Lögberg - 22.05.1941, Blaðsíða 4

I.ÓOBERG, FIMTUDAGINN 22. MAI, 1941
HöBberS
Gefið út hvern fimtudag af
IHt COLiUMlllA I'KJisS), liIMlTía)
*t»5 Kargent Ave., Winnipeg, Manltoba
Utanáakrift ritstjórana:
KOITOK UKiBERO, 6i»5 Sargent A’ e.,
Winnipeg. Man.
Editor: EINAR P. JÖNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “i-iÖKberg" ís printed -nd pub.ished by
The Columbia Press, Oimited, 695 Sargent Avenue,
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Sigurlánið nýja
Að fyrirmælum sambandsstjórnar, verður
skorin upp í fjármálalegum skilninj?i herör
í þessu landi með byrjun næstkomandi mán-
aSar; er hér átt viS hiS nýja Sigurlán, sem
áaflað er að nema muni aS minsta kosti sex
hundruð miljónum dala. FullnaðarskilyrSi
viðvíkjandi lánsútboði þessu eru enn eigi við
hendi, og verður nánar skýrt frá málinu í
næsta blaði.
Canadiska þjóðin er virkur þátttakandi
í þcim örlagaríkasta hildarleik, sem sögur
fara af; hún er þar öll og óskift, einráðin
í því að berjast til sigurs án tillits til þess,
hve hörð og löng baráttan kann að verða;
henni er frelsi sitt fyrir ölluj og þessvegna
er það, að liún þekkir hvorki hik eða efa.
Það liggur í augum uppi, aS þjóðin verði
að byrgja stjórnina upp með það fé, sem
óhjákvæmilegt er vegna stríðssóknarinnar;
þetta fé er til í landinu, og því verður að
beita unz yfir lýkur.
Canada er auðugt land að náttúrufríð-
indum, og þó að þjóðin greiði, eins og sakir
standa, hóa skatta, þá má ekki missa sjónar
af þeirri staðreynd, að mest af þeim biljón-
um, og mest af þeim sköttum, sem stjórnin
fær til umráða, er í veltu innanlands í þágu
fólksins sjálfs. Canada hefir af miklu að
taka, að því er fjármuni áhrærir, og beini
þjóðin átölaim sínum í einn og sama farveg,
þarf ekkeirt að óttast um árangur Sigurláns-
ins.
Menn verða að láta sér skiljast hvað í
húfi er; horfast í augu við þann sannleika,
sem ávalt og á öllum tímum, gerir alla menn
frjálsa.—
Skerfyr sá, sem íbúum Manitobafylkis er
ætlaður í þessu alþjóðarláni, nemur fjörutíu
og þremur miljómun.
Hið rétta hugarfar
Hæfileikinn til fórnar er einn allra feg-
ursti þátturinn í skapgerð mannanna; á
þessári jörð tekur ekkert fram þeirri sælu,
að gefa liluta af sjálfum sér til aðhlynning-
ar þeim, sem þjást og líða; að fórna sé ávalt
og á öllum tímum þörf, verSur eigi um vilst,
þó þörfin snúist upp í óumflýjanlega nauð-
syn, er öldur ófriðar og hörmunga rísa jafn
hátt og nú gera þær; flestir inna af hendi
einhverjar fórnir, þó mismunur sé nokkur á
mikilleik þeirra.
Það verður naumast talið til fórna þó
margfaldur miljónamæringur kaupi fáein
ríkisskuldabréf, sem boðin eru út gegn álit-
legum vöxtum; meS því gefur hann ekkert af
sjálfum sér. Öðru máli gegnir með það fólk,
sem af sáralitlu hefir að taka, daglauna-
menn og verksmiðjustúlkur, er leggja í raun
og veru alt í sölur, og taka svo að segja síð-
asta bitann frá munni sér, eða síðasta skild-
inginn til fórna á altari þjóðarinnar þegar
mest er í húfi.og mest reynir á; þetta fólk
gefur i sama anda og meistarinn frá Nazaret
gaf sínar gjafir; það gefur hluta af sjálfu
sér, mælir fátt um fórnimar, og telur þær
eigi eftir.
