Lögberg - 13.11.1941, Blaðsíða 3

LÖOBERG, FIMTUDAGÍNN 13. NÓVEMBHR, 1941
3
KAUPIÐ AVALT
LUMBER
hjá
THE EMPIRE SASH & DOOR CO. LTD.
HENRY AVENUE and ARGYLE STREET
Winnipeg, Man. - Phone 95 551
glæða smekk og þjóðernisvitund
íslendinga. Samt er óhætt að
segja, að þekking þjóðarinnar á
Fjölni er fremur reist á sögu en
sjón. Ritið ,er orðið sjaldgæft, og
l'átt úr þvi hefir verið endur-
prentað nema það sem Jónas
Hallgrímsson lagði til þess. Sama
máli gegnir um það, sem Tómas
gaf út í bókarformi, meðan hann
lifði, eða var prentað rétt eftir
andlát hans: Island fra den in-
tellecluelle Side betragtet (1834),
Fjölnir og Eineygði-Fjölnir
(1840), Ræður við ýms tækifæri
(1841), Þrjár ritgjörðir (1841).
Þessi rit eru í fárra manna hönd-
um og lítið lesin. En þegar við
lítum á Bréf Tómnsar Sæmunds-
sonar, sem gefin voru út á aldar-
afmæli hans (1907); þá gegnir
öðru ináli og þá komum við að
hinum þættinum í endurreisn
séra Tómasar í minningu þjóð-
arinnar. Það er óhætt að full-
yrða, að fáar bækur, sem út
komu á fyrstu áratugum 20. ald-
arinnar, hafi gagntekið Islend-
inga eins og þessi bréf. Þar
komust þeir í náin kynni við höf-
undinn, og rödd hans lét ekki í
eyrum eins og daufur ómur frá
fjarlægri fortiS, heldur eins og
lúðurhljómur, sem brýndi til
nýrrar sóknar.
Það væri að vísu æskilegt, að
rit Tómasar, prentuð og óprent-
uð, yrðu gefin út i heild, áður
en langt liði. Þau eiga það skil-
ið. Það má líka búast við, að
mörgu verði enn við það bætt,
sem um hann hefir verið ritað.
En Tómas framtíðarinnar hlýtur
samt jafnan framar öllu að lifa
með íslendingum eins og hann
lýsir sér í þessum bréfum. Og
þau munu ekki fyrnast. Margt
hefir vel og maklega verið um
þau sagt. En eg veit ekki, hvort
nokkuð af því lýsir betui- áhrif-
um þeirra en lítið bréf, sem
norðlenzk sveitastúlka skrifaði
mér fyrir mörgum árum. Þau
voru lesin heima hjá henni á
vökunni^ og hún var að hugsa
um, hvað hún gæti lítið gert af
öllu því, sem henni fanst þau
hvetja sig til að koma í verk.
“Og í svipinn gat eg ekkert nema
keppst við það, sem eg var að
vinna. En það er víst, að prjón-
arnir fóru að ganga hraðara í
höndunum á mér en venjulega.”
Eg held, að séra Tómas hefði
verið ánægður með þessa stúlku
og þennan árangur af lestri bréf-
anna.
II.
Dóttursonur Tómasar Sæ-
mundssonar, dr. Jón Helgason
biskup, sem bjó bréf afa síns til
prentunar á aldarafmæli hans,
hefir nú á þessu ári, er hundrað
ár eru liðni frá láti Tómasar,
gefið út rækilegt rit um æfi hans
og störf. Er enginn vafi á því,
að sú bók verður milcið lesin,
enda er hún hin fróðlegasta. Þar
er viða stuðst við óprentaðar
heimijdir, og þeir, sem lítt
þekkja til annara rita Tómasar
en bréfanna, geta fengið þar golt
yfirlit um efni þeirra og anda.i)
Þó að höfundur bókaTÍnnar sé
nákominn Tómasi, ritar hann
um hann af fullu hlutleysi og
hispurslausri sannleiksást og
dregur ,ekki fjöður yfir neitt það
í fari afa síns, sem gerði það að
verkum, að samtíðarmönnum
hans fanst hann stundum nokk-
uð óþjáll. Því lýsti eftirmaður
hans á Breiðabólstað, séra Jón
Halldórsson, á sinni tið með
þessum orðum: “Held eg það
sé áreiðanlegur sannleiki, að
hann með ineiri stillingu og
minni ofsa hefði verið ennþá
fullkomnari maður.” Það er
víst, að Tómasi er engin þörf á
neinni launungu um mannlega
bresti hans. Skapið var mikið og
stórt en því var framar öllu
beitt i þjónustu hugsjóna og um-
bóta. Hitt var aukaatriði, þótl
það stöku sinnum kæmi fram í
dálítinni óbilgirni og gustmiklu
hreinlyndi. Engum getur heldur
dulist, að það var samfara hlýju
l)T6mas Særaundsson. Æfiferill hans
og œfistarf. Heykjavík, 1941. Isafold-
arprentsmiðja. — 261 bls.
