum langeldanna. Ofnarnir
fengu nafn sitt af reyknum.
Reykofnarnir höfðu meira til
síns ágætis en langeldarnir. Þeir
tóku minni rúm, og svo var
hægra að leggja gólf i stofuna
en meðan langeldarnir voru við
Iýði; ofninn hitaði betur húsið
og eyddi þó minni eldivið, en
það kom sér vel á vestur- og
norðurlandinu, og þar hefir hann
haldið stöðu sinni í margar
aldir.
Birtu gaf reykofninn ekki og
því hafði Ólafur konungur kerta-
sveina sína með kertaljósin.
Vestursveitirnar hafa átt mjög
örðugt með að afla sér kerta til
Ijósa, en þeim mun betur gátu
þeir veitt sér lýsi til ljósgjafa á
lampa eða pönnur, og það hafa
þeir að noikkru leyti enn. Austan-
fjalls var aftur hart um< lýsi, en
þar þurfti síður að spara viðinn,
og því héldust þar langeldarnir
við lýði.
Um fyrirkomulag í stofunni,
er annars hægt litlu að bæta við.
Á Viíkingaöldinni og langeldanna,
voru bekkir með hliðveggjum
og fyrir stafni andspænis dyrum
(þær voru vanalega á austur-
enda). Þessir bekkir eður “pall-
ar" eins og þeir voru nefndir,
voru aðgreindir í ýms hólf með
stoðum seni) náðu oft upp undir
þekjuna og styrktu hana. Þær
stoðir eður súlur sem voru fyrir
hverjum miðjum langvegg, voru
margvíslega skreyttar með guða-
myndum, einikum af Þór, sem
var verndarguð heimilanna. Bil-
ið á milli þessara stoða hét “önd-
vegið” (hásætið) og rúmaði
stundum þrjá menn. Þar sat
höfðinginn á norður hlið “gegnt
sólu.” Gegnt honum þvert yfir
stofuna sat göfugasti gesturinn.
Konur sátu á þverpallinum.
Þegar matast átti voru borðin,—
sem annars voru sundurlaus og
tekin burt milli máltíða — reist
upp fyrir framan bekkina. 1
stórveizlum voru stundum tvær
borðaraðir, hverju meginn lang-
eldanna, og í einum stað er
talað um að borðin voru 3 á
hverja hlið. í heimboðsveizlum
voru dúkar breiddir á pallana.
Gólfin, sem var fóttroðin jörð,
v*ar þá stráð hálmi. Veggir voru
stundum þiljaðir borðum, og svo
segir sagan að Ólafur “pái” lét
prýða þær ýmist með máli eða
skurði. Á hátíðum var stofan
tjölduð, þ. e. dúkarnir héngu á
grönnum viðarteinum upp undir
rjáfrinu, og þaðan héngu þær
niður <i fyriríerðarmiklum fell-
ingum. Tjöldin voru úr alls
konar efni, frá gráu vaðmáli til
smágerðasta silkis. Vopn voru
einnig hengd upp í stofunni til
prýðis og fagrir skildir.
Þó stofan með lágu veggjun-
um hafi ekki verið ásjáleg að
utan, hefir <hún þó að innan
borið býsna hát-íðlegan svip, með
háa risið, marglitu tjöldin, vopna-
skrautið og blossandi langeldana.
V.
DAGLEGIR H/ETTIR
Það eru höfðingjarnir, stór-
bændurnir, sem< stýra búum sín-
um,! og hafa um sig fjölmenni
af verkamönnum og þrælum, sem
sögurnar lýsa sérstaklega; um
kjör smábændanna hirða þær
minna.
Eins og fyr er sagt, voru á
heimilunum mikið fleiri frjálsir
menn en þrælar, svo sem var hjá
Erlingi Skjálgssyni. Þjónarnir
nefndust húskarlar, og svo voru
einnig hirðmenn konungs kall-
aðir. Ef þörf bar til var það
skylda húskarlanna, að verja Líf
og eignir höfðingjans sem sitt
eigið, en aðal-starfið var akur-
yrkjan, og voru þá nefndir
verkainenn, og konurnar verka-
konur eða griðkonur.