Forsætisráðherra Ástralíu
á ferð um Veáturheim
Hinn atkvæðamikli forsætisráðherra
Ástralíu, Mr. Menzies, var nýlega staddur í
Ottawa, og tekið þar meS kostum og kynj-
um; sat hann meSal annars fund í neðri mál-
stofu sambandsþings og flutti þar áhrifa-
mikla ræðu, því hann er mælskumaður hinn
mesti og fylginn sér vel. Frá Ottawa fór
Mr. Menzies til New York, og flutti þar eina
af sínum snjöllustu ræðum, þar sem hann
meðal annars komst þannig að orði:
“Þe£ar eg ávarpa yður, Ameríkumenn,
vil eg í fylztu alvöru fara þess á leit, að þér
látið yður skiljast, að yfirstandandi barátta
fyrir vernd lýðræðisins í heiminum, er engu
síður yðar eigin barátta en vor hinna, sem
njótum brezkra þegnréttinda, þó hitt sé vita-
skuld á yðar eigin vraldi hvern veg til lið-
sinnis þér veljið. ÞaS er eigi aðeins lífs-
nauðsyn, að' kúgunaröflum þeim, sem nú
er glímt við verði komið einhvem tíma á
kné; það verður að gerast sem allra fyrst,
áður en örin, sem þau skilja eftir, eru orðin
of mörg og of djúp. Þetta stríð er annað
og meira en innbyrðis Evrópustríð; væri
það ekki, gætuð þér auðveldlega þvegið hend-
ur yðar af því. En hér er öðru múli að
gegna; hér er barist um viShald eða niður-
rif þeirra andlegu verðmæta, sem á annan-
livorn veg, ráða mestu um örlög mannkyns^
ins fram í aldir. Ef vér sigrum — og til
þess skortir oss ekki viljann — þá er oss það
ljóst, hve langvinn og örðug viðreisnar-
baráttan verði, áður en traustum grundvelli
sé náð; að því takmarki skal þó stefnt með
sameinuðu átaki og sigurfagnandi huga. En
ef vér töpum, bregður upp annari mynd; þá
hverfum vér, ásamt sögu vorri og þeirri
framtíð, er vér höfum þráð', inn í húmþykni,
sem ekki er unt að spá um nær rofið verði.”
Dómar og fordómar
Eg gat þess fyrir nokkru að mig lang-
aSi til að skrifa stutt yfirlit yfir þá dóma,
sem birzt hefði um Sögu fslendinga í Vest-
urheimi.
ÞaS er gleðilegt hversu mikla eftirtekt
þessi bók hefir vakið; það sýnir og sannar
að eitthvað þykir til heitnar koma. Ilún
hefir ekki einungis hlotið marga dóma og
misjafna, heldur einnig orsakað snarpar
kappræður manna á meðal, bæði hér vestra
og heima á Islandi.
AS þessu leyti á “Sagan” skylt við bók-
ina “Hrannir” eftir skáldið Einar Bene-
diktsson, sem var litin svo misjöfnum aug-
um að sumir fundu henni alt til foráttu og
töldu hana vanvirðu íslenzkum bókmentum;
aðrir aftur á móti töldu þessa sömu bók öll-
um þeim kostum gædda, sem í beztu og full-
komnustu bókmentum finnast. Varð t. d.
snörp og harðorð deila út af þessu milli
þeirra prófessors Valtýs Guðmundssonar
ritstjóra “ EimreiSarinnar ” og Dr. Guð-
mundar íhnnbogasonar ritstjóra “Skírnis.”
Voru þeir báð'ir hálærðir menn og viður-
kendir rithöfundar, þótt sitt sýndist hvorum
í þessu efni.
Nú hefir íslenzka þjóðin lagt fullnaðar-
dóm á “Hrannir” og höfund þeirra; og sam-
kva>mt þeim dómi mundi sá ekki talinn ó-
skeikull, sem teldi upp þær bækur íslenzkar,
er beztar væru, og gleymdi “Hrönnum.”
Þær eru af mörgum taldar merkilegasta bók
Einars og hann af öllum álitinn eitt allra
mesta skáldið sem ísland hefir fætt.