hjartalagi; hjálpsemi, vinfesti og
alúð.
Hér er ekki rúm til þess að
lýsa bók dr. Jóns Helgasonar og
efni hennar, enda mun Morgun-
blaðið bráðum flytja rækilegan
ritdóm um hana. Það er tví-
inælalaust inikill fengur í henni
fyrir alla þá, sem unna íslenzk-
um sögufróðleik, minningu séra
Tómasar og anda þeirrar kyn-
slóðar sem einna heitast hefir
unnað landi sínu og þjóð og
unnið hvorutveggja af mestri ó-
sérplægni. Mig langar aðeins tii
þess að minna hér á tvent al
þvi, s,em eg saknaði, þegar eg
las bókina, af þvi að fáir penna-
drættir frá samtíðarmönnum
varpa stundum meira Ijósi á
einkunn manna en langar lýs-
ingar annara.
Benedikt Gröndal segir svo frá
komu Tómasar að Eyvindarstöð-
um: “Þá man eg eftir Tóinasi
Sæmundssyni, hann kom ríð-
andi og braut túngarðinn, sagð-
ist ekki kalla þetta tún. Hann
var i grænum frakka og rjóður í
andliti. Hann var þá með stór-
an pappírsvöndul undir hend-
inni, og var það handrit til fimta
árs Fjölnis. Þeir faðir minn
rifust eða disputeruðu allan dag-
inn og fóru báðir saman heim
að Bessastöðum” (Dægradvöl, 43.
bls.). Það kann að vera eitthvað
ýkt í þvi, að Tómas hafi “brotið
túngarðinn”! Líklega hefir hann
verið skörðóttur og gestinum
fundist óþarfa gauf að krækja
á garðshliðinu. En Gröndal hef-
ir þarna brugðið upp augnabliks-
mynd með skarpskygni sjáand-
ans og hagleik dráttlistarmanns-
ins, -—- mynd af Tómasi Ijóslif-
andi, mynd af íslenzku þjóðlífi,
þjfðum og lítt ræktuðum reit,
sem var ,ekki hægt að kalla neitt
tún; — innan garðs, sem þurfti
að brjóta, bæði til þess að opna
fyrir áhrifum utan frá og færa
út svið ræktunarinnar.
Og þá eru það uinmæli Kon
ráðs Gíslasonar háaldraðs, þegar
Indriði Einarsson, systursonur
hans, spurði hann: “Var nú
Tómas Sæmundsson mikill mað-
ur?” Konráð þagði um stund, og
fast kvað hann að svarinu:
“Heldur þótti okkur nú það”
(Skírnir 1908, 109 bls.). Mér
finst, að samhliða aðdáuninni í
orðum Konráðs kenni þar ofur-
litils hrolls, þegar hann hugsar
um, hvernig þeim (Jónasi og
honum) var stundum innan-
brjósts, er þeir hugsuðu til vin-
ar síns og félaga. “Við erum
orðnir til spotts og aðhláturs fyr-
ir framkvæmdarsemina” (þ. e.
framkvæmdarleysið), skrifar
Jónas Konráði 1839, —- “pg það.
sem mér fellur verst: Eg þori
ekki að líta upp, þegar eg sé
hann gamla Tuma. Eða hverju
ætlaðirðu nú að svara honurn,
ef að þú værir kominn í minn
stað? Þó að Jónas kveði hér
gamansamlega að orði, eins og
oftast við Konráð, þá er auð-
fundið hv.ersu honum vex það i
augtim að eiga að standa frammi
fyrir jafnaldra sínum og æsku-
vini með seinlætissyndir þeirra
Konráðs á baki.
