Lögberg - 25.04.1940, Blaðsíða 3

LÖGBERG, FIMTUDAGINN 25. APRIL, 1940
3
sitt undan ánauðaroki rómverska
hervaldsins.
Þessi flótti eða útflutningur
fylgdi tveimur meginleiðum.
Önnur leiðin var yfir Austur-
Evrópu, meðfram Dóná og það-
an vestur að Rín, og svo síðar
austur til Póllands og Rússlands.
Hin leiðin var vestur með suður-
strönd Miðjarðarhafsins, og svo
suðurströnd Miðjarðarhafsins, og
svo síðar í skjóli Máranna vest-
ur á Spán.
Þeir Gyðingar sem settust að
i Mið-Evrópu, sem var löngu
áður en kristni þektist á þeim
slóðum, dreifðust um Þýzka-
land og höfðu sig lítið í frammi
og tóku ekki þátt í hernaði, sem
var mjög tíður meðal Germana.
Þeir nutu lítils frelsis og rétt-
inda, því Germanir litu á þá
sem nokkurs konar Skrælingja-
lýð, sér ósamboðinn til umgengni
og samneytis. Hélst svo um
langt skeið, þar til Karl mikli
kúgaði Germani til að taka
kristni, versnaði þá hagur Gyð-
inga á Þýzkalandi að stórum
mun; og hélzt svo i gegnum mið-
aldirnar og fram á 18. öld.
f kristnuin löndum í Evrópu,
var Gyðingum alls ekki leyft að
eiga land til ábúðar og ræktun-
ar, þeim var ekki leyft að búa
innan um annað fólk í borgun-
um. Þeim var hrúgað saman á
afskektum svæðum (Ghests) eins
og svinum í stíu. Þessi Gyðinga-
hverfi voru eitt það ömurlegasta
umhverfi sem hugsanlegt er.
þeim var bönnuð öll umgengni
við kristna menn, og öll þátttaka
í félagslífi þeirra.
Sér til lífsbjargar lögðu þeir
stund á verzlun, bæði með vörur
og peninga, og leiðst þeim það,
sökunr þess að kaupmenska og
sérstaklega peningaverzlun, þótti
á þeirri tíð lítt sæmandi kristnu
fólki.
Þeir, sem fóru til Spánar nutu
meira frelsis undir stjórn Már-
anna, enda leið þeim miklu bet-
ur þar og komust þar til mikill-
ar menningar, sem bar langt af
því, sem þektist meðal ger-
manskra þjóða á þeirri tíð.
Á Spáni stofnuðu Gyðingar
hina nafnfrægu skóla í Cordova,
Barcilona og Seville, þar sem sér-
staklega var lögð stund á og
kend stærðfræði, stjörnufræði,
náttúrufræði, ásamt læknisfræði,
arabisk heimspeki, ásamt sögu
þjóðar sinnar, tungu og trúar-
brögð; urðu Gyðingar þannig
fyrstir til að útbreiða Austur-
landa menningu og mentir i
Vestur-Evrópu. f Coidova var
uppi á 12. öld (1135—1204) hinn
frægasti eðlisfræðingur og lækn-
ir sinnar aldar, spekingurinn
Moses Maimonídas, og margir
aðrir afburða fræðimenn i ýms-
um greinum.
Á Spáni leið Gyðingum vel,
þar til Ferdinand vann Granada
(1492) og Márar voru hraktir
burt úr landinu. Við það töp-
uðu Gyðingar því frelsi er þeir
höfðu um svo langan tíma notið
hjá Márunum.
Með valdatöku Ferdinands
fylgdu ofsóknir rannsóknarrétt-
arins, sem gerðu Gyðingum tvo
kosti, annað hvort að láta skírast
til kristinnar trúar, eða fara
undir eins úr landi, slippir og
snauðir; en koungurinn og kirkj-
an hirtu allar eignir þeirra. Þessi
þrælmenska þótti, og það á þeirri
tið, svo svívirðileg að jafnvel
páfinn mótmælti slíku ranglæti
og grimd rannsóknarréttarins, en
það hafði. litla þýðingu, því
Ferdinand og kirkjuvaldið á
Spáni sá sér hentugan leik á
borði til að fylla fjárhirzlur sín-
ar, með því að ræna öllum þeim
auð, sem þessi útlendi þjóð-
flokkur hafði um nær sex hundr-
um ára skeið sainandregið.
Þetta skeði einmitt um sama
leyti og Columbus fann Ameríku.
Mikill meirihluti Gyðinga á
Spáni tók þann kostinn, sem
harðari virðist, að yfirgefa alt
sitt, stofnanir og óður, en láta
þröngva sér tl að skírast.
Margir þessara Gyðinga, sem
flúðu frá Spáni, flæktust á skip-
um austur eftir Miðjarðarhafinu
til ftalíu, en var þar bönnuð
landsvist; urðu þeir þvi að halda
áfram ferðinni, þó nauðlega
væru staddir, sjúkir og hunjgr-
aðir. Að síðustu flæktust þeir
suður til Afrikustranda. Margir
höfðu farist úr sjúkdómum og
hungri á leiðinni, en er þangað
kom tók ekki betra við; margir
þeirra voru jafnskjótt og þeir
stigu á land, myrtir. Þær sögur
gengu meðal Afrikumanna og
víðar, að Gyðingarnir hefðu
gleypt gimsteina og aðra dýr-
mæta muni áður þeir fóru frá
Spáni, þar eð þeir gátu ekki