Hér vestra hafa birzt ritdómar um
“Landnámssöguna” eftir þetta fólk: Séra
Búnólf Barteinsson ritstjóra “ Sameiningar-
innar,” Stefán Einarsson ritstjóra “Heims-
kringlu,” R. P. Jónsson ritstjóra “Lög-
bergs,” prófessor Halldór Hermannsson
bókavörð í New York; Dr. Stefán Einarsson
prófessor viS Hopkins háskólann, frú Sigrúnu
Ingibjörgu Lindal o. fl. Sumir dórnarnír hafa
hlaðið bókina lofi, aðrir ausið hana hrak-
vrðum. Sumir hafa skrifað um hana meS
hlýju, aðrir með kulda; sumir af skilningi,
aðrir (að því, er mér finst) af misskilningi
eða skilningsleysi.
Þannig hefir þaS verið hér vestra. En
hvernig er það heima á Islandil Eftir því,
sem Soffoníasi Thorkelssyni segist frá
skiftir bókin fólkinu þar í tvo ákveðna, and-
stæða flokka eða fylkingar, hér um bil til
helminga.
Bæði hér og heima kemur öllum saman
um það, að bókin sé prýðilega skrifuð; að
hún flytji mikinn fróðleik, sé einkar skemti-
leg; að höfundurinn sé ágætt skáld og rit-
Jiöfundur, gáfaður fræðimaður; að hann rök-
styðji vel og skýri rétt og satt frá. Þetta
eru góðir og miklir kostir — kostir, sem
fáum eru gefnir, en allir nauS'synlegir til
þess starfs, sem höfundurinn nú hefir með
höndum.
En þar sem öllum kemur saman um
þessa kosti, um hvað er þá deilt? Á hvaða
klettum klofna þá straumarnir í þessum
dómuml
w Það er aðallega þrent, sem höfundi er
fuiuliS til foráttu:
L Hann vitnar hér og þar í sín fyrri
rit.
2. Hann hefði átt að “byggja” söguna
öðruvísi en hann gerði.
3. Hann lætur of mikið af því hvern
þátt harðæri hafi átt í Vesturflutningunum
og eyðir of miklu rúmi fyrir harðindasög-
urnar.
Fyrsta aðfinningin er þess eðlis að hún
er tæpast athugasemda verð. Allir okkar
beztu og ritfærustu menn hafa gert og gera
það sama: prófessor Þorvaldur Thoroddsen,
Jón ASils sagnfræðingur, prófessor Guð-
mundur Björnsson landlæknir, Dr. Guð-
mundur Finnbogason, prófessor Sigurður
Nordal og fleiri vitna allir í fyrri rit sín,
ræð'ur, fyrirlestra og bækur. AS finna að
þessu er álíka vel tilfallið eins og að skamma
mann fyrir það, aS hann yrki íslenzka vísu
með stuðlum og höfuSstöfum: Tilvitnana-
reglan í eigin rit er álíka föst venja hjá Is-
lendingum eins og stuðla- og höfuðstafa
reglan.
Um aðra aðfinninguna geta
verið skiftar skoðanir: Það er
eins með sögu eða hvaða bækur
sem er eins og með hvaða önn-
ur verk sem er, að hver syngur
með sínu nefi, hver “byggir”
eins og honum finst bezt fara.
Mér vitanlega er ekkert ófrá-
víkjanlegt eða óumbreytanlegt
“byggingarlag” á efni nokkurra
bóka, fremur en nokkurra ann-
ara hluta; “byggingarlagið” er,
eins og annað, breytingum und-
irorpið og skoðanaskiftum háð.
Ef við ættum t. d. nú á tím-
um að yrkja eins og Egill
Skallagrímsson orti, þá skildu
okkur ekki nema örfáir menn;
eða ef við ættum að skrifa sögu
eins og Austurför Kýrusar, þá
mundu fáir endast til að lesa.
Það er sanngjarnt, sem prófessor
Halldór Hermannsson gerir, að
lýsa því hvernig hann sjálfur
»
hefði hagað “bygingu” sögunn-
ar. En það er aðeins hans per-
sónulega álit; höfundur sögunn-
ar hefir aðra skoðun og hver sit-
ur við sinn keip.