III.
Jónas segir í hinum alkunnu
erfiljóðum um Tómas Sæmunds-
son:
Lengi mun hans lifa rödd,
hrein og djörf um hæðir, lautir,
húsin öll og víðar brautir,
þá fsafold er illa stödd.
Hann mun þar hafa orðið sann-
spár. Röddin lifir. Hitt er á
valdi fslendinga og hvers ein-
staklings, hvort eða hv.enær þeir
vilja hlusta á hana. Það væri ekki
óeðlilegt, þótt ýmsir menn þessa
dagana, er rétt er liðin öld frá
láti Tómasar, rifjuðu upp fyrir
sér og gerðu sér ljó$ari minn-
ingu hans með því að lesa að
minsta kosti bréf hans og hina
nýju æfisögu. Hvorttveggja get-
ur gefið þeiin margt um að
hugsa — um ísland, um hvernig
það nú er statt, um skyldur
þeirra við land og þjóð. Guðm.
Finnbogason kvað vel að orði um
bréfin: “Sé einhver svo fáfróð-
ur? að hann viti ekki, hvað ætt-
jarðarást er, þá lesi hann þessi
bréf.” Og sama má reyndar
segja um alla æfi og öll störf
Tómasar. “Hann var íslands í
ir.nilegasta og algjörðasta skiln-
ingi,” eins og Jón Sigurðsson
sagði. Það verður altaf rejmsla
að kynnast honum.. Það má
enn deila við hann, sækja ti!
hans yl og eggjan, prófa sjálf-
an sig í eldi hans. Og líklega
eru það ekki verstu mennirnir
á meðal vor, sem það stundum
getur hvarflað að, ,ef þeir skoða í
eigin barm, að þeir þori varla að
líta upp, þegar þeir hugsa til
hans “gainla Tuma.”
—(Lesbók.).
---------V--------
Amerísku
hermennirnir á
islandi eru úrvalslið
Þegar Bandaríkjastjórn tók að
sér hervernd fslands, var það
sett að skilyrði af fslendinga
hálfu, að hingað yrði aðeins
sent -úrvals herlið og gekk
Bandarikjastjórn inn á það.
Morgunblaðið hefir aflað sér
upplýsinga hjá einuin af for-
ingjum hers Bandaríkjanna, sem
hér er um herdeild þá, sem
Bandaríkjastjórn hefir sent til
fslands.
Aðalherstyrkur Bandaríkjahna
hér á landi er úr hinni svo-
nefndu sjóliðsherdeild (The
United States Marine Corps).
Hermenn þessir eru ekki sjó-
menn, eins og nafnið kynni að
benda til, heldur einskonar land-
göngulið, s.em að nokkru leyti
er i samvinnu við flotann.
Hermenn þessir eru þektir um
allan heim og hafa orð á sér
fyrir að vera með beztu her-
sveitum í heimi. Frá því her-
deild þessi var stofnuð árið
1775, hefir hún borið fána
Bandarikjanna til hinna fjarlæg-
ustu útkjálka veraldar. Alstaðar,
þar sem koma þurfti á röð og
reglu, eða þar sem verja hefir
þurft hagsmuni Bandaríkjanna,
hefir þessi herdeild verið á vett-
vangi.
Af þeim 166 árum, er liðin
eru síðan herdeildin var stofnuð,
hafa amerísku sjóliðarnir tekið
virkan þátt í bardögum í 135 ár.
Þeir hafa á þessum tíma hlotið
alheimsviðurkenningu fyrir á-
gætan aga og hernaðarleg afrek
Sjóliðaherdeild Bandaríkjanna
— sem kallaðir eru “leðursvírar
(“Leatherneqks”) innan flotans
— er landgöngudeild flotans eins
og fyr er getið. Þeir eru her-
menn hafsins, ef svo mætti að
orði komast. Deildin heyrir
undir flotamálaráðuneytið, en er
þó af öllum Bandaríkjamönnum
skoðuð sem sérstök deild Banda-
ríkjahersins, og lýtur sérstakri
eigin stjórn. — Það sem er þó
mest um vert, er að deild þessi
á sína eigin sögu, hefð og venj-
ur. Hver einasti sjóliði í þessari
deild er meðvitandi um sögu og
hefð deildarinnar og hegðar sér
eftir því. Þessvegna getur deild-
in framkvæmt skyldustörf sín
undir hinum erfiðustu aðstæð-
um. Það er markmið herdeild-
arinnar að ná árangri með stöð-
ugri og ákveðinni þjálfun.