komist með slíkar gersemar úr
landi öðruvísi og hugðust Afríku-
menn og ítalir að mata krókinn
með því að ná þessum auðæfum
úr iðrum þeirra.
F'áeinum af flóttafólkinu var
leyfð landvist í Venice, og nutu
þeir þess að Veniciumenn vissu
hversu mikið borgin átti verzlun-
aruppgang sinn og siglingar að
þakka Gyðingum frá fyrri tíð.
Sumir Gyðinganna lögðu fram fé
af þvi litla, er þeir höfðu, til
þess að kosta landleitarferð
Columbusar, manns, sem ef til
vill var af þeirra þjóðflokki, í
von um að hinn mikli sægarpur
mundi finna þeim framtíðar
griðland og aðsetursstað.
Sumt af þessu flóttafólki frá
Spáni flæktist út á Atlantshaf á
lélegum skipum og án nægilegs
fæðis og aðbúnaðar, en þar tók
ekki betra við; þeim var bönnuð
landvist bæði á Frakklandi og
Englandi. Margt af því fólki er
þessa leiðina fór týndi tölunni,
dó úr hungri og allslags sjúk-
dómum, ogl sumir urðu skipreka
við strendur landanna og fórust
í sjónum; en dálítill hópur, sem
af komst bjargaðist með þeim
hætti, að Hollendingar reyndust
þeim svo veglyndir, að veita þeim
landvist og aðsetur í borginni
Amsterdam.
Eftir þessa viðburði fór veldi
Spánar stöðugt hnignandi, þar
til það var næstum að engu orð-
ið, en Holland blómgaðist að
sama skapi.
Bráðlega réttu þessir hröktu
Gyðingar við er þeir voru seztir
að í Amsterdam, enda leið þeim
þar vel. Þeir voru Hollending-
um mjög þakklátir fyrir þá góð-
vild, er þeir höfðu sýnt þeim,
og vildu umfram alt auðsýna
þakklæti sitt með því, að gjöra
ekkert, er bryti í bága við lands-
venjur Hollendinga, siði né trú-
arbrögð.
Meðal þeirra Gyðinga er grið-
land fundu í Hollandi, var
portúgisk fjölskylda, Spinoza að
nafni. Gjörðist Spinoza brátt
velmegandi kaupmaður. Hann
átti son, er hét Baruch Spinoza.
Hugðist faðir hans að láta hann
læra verzlunarstörf og kaup-
í sýslu, en sonurinn var því með
öllu fráhverfur. Hann var þegar
á unga aldri mjög hneigður til
bóknáms, og hvers kyns fræði-
iðkana, og þótti brátt afbragð
Innköllunar-menn
LÖGBERGS
Amaranth, Man............B. G. Kjartanson
Akra, N. Dakota ........B. S. Thorvardson
Árborg, Man................Elías Elíasson
Árnes, Man...........j Sumarliði Kárdal
Baldur, Man..................O. Anderson
Bantry, N. Dakotaí.....Einar J. Breiðfjörð
Bellingham, Wash. .......Arni Símonarson
Blaine, Wash.............Arni Símonarson
Bredenbury, Sask.............. S. Loptson
Brown, Man..................... J. S. Gillis
CavaKer, N. Dakota.....B. S. Thorvaldson
Churohbridge, Sask.............S. Loptson
Cypress Riiver, Man...........O. Anderson
Dafoe, Sask..............J. G. Stephanson
Edinburg, N. Dakota..........Páll B. Olafson
Edmonton ...............................
Elfros, Sask.....Mrs. J. H. Goodmundson
Foam Lake, Sask..........................
Garðar, N. Dakota..........Páll Jl. Olafson
Gerald, Sask................ C. Paulson
Geysir, Man...........................EKas Elíasson
Giinli, Man. ............... O. N. Kárdal
Glenboro, Man..........................O. Anderson
Hallson, N. Daköta.........Páll B. Olafson
Hayland, P.O., Man.....Magnús Jóhannesson
Hecla, Man. ...........Gunnar Tómasson
Hensel, N. Dakota ...........John Norman
Hnausa, Man..........................Elías Elíasson
Husavick, Man................ 0. N. Kárdal
Ivanhoe, Minn. .................. B. Jones
Kandahar, Sask...........J. G. Steplianson
Langruth, Man...........Jolin Valaimarson
Leslie, Sask.................Jón Óílafsson
Lundar, Man...................Dan. Lindal
Markerville, Alta............ 0. Sigurdson
Minneota, Minn...................B. Jones
Mountain, N. Dakota....4...Páll B. Olafson
Mozart, Sask..............................
Oakview, Man..............
Otto, Man. ...................Dan. Lindal
Point Roberts, Wash...........S. J. Mýrdal
Red Deer, Alta.........^.....O. Sigurdson
Reykjavík, Man...............Árni Paulson
Riverton, Man..........................Björn Hjörleifsson
Seattle, Wash................J. J. Middal