Fornleifar þær sem fundist
hafa frá yngri járnöldinni, sem
að vísu rennur saman við vík-
inga tímabilið, sannar, að mörg
verkfæri hafa verið þau sömu og
eru nú, svo sem ljár, trésniðill,
sigð og fl. Innanhúss fór vinn-
an fram með líkum hætti og nú
á dögum; fornleifarnar sýna
hnífa, axir, raspa og sagir, mjög
Hkt því sem nú er notað. Smíða
tól finnast oft frá síðari járn-
öldinni, kambar, rokkar og vefn-
aður hefir þá verið notaður
meira en á þessum dögum, þeg-
ar flest er keypt að.
Vinnan hófst vanalega kl. 4-5
að morgninum en breyttist eftir
árstíðum. Fjármaðurinn fór
fyrstur á fætu,r og var það
skylda hans. Áreiðanlega hefir
þá fólkið borðað eitthvað strax.
Þess er þó ekki getið í sögunum,
og gætf stafað af því að þá möt-
uðust ekki allir í einu. Það er
ekki tilgangur sagnanna' að fræða
menn u.m< daglega siðu eður háttu
manna, heldur aðeins um atburði
er snerta söguhetjurnar, og þó
því aðeins að einhverjir atburðir
séu þeim tengdir, og líklegt er
það ekki að menn hafi gengið
hressingarlausir til vinnunnar. .
Sögurnar minnast á tvær aðal
máltíðir “dögurð” eða dagverð
er fór fram kl. 11-12 f.m. sem
enn tiðkast, og náttverður, sem
fór fram áður en menn gengu til
sængur og var sú önnur aðal
máltíðin. Líkindi eru þó til að
einhverjar milli matargjafir hafi
átt sér stað, -þó sögurnar geti
þess ekki beinhnis. Ein af mál-
tíðum þeim, sem nú tíðkast, nón-
máltíðin, hlýtur þó að vera afar
gömul, og fær nafn sitt af latn-
eska orðinu “nona” þ. e. níunda
stund, og var hún kl. 3 e. h. og
eftir gömlu timaskiftingunni,
þegar dagurinn byrjaði kl. 6 f.
m. d.
Þessar tvær aðal máltíðir fóru
fram i stofunni og-kringum lang-
eldinn. Borðin voru reist og
maturinn borinn inn úr matgerð-
arhúsinu, og reiddur á trédisk-
um<, líkum þeim, sem fundist
hafa í Gokstaða skipinu; ein-
stö-ku sinnum eru nefndir diskar
úr tini eða silfri, hjá ríkum
mönnum.
Á undan máltíð var borin inn
mundlaug til þvotta og hand-
þerra, bar hana griðkona og oft
húsfreyjan sjálf, svo var það á
Hvoli að Bergþóra kona Njáls
stóð fyrir borði með handlaug,
það var í sama skifti að hún og
Hallgerður kona Gunnars á Hlíð-
arenda gerðust lífstíðar fjand-
menn. Þessi halidþvottur var því
sjálfsagðari sem menn hvorki á
vfkingaöldinni né söguöldinni
þektu matforka, hver hafði sinn
skeiðahníf og hjálpuðu til með
fingrunum. Grauturinn var
borinn inn í stórum fötum og
seildust menn í það með mat-
skeiðum úr horni eða beinum;
hjá eldri bændum var dúkur á
borði til skrauts.
Réttir voru fáir og vanalega
þeir sö-mu og etið ótrúlega mikið,
þó eru það hóflausar ýkjur og
settar til gamans, þar sem komist
er svo að orði um Þór í kvæð-
inu Hamarsheimt:
Einn át oxa,
átta laxa,
krásir allar
þærs konur skyldu,
drakk Sifjar ver
sáld þrjú mjaðar,
En þeim undraði það mest, að
hún féfck þessu orkað, (þvi Þór
var í búningi Freyju) og miðaði
því við matþörf konu. A síðari
öldum hafa menn sagnir af
feykna mataráti, eins og Troels
Lund getur um í bókum sínum