+
Saga herdeildarinnar er þrung-
in atvikuin, sem lýsa þessum
anda. Ein sagan er um sjóliðs-
varðmanninn, sem tilkynti bruna
herskipsins “Maine,” er spreng-
ingin varð i því i höfninni i
Havana.
Varðmaðurinn sagði ofboð ró-
lega: “Herra minn, eg leyfi mér
að tilkynna yður að sprenging
hefir orðið i skipinu og það er að
brenna.”
Agi og skipulagning sjóliða-
deildarinnar er sniðið með starf
deildarinnar fyrir augum. Sjó-
liðar Bandarikjanna starfa bæði
á sjó og landi; á landi eru það
herdeildir eins og þær^ sem voru
í Shanghai og i Kina. Herdeildir
þessar eru mjög vel vopnum
búnar og stöðugt viðbúnar. Á
sjó vinna sjóliðar ýms störf uni
borð í hinum stærri herskipum,
orustuskipum, beitiskipum og
flugvélamóðurskipum. Þar
stjórna þeir loftvarnabyssum og
öðrum fallbyssum, hafa á hendi
lögreglustörf, halda vörð á skip-
inu og eru í landgönguliði skips-
ins. Á sjó eru sjóliðar orðlagð-
ir fyrir góða umhirðu og stöðugt
vakandi áhuga. Bæði þeir sjó-
liðar, sem þjóna á skipum og í
landi eru fyrstu hermenn, er
landsettir eru þegar Bandaríkin
senda her að heiman til annara
landa.
4-
Til þess að ná þeim árangri,
sem ætlast er til af sjóliðadeild-
inni, er stöðug og markviss þjálf-
un nauðsynleg. Þar sem sjóliðar
berjast með strandstórskotaliði,
skriðdrekum, skriðdrekabyssum,
vélbyssum, flugvélum og loft-
Varnabyssum, þá er mjög nauð-
synlegt að þjálfun öll sé í lagi til
þess að öll nýtízku tækni í hern-
aði notist til hlitar. Eitt af aðal-
atriðunum í þjálfun Bándaríkja-
sjóliða er meðferð riffla og skot-
fimi ineð þeim. f 40 ár hefir
deildin lagt áherzlu á þjálfun i
meðferð riffla. Það er talið að
Bandaríkjasjóliðar séu beztu
riffilskyttur i heimi.
Yfirhershöfðingi sjóliðadeild-
arinnar á íslandi, hefir áður
starfað í Kina, Haoiti, Cuba, Nic-
aragua, Porto Rico, Bandarikjun-
um og fleiri stöðum. Hann hóf
hernaðarferil sinn 1908 og hefir
því verið í herþjónustu i rúm-
lega 33 ár.
4-
í sögu Bandaríkjanna hefir
sjódeldin jafnan staðið framar-
lega. Stofndagur deildarinnar
var 10. nóvember 1775 og áður
en árið var liðið, hafði deildin
tekið þátt i orustum og unnið
sér góðan orðstír.
f öllum erlenduin ófriðum í
sögu Bandarikjanna hafa sjólið-
arnir, eða “leðursvirarnir,” getið
sér frægðar. Sögufræðingar og
skáldsagnahöfundar hafa sótt
efni í afrek sjóliðanna í ófriðn-
um 1812 og Mexikanska stríðínu.
Tveir mestu sigrar sjóliðanna
am.erísku i heimsstyrjöldinni
voru við Belleau-skóg og Chateau
Theirry. Þar fengu þeir nafnið
“Djöflahundar,” er hefir loðað
við þá síðan. Það voru óvinir
þeirra, er gáfu þeiin það nafn.