En að um eitthvert fastá-
kveðið “byggingarlag” sé að
ræða í þessu efni, sem ekki megi
frá víkja, það kemur ekki til
nokkurra mála fremur en við
“byggingu” annara verka. Bene
dikt Gröndal og Gestur Pálsson
bygðu býsna ólíkt, en hver vill
neita þvi að báðir bygðu vel?
(F'ramh.)
Sig. Júl. Jóhannesson.
Opið bréf
Kæri ritstjóri:—
Mér kemur það svo fyrir sjón
ir, að þú, í blaði þinu dags. 15
maí, sýnir C.C.F. flokknum ó-
tvíræð óvirðingarmerki. Slíkt
er gagnstætt þeirri hefð, sem
venjuleg kurteisi býður oss; sem
sé, að bera virðingu fyrir hin-
um sjúku og deyjandi. Jafnvel
blaðið Free Press, sem þú virð-
ist fá mest af innblástri þínum
frá, lét eindregið í ljósi, að því
þætti fyrir ósigri hinna 6 eða 7
upprunalegu C.C.F. þingmanna,
er fórust i Aberhart flóðinu í
Alberta árið 1935. f Free Press
var skýrt frá um leið, að þar
eð menn þessir hefðu reynst nýt-
ir þingmenn, þá væri ósigur
þeirra tilfinnanlegt tjón fyrir
Canada. Eg vil leyfa mér, í
þessu sambandi, að gera eina
eða tvær athugasemdir.
í grein þeirri í Free Press, sem
þú virðist hafa fengið opinberun
þína frá, þá er þar, ef eg man
rétt, bent á C.C.F. flokkinn að
vera hvorki “fugl né fiskur.” í
greininni er alls eigi tekið fram
að stefnuskrá flokksins sé hvorki
“fugl né fiskur.” Það er mun-
urinn. Og þar sem þú gefur í
skyn að stefnuskrá C.C.F. sé,
eins og þar stendur, einungis
“reykur, bóla, vindaský,” þá er
það auðséð að þú þekkir eigi
stefnuskrá C.C.F. og ert þess-
vegna, kannske óafvitandi, að
slá ryki í augu lesenda þinna.
Um þessar mundir er mikið
talað um nýtt heimsskipulag, að
stríðinu loknu. Mestu stjórn-
málamenn heimsins, að eg eigi
minnist á hagfræðinga, endur-
taka fullvissu sína uin það, að
eigi verði aftur endurtekin hin
göinlu óréttindi og ójafnræði, en
ráðið verði fram úr því, að ein-
staklingar og þjóðir nái hag-
kvæmilegri samvinnu. Ennfrem-
ur að sorahverfi borganna verði
afnumin, að eymd og skortur
hljóti að taka enda, að allir verði
jafnt aðnjótandi fullkominnar
mentunar, að starfræksla heilsu-
stofnana, lækna, hjúkrunar-
kvenna og meðala notkun, eftir
þörfum, nái jafnt til allra, og að
siðustu, að hinn núverandi mikli
ójöfnuður á auðsinntekta-skift-
ingu hljóti að igerasj útlægur.
Það litur helzt út fyrir að þessir
menn séu að lesa upp úr stefnu-
skrá C.C.F. flokksins. Ennfrem-
nr virðist að þau lýðræðisríki,
sem enn eru eftir í heiminum,
séu nú farin að koma auga á, að
auðvaldsskipulagið, með græðg-
inni, fjárdrættinum og svika-
brellunum. sem því er samfara,
var beinlínis orsök að þessu sið-
asta blóðbaði.
Eg ætla að benda þér á, þessu
máli til sönnunar, ekki umsögn
George Bernard Shaw, né H. G.