Selkirk, Man....j......................Th. Thorsteinsson
Siglunes P. O., Man...Magnús Jóhannesson
Silver Bay, Man..........
Svold, N. Dakota........B. S. Thorvardson
Tantallon, Sask........J. Kr. Johnson
Upham, N. Dakota.......Einar J. Breiðfjörð
Víðir, Man. ................Elías Elíasson
Vogar, Man.............Magnús Jóhannesson
Westbourne, Man........................Jón Valdimarsson
Winnipegosis, Man....Finnbogi Hjálmarsson
Winnipeg Beach, Man.............0. N. Kárdal
Wynyard, Sask.............J. G. Stephanson
L
sinna jafnaldra. Hann stund-
aði nám af miklu kappi við sam-
kundu skólann, þar sem hann
lærði: tungu, sögu og trúarbrögð
þjóðar sinnar, ásamt stærðfræði
og stjörnufræði og aðrar þær
námsgreinar, er tíðkaðist að
kenna í skólum Gyðinga á þeirri
tíð. Þar eð honum gekk námið
vel og var hvers manns hugljúfi,
gerðu meðlimir samkundunnar
sér miklar vonir um hann sem
ljósbera og leiðtoga samkund-
unnar, en atvikin sneru því á
annan veg.
Á h r i f vakningarstefnunnar
(Renaissancen) höfðu borist
norður og vestur yfir Evrópu og
haft all róttæk áhrif • á lærða
Gyðinga, sein aðra skólamenn
þeirra tíma.
Hin forn-grísku fræði og ekki
hvað sízt kenningar grísku
heimspekinnar gerðu feikna um-
rót í hugum manna um alla
Evrópu, svo sem segja má, að
með endurvakningar stefnunni
væri ný öld hafin, og ekki hvað
sízt á sviði heimspekinnar og
trúarbragðanna.
Þegar íspinoza var 15 ára, vildi
til atvik, sem hafði óafmáanleg
áhrif á hans ungu og viðkvæmu
sál. Ungur mentaður Gyðingur,
Uriel a Costa að nafni, hafði í
ritgjörð nokkurri ráðist á kenn-
inguna um upprisu holdsins og
annað líf, sem fáránlega villu-
kenningu, sem væri algjörlega
ósamrýmanleg heilbrigðri hugs-
un og þekkingu.
Þessi neikvæða afstaða hans
gegn hinum viðurkendu trúar-
brögðum og kennisetningum,
þurfti samt ekki nauðsynlega að
skoðast sem uppreisn gegn göml-
um gyðinglegum kennisetning-
um, en það var það sama. Gyð-
inarnir í Amsterdam vissu vel,
að meðal hinna kristnu ná-
granna sinna var slíkt álitið hið
mesta guðlast, og skoðað sem
bein árás á hjartapunkt kristin-
dómsins, að mótmæla kenning-
unni um upprisu holdsins og
annað líf.
Gyðinga samkundan í Amster-
dam var því í hinum mesta
vanda stödd, og tók það til
bragðs að neyða Uriel a Costa
til að afturkalla þessa trúarvillu
opinberlega, svo atferli hans yrði
ekki til að vekja óvild fólksins
gegn Gj'ðingunum, eða særa hina
viðkvæmu trúarvitund þeirra,
sem hafði skotið skjólshúsi yfir
þá, er þeir voru, nauðlega stadd-
ir og ráðviltir flóttamenn.
Til þess öllum yrði ljóst hvaða
forsmán Gyðingarnir í Amster-
dam hefðu á þessu tiltæki Uriel
a Costa, var hann neyddur til að
liggja á dyraþröskuldi sam-
kunduhússins, meðan söfnuður-
inn gekk yfir hann, inn og út úr
samkunduhúsinu. Þessi auð-
mýking og lítilsvirðing gekk svo
nærri honum, að athöfninni lok-
inni gekk hann heim til sín;
skrifaði harðorða kæru gegn of-
sóknurum sínum og skaut sig að
svo búnu.
Þessi atburður hafði óafmáan-
leg áhrif á hugarfar hins unga
og viðkvæma Spinoza, og opnaði
fyrir honum ný og áður óþekt
viðhorf innan hins félagslega
umhverfis, sem hann átti heima
t
Þessi atburður opnaði augu
hans fyrir því böli og mannúð-
arleysi, sem kreddubundin trú-
arbrögð geta valdið, og hann á-
setti sér að helga líf sitt frá
þeirri stundu, óháð öllum trúar-
bragðalegum kennisetningum, í
þjónustu sannleikans og réttlæt-
isins, — leitinni eftir skýringum
og svörum á hinum háleitustu
viðfangsefnum mannsandans, um
Guð og alheiminn.
Hann gjörkynti sér kenningar
og skýringar hinna miklu höf-
unda og spámanna þjóðar sinn-
ar, ásamt hinum dularfullu og
skáldlegu ímyndunum þeirra um
Guð og alheiminn, en það vav
eigi til annars en vekja ný og
ósvöruð spursmál í huga hans,
og var með öllu ónóg til að svala
hans instu þrá, sem var að leita
sannleikans og fá ráðið, ef hægt
Uuðineðs anb
DR. B. H. OLSON
Phones: 35 076 . 906 047
Consultation by Appointment
Only
•
Heimili: 5 ^T. JAMES PLACE
Winnipeg, Manitoba