Ein hersveitin, sem nú er á
íslandi, hlaut heiðursmerki
franska lýðveldisins fyrir fram-
göngu sína 1918. Margir sjólið-
ar, sem hér eru nú, hafa þjónað
Bandaríkjunum í þremur heims-
álfum og mörgum úthöfum.
—(Mbl. 16. ág.)
--------V---------
Sögu-ágrip
AF HLUTTÖKU fSLENDINGA
I KVENRÉTTINDA-
HREYFINGUNNI í MANITOBA
Þessi saga verður ekki sögð
rétt án þess að segja sögu kven-
réttindablaðsins “Freyju” og
þeim afskiftum, sem eg hal'ði af
því blaði og kvenréttindamálinu
í heild alveg frá byrjun þess.
Eg kom til Canada í byrjun
ágústmánaðar 1888, þá 23 ára
gamall. En eftir að hafa dvaiið
hér rúmlega 1 ár, fékk eg það
innfall að flytja fyrirlestur um
kvenfrelsi í íslenzka félagshús-
inu á Elgin Ave., sem þá hét
Jemima St. Eg auglýsti fyrirlest-
urinn í “Heimskringlu.” Fyrir-
lesturinn sóttu yfir 50 manns,
meir en helmingur konur.
Næstu viku kom Hkr. með um-
getningu um fyrirlesturinn, eftir
Stefán B. Jónsson:
“Hann stóð í hópi frjálslyndra
manna í Winnipeg, unni öllum
framfaramálum og varð síðar
meðlimur únítarakirkjunnar.
Hann fór vinsamlegum orðum
um þenna fyrirlestur, sem þá
var nýmæli, því þetta var i fyrsta
sinn er íslendingur hafði flutt
erindi um það mál i Ameríku.”
Síðar, veturinn ’89—90, flutti eg
erindi um sama málefni á opin-
berri samkomu við íslendinga-
fljót fyrir fullu húsi. Var þvi
máli þar vel tekið af öllum við-
stöddum.
En um vorið ’90, er eg kom
upp til Winnipeg höfðu þau tíð-
indi gerst þar, að kvenfélag, sem
nefndi sig “íslenzka kvenfélagið”
hafði tekið kvenfrelsismálið upp
í stefnuskrá sína, og fengið leyfi
hjá Hkr. til að rita í einn dálk
blaðsins um kvenréttindi. Svo
þegar eg kom upp eftir, var búið
að skrifa einu sinni í þenna dálk.
Sá sem reit í þenna dálk, var Sig-
urður Einarsson frá Sævarenda
i Loðmundarfirði, Möðruvalla-
stúdent að heiman; vel penna
fær maður. Ritstjóri Hkr. var
þá Eggert Jóhannsson.
Þegar eg var nýkominn heini
til foreldra minna, frá Nýja ís-
landi, kom til min Signý ólson,
kona Eyjólfs Eyjólfssonar, þá-
verandi forseti kvenfélagsins og
bað mig að skrifa í næsta dálk,
sem eg gerði með ánægju. En
í þriðja dálkinn skrifaði Jón E.
Eldon, prentari við Hkr. E.
Hjörleifsson, sem þá var rit-
stjóri “Lögbergs” gerði eitt-
hvert spaug að þessu og kvenna-
vafstri Hkr. svo kournar mistu
móðinn og hættu við að nota
dálkinn.
Þegar eg kom að heiman var
eg mjög heillaður af kvenrétt-
inda hugmyndinni. Eg hafði
lesið bækling um kvenfrelsi, eftir
John Stuart Mill, sem á ensku
hét “On Liberty of Women.”
Jón ólafsson hafði þýtt og gefið
út þenna bækling^ og nefndi
hann “Um frelsi kvenna.” Hann
varð því fyrsti maður á íslandi
að hreyfa þessu máli. Svo hafði
eg og lesið fyrirlestur Brietar
Bjarnhéðinsdóttur, um kvenrétt-
indi, sein hún flutti í Reykjavík
og gaf svo út á prent. Með þessa
andlegu mentun kom eg að
heiman.