Wells, né Haroldi Lasky, né
neinna hinna annara róttækari
umbótafrömuða, beldur umsögn
þíns eigin Free Press. Hún
birtist á ritstjórnarsiðu blaðsins
15. maí 1941. Fyrirsögnin er
“Gömúl saga.” Jafnframt og
ritstjórinn yfirvegar hina fyrri
starfsemi Rudolf Hess, og við-
burðinn um hina einkennilegu
komu hans til Skotlands, þá hef-
ir hanrr, meðal annars, þetta að
segja:
“En tilraunir Hess til að heim-
sækja hann (þ. e. hertogann af
Hamilton) minna á liðna tím-
ann, þegar allstór hluti hinnar
hrezku yfirstétlar hylti þá hug
mynd, að Nazistarnir væru alls
eigi svo slæmir, og ef breytt væri
við þá eins. og prúðmenni, þá
myndu þeir verða góðir drengir
og ráðast á Rússland, en ekki
England. Auk þess, var víðtæk
skoðun á meðal helzta fólksins
á Englandi, að stjórnarfar ein-
ræðisskipulagsins, þrátt fyrir
galla þess, varpaði árei^Sanlega á
bug öllum ótta við sundrung á
þjóðskipulaginu eins og það nú
væri.”
Með öðrum orðum, “helzta
fólkið á Englandi” var þess al-
búið að beygja sig undir ein-
ræðisskipulag, svo framarlega að
trygging á auði þess og valdi
væri eigi í neinni hættu.
Hvað snertir hið litla fylgi, er
C.C.F. flokkurinn hlaut í þess-
um.nýafstöðnu kosningum, þá á
jafnvel flokkurinn sjálfur erfitt
með að, útskýra það.
Furðu sætir, að flokkur, sem
hefir skuldbundið sig til að bæta
kjör verkamannsins, bóndans og
annara er lúta í lægra haldi,
skuli eigi njóta fylgis þessara
stétta. Það er nálega eins erfitt
að útskýra eins og það sýnist
vera erfitt fyrir þig að skilja,
hversvegna “Gimli kjördæmi tók
meinhiégan C.C.F. frambjóðanda
fram yfir úrvals íslenzkan at-
hafnamann.”
Eg ætla aðeins að bæta við,
að það er ef til vill ekki að bú-
ast við, að “friðar flokkur” eins
og C.C.F. er i eðli sínu, njóti hylli
á stríðstímum. Eg læt þessa
getið, þvi að þó C.C.F. flokkur-
inn sé óskiftur til að gera alt
sem er á valdi lands og þjóðar
til að sigra Hitler og alla flokks-
kenningu hans, þá er stefnuskrá
flokksins andstæð stríði. Enn-
fremur, ef stjórnmálastefna
C.C.F. kæmist í framkvæmd í
heiminum, þá yrðu styrjaldir á-
reiðanlega ónauðsynlegar með
öHu. Nei! C.C.F. stefnuskráin
er ekki “einungis reykur, bóla,
vindaský,” hún er sú eina hag-
fræðisvon lýðræðisskipulagsins.
Virðingarfylzt,
J. J. Swanson.
Bruninn í
innréttingum Skúla
fógeta 1 7 64
UM ÁSMUNI) SMIÐ JÓNSSON.
Eftir Mörtu Valgerði Jónsdóttur.
Síðari hluta átjándu aldar og-
fram yfir aldamót 1800 var uppi
maður, sá, er um þann tíma og
lengi þar eftir var nafnfrægur
fyrir smíðar og hagleik allan.
Maður þessi var Ámundi Jóns-
son, síðast bóndi á Syðra-Lang-
holti í Hrunamannahreppi. Var
hann i daglegu tali nefndur
Ámundi smiður.
Hann var svo hagur og fjöl-
hæfur, að nálega var sama hvað
hann lagði hönd á, sami snildar-
bragur á öllu. Var sem alt léki
í höndum hans, að hverju sem
hann vann.
Hann var listaskrifari, skurð-
og drátthagur, silfursmiður og
vefari ágætur. Hann smíðaði
hús og kirkjur, svo og aðra þá
smíðisgripi, er þá voru notaðir
innan húsa, einnig kirkjugripi-
Prýddi hann smíðisgripi sín»
marga hverja með útskurði eða
málaði myndir á þá. (f Odda'
kirkju var skírsarfontur, er A-
mundi hafði smíðað og málað.
Þótti hagleikssmíð á sinni tíð.)-
Mjög hefir samtiðarmönnuni
Ámunda þótt til hans koma’
Sýnir það bezt, hve sagnir um
hann hafa lengi lifað á vörum
alþýðu. Munu þær sagnir hafa
brugðið upp mynd af ljúflegum
og prúðum, gletnum og gaman-
sömum hagleiks- og dugnaðar-
manni, er sá ráð við öllu og leit
yfir hverja þraut.