í#

M "" "" "* "" "* ""
Dr. P. H. T. Thorlakson 206 Medical Arts Bldg. Cor. Grahara og Kennedy Sts. Phone 22 866 1 DR. B. J. BRANDSON 216-220 Medical Arts Bldg. Cor. Graham og Kennedy Sts. Phone 21 834—Oífice tlmar 3-4.30
• Res. 114 GRENFELL BLVD. Phone 62 200 Heimiii: 214 WAVERLEY ST. Phone 403 288 Winnipeg, Manitoba

DRS. H. R. & H. W. TWEED Tannlœknar • ' 406 TORONTO GEN. TRUSTS BUILDING Cor. Portage Ave. og Smith St. PHONE 26 545 WINNIPEG DR. ROBERT BLACK Sérfræöingur I eyrna, augna, nef og hálssjúkdömum 216-220 Medical Arts Bldg. Cor. Graham & Kennedy ViCtalstlmi — 11 til 1 og 2 til 5 Skrifstofuslmi 22 251 Heimilisslmi 401 991

DR. A. V. JOHNSON Dr. S. J. Johannesson
Dentist 806 BROADWAY
• Talsimi 30 877
506 SOMERSET BLDG. Telephone 88 124 « Home Telephone 27 702 • ViCtalstlmi 3—6 e. h.

DR. K. J. AUSTMANN 410 MEDICAL ARTS. BLDG. Stundar eingöngu, Augna- Eyrna-, Nef og HfLls- sjúkdöma. Viötalstlml 10—12 fyrir hádegi 3—5 eftir hádegi Slcrifstofusimi 80 887 Heimilissimi 48 651 H. A. BERGMAN, K.C. islenzkur lögfrœOingur • Skrifstofa: Room 811 McArthur Buildlng, Portage Ave. P.O. Box 1656 Phones 95 052 og 39 043

J. T. THORSON, K.C. islenzkur lögfræSingur • 800 GREAT WEST PERM. Bldg. Phone 94 668 A. S. BARDAL 848 SHERBROOOKE ST. Selur llkkistur og annast um út- farir. Allur útbúnaOur sá bezti. Ennfremur selur hann allskonar minnisvarOa og legsteina. Skrifstofu talslmi 86 607 Helmilis talstml 501 662 -