Eg hafði stundað eins árs
mentun á Eiða-búnaðarskóla og
meðal annars hlotið all-góða til-
sögn í íslenzkri málfræði. Kenn-
ari minn var Magnús B. Blöndal,
Möðruvalla-stúdent. Kennarar
hans höfðu verið þar þeir Jón
Hjaltalín og Benedikt skáld
Gröndal. Það var bæði að Blön-
dal var sérlega vel að sér í mál-
fræði, enda lagði hann sérstaka
áherzlu á íslenzku kensluna á
Eiðum.
Frá Eiðum réðst eg svo sem
ráðsmaður til Ágústar Jónsson-
ar, læknis að Ljótsstöðum í
Vopnafirði, að beiðni Vigfúsar
borgara Sigfússonar, móðurbróð-
ur mins, á Vopnafirði. Ágúst
gaf mér frekari leiðbeiningar i
íslenzku og dönsku. Ensku
hafði eg lært hjá Baldvin Jóns-
svni í Stakkahlið í Loðmundar-
firði, ári áður en eg fór að Eið-
um. Árangur þeirrar kenzlu
mætti marka á því, að eg gat
þýtt smáljóð úr blaðinu Free
Press sama haustið og eg kom ti!
Canada. Sú þýðing niin kom út
i Hkr. og hana má líka finna i
ljóðabók minni, sem eg gaf út
1905. Eg tek þetta sérstaklega
fram um íslenzkunám mitt, af
því að án þess hefði eg aldrei
farið að reyna að gefa út blað.
Freijja.
Árið 1893 giftist eg Margrétu
Jónsdóttur, gáfaðri stúlku. Hún
hafði hlotið alþýðuskólamentun
í N. Dakota. Hún kom til Ame-
(Framh. ð. bls. 7)
Innköllunarmenn LÖGBERGS
Amaranth, Man......................B. G. Kjartanson
Akra, N. Dakota ..................B. S. Tliorvardson
Árborg, Man...........................Elías Elíasson
Árnes, Man....................................Magnús Einarsson
Baldur, Man.......................................O. Anderson
Bantry, N. Dakota ...............Einar J. Breiðfjörð
Bellingliain, Wash.............................Arni Símonarson
Blaine, Wash....................................Arni Símonarson
Brovvn, Man..............................J. S. GilHs
Cavalier. N. Dakota ..............B. S. Thorvaldson
Cypress River, Man...............................O. Anderson
Dafoe, Sask...........................S. S. Anderson
Edinburg, N. Dakota .................Páll B. Olafson
Elfrós, Sask....................Mrs. J. H. Goodman
Foam I>ake, Sask.....................S. S. Anderson
Garðar, N. Dakota ...................Páll B. Olafson
Gerald, Sask.............................C. Paulson
Goysir, Man...........................Elías Elíasson
Gimli, Man.............................O. N. Kárdal
Glenboro, Man...........................O. Anderson
Hallson, N. Dakota ..................Páll B. Olafson
Hayland P.O., Man................Magnús Jóliannessou
Ilnausa, Man...................................Elías Elíasson
Husavick, Man..........................O. N. Kárdal
Ivanhoe, Minn..............................B. Jones
Kandahar, Sask.........................S. S. Anderson
Langruth, Man. ....................John Valdimarson
I.eslie, Sask....................................Jón ólafsson
Dundar, Man................’.............Dan. Undal
Minneota, Minn.............................B. Jones
Mountain, N. Dakota .................Páll B. Olafson
Mozart, Sask.........................S. S. Anderson
Otto, Man...............................Dan. Dindal
Point Itoberts, Wash...................S. J. Mýrdai
Reykjavík, Man...........-.............Árni Paulson
RiCerton, Man.....................Björn Iljörleifsson
Seattle, Wash..........................J. J. Middal
Selkirk, Man........................:..S. W. Nordal
Sigluncs P.O., Man...............Magnús Jóhannesson
Svold, N. Dakota .................B. S. Thorvardson
Tantalion, Sask.......................J. Kr. Johnson
Upham, N. Dakota ................Einar J. Breiðfjörð
Víðir, Man.....................................Elías Elíasson
Vogar, Man.......................Magnús Jóhannesson
Westbourne, Man....................Jón Valdimarsson
Winnipeg Beach, Man. ..................O N. Iíárdal
Wynyard, Sask........................S. H. Anderson