Ámundi smiður var fæddur
1738. Voru foreldrar hans Jón
Gunnlaugsson, ættaður af Aust-
fjörðum og kona hans Þuríður
ólafsdóttir. Þau bjuggu í Vatns-
dal í Fljótshlíð, svo Steinum
undir Eyjafjöllum, en þar höfðu
foreldrar Þuríðar búið.
Jón var smiður mikill, hafð*
hann á yngri árum sínum farið
utan og lært járnsmiði; dvald'
hann ytra 7 ár. Sýnir það vel
framtakssemi hans og dugnað.
og hefir Ámundi ekki átt langt
að sækja atorku og haga hönd-
Þau hjón Jón og Þuríður dóu
bæði á Steinum árið 1761. Eftif
lát foreldra sinna fluttist Ámundi
til Reykjavíkur, lærði vefnað og
vann í ullarverksmiðjum SkúÞ
fógeta.
* * *
Aðfaranótt 27. marz 1764 kom
upp eldur i verksmiðjuhúsunum
og brunnu þrjú þeirra til öskU-
Reynt var að slökkva eldinn, en
bæði voru áhöld því nær engiu
og svo hitt, að ofsaveður var á.
Varð þvi ekki við neitt ráðið, eU
einungis reynt að verja þau hús-
er næst stóðu, og tókst það. Varð
af bruna þessum hinn mesti
skaði og var tjónið metið á 3,706
diali.
Þegar eldurinn braust út, var
alt verksmiðjufólkið í fasta
svefni. Vaknaði Ámundi fyrst-
ur, og fyrir hans atbeina bjarg'
aðist alt fólkið út, en þó svo
nauðuglega, að fatnaður þess og
munir brunnu allir inni.
En tildrög að þvi, að Ámundi
varð fyrstur eldsins var, voru
þau, er nú skal greina.
Ámundi svaf uppi á lofti i hús<
því, er eldurinn kom fyrst upP
í. Sváfu þar á sama lofti 22
sveinar, er allir unnu við verk'
smiðjuna. Uppi yfir þeim á svo-
kölluðu hanabjálkalofti svaí
margt manna.
Ámundi svaf í insta rúmi skál-
ans, við rúmið var kista og stóð
á henni drykkjarkútur, er á'
mundi og laxmaður hans áttu.
Um miðnæturskeið vaknar A'
mundi við, að honum heyri^
opnuð hurðin inn á loftið og lad-
ur hátt i hurðarlokunni. Heyfi1'
hann, að gengið er inn eftir loft’
inu og glymur í, eins og maður
sá, er þar færi, væri í stígvéhum
Er nú staðnæmst við rúm hans-
Heyrir hann þá, að tekið er um
drykkjarkútinn og honum rugg'
að á lögg og verður af hávað‘
nokkur. Heldur hann þá,
maður sá vilji drekka úr kútn*
um og vill aftra honum; bregð'
ur Ámundi þá hendinni fram
fyrir og ætlar að þrífa til inanns-
ins, en grípur þá í tómt. Heyrif
hann þá aftur gengið fram skál'
ann þungum skrefum og gengi®
út sem ólæst væri.
Reis Ámundi þá upp og vild1
sjá hver maður þar færi’, en er
hann opnar hurðina sér hann, að
undir loftinu er alt í einum loga'
Vekur hann fólkið skjótt og
björguðust allir út. Þótti þetta
merkilegur atburður.
Hinn mikli fræðimaður Stein'
grímur biskup Jónsson hefir
skrásett atbnrð þenna eftir A'
munda sjálfum. Hafa honuh1
auðsjáanlega þótt tildröig ÞaU’
er urðu til þess að Ámunda
auðnaðist að bjarga fólkinu, sv°
merkileg, að slikt ætti ekki a®
falla í gleymsku.
Er saga þessi einstök að eIn’
til í hinum merku ættartölnO1
biskupsins.
Eftir brunann hvarf Ámund1
frá verksmiðjunum og hóf sm1
\