J. J. SWANSON & CO. LIMITED 308 AVENUE BLDG., WPEG. • Fasteignasalar. Leigja hfls. Ot- vega peningalán og eldsábyrgö af öllu tægi. PHONE 26 821 ST. REGIS HOTEL 286 SMITH ST„ WINNIPEG • pœgilegur og rólegur bústaOur i miObiki borgarinnar Herbergi $2.00 og þar yfir; meC baGklefa $3.00 og þar yflr. Agætar máltlCir 40c—60c Free Parking for Guests

væri, hina leyndardómsfullu og
torskildu gátu um Guð og al-
heiminn.
Hann varð þess brátt var, að
engin ábygileg svör við þeim
spurningum var að finna í ritum
kennifeðra þjóðar sinnar. Þau
svör og þær skýringar, sem þar
voru, nægðu honum ekki, og
voru að mestu leyti til hans sem
hverjar aðrar órökstuddar til-
gátur og helgisagnir, sem geymst
höfðu í minnum þjóðar hans frá
mjög frumstæðu menningartíma-
bili, og sem höfðu verið ofnar
saman eftir mismunandi höf-
unda, og komu því margar i
beina mótsögn hver við aðra.
Slíkt gat ekki nægt hans rann-
sakandi hug, né svalað hans
sannleiksleitandi sál; svo hann
fór að grenslast eftir hvað hinir
kristnu rithöfundar hefðu um
þessi mál skrifað, og hvaða
skýringar og svör þeir hefðu
gefið á þessu stóra spursmáli
um Guð og alheiminn. Til þess
að geta kynt sér rit þeirra og
heimspeki miðalda skólaspeking-
anna, þurfti hann fyrst að læra
latínu.
Hann byrjaði því latinunám
hjá hollenzkum tungumálakenn-
ara Van den Ende að nafni.
Honum gekk námið vel, svo hann
gat bráðlega farið að lesa sér til
gagns, rit hinna kristnu höf-
unda, er mest orð höfðu á sér
sem heimspekingar og fræði-
menn. En alt fór á sömu leið,
því hann fann þar heldur ekki
ábyggilegar skýringar eða svör
við spurningunni um Guð og al-
heiminn.
Þessi nýi kennari hans var frí-
þenkjari í trúmálum og þektur
sem gagnrýnandi á sviði trúar-
bragða og mannfélagsmála.
Hann tók nokkru síðar þátt i
frelsishreyfingu ú Frakklandi,
var handtekinn og dæmdur til
dauða árið 1674. Hann átti
forkunnar fríða dóttur, sem varð
brátt keppinautur latínunnar um
hng Spinoza. Þau lögðu hugi
saman og í sæludraumi tilhuga-
lífsins varð Spinoza latínunám-
ið auðsótt. Hugur hennar hneigð-
ist ekki að háspekilegum fræð-
um; hún vildi njóta líðandi
stundar, og láta öll spursmál um
Guð og alheiminn eiga sig.
Skömmu síðar kyntist hún öðr-
um manni er átti betur við
hugsunarhátt hennar og siðvenj-
ur, og sem hafði einnig meiri
ráð á að gefa henni kostuglegri
gjafir.
Þetta hafði vafalaust þau á-
hrif á Spinoza, að hugur hans
hvarf með öllu frá eftirsókn
hinna ytri gæða lífsins, en
hneigðist þeim mun meira að
háspekilegum viðfangsefnum og
mannúðar og mannfélagsmálum.
Spinoza fann margar háleitar
hugsanir í ritum hinna forn-
grisku heimspekinga, sem honum
fanst varpa meira ljósi á og
geyma dýpri skilning á rökum
tilverunnar, en það sem hann
fann í ritum síðari alda rithöf-
unda og fræðimanna.
I aðal niðurstöðum sínum
virðist hann hafa hvað mest
hallast að kenningum þeirra
Democritus, Epicurus og Lucra-
tíus, ásamt sumum kenningum
Stóistanna.
Frá hinum kristnu skóla-
spekingum fékk hanil ög ýmsa
fræði, ásamt botnlausu afgrunni
hinna fáránlegustu hugmynda-
smiða, sem geymst hefir í gegn-
um aldirnar í hugum fólks, og
skjóta upp höfðinu enn i ýmsum
kreddubundnum og hjátrúarfull-
um venjum og kennisetningum.
En það var eitt, sem Spinoza
(Framh. á bls. 7)