Lögberg - 09.04.1942, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGJNN 9. APRÍL, 1942
------------Högberg-----------------------
Gefið út hvern fimtudag af
TU-K COlilIMBiA PKKSS, IJ.MITKD
SU5 Sarjfejit Ave., Wlnnipeg, Manitoba
Utanáskriít ritstjórans:
KDITOR UiGBERG, 695 Sargent A> e..
Winnipeg. Man.
Edltor: EINAR P. JÖNSSON
VerC $3.00 um árið — Borgist fyrirfrain
Ths "liögberg” ie printea und pubashed Dy
Ths Columbia Preas, Uimited, 695 Sargent Avenus,
Wlnnipeg, Manitoba
PHONE 88 327
Stríðssókn canadisku
þjóðarinnar
Canadiska þjóðin verður ekki, að því er
höfðatöluna áhræfir, talin til stórþjóða enn
sem komið er; þó hefir þessi þjóð, sem telur
innan við tólf miljónir íbúa, komið á fót öflug-
um lofther, vel útbúnum vélahernaðarfylking-
um, og aukið sjóflota sinn að verulegum mun;
allar þessar deildir stríðssóknarinnar færa ört
út kvíar frá degi til dags, og munu halda áfram
að gera það, því enn sannast hið fornkveðna,
að betur má ef duga skal.
Það er ef til vill ekki öllum ljóst, að jafn-
vel áður en yfirstandandi heimsstyrjöld brauzt
út, var canadiska þjóðin hin áttunda í röðinni
að ofan, að því er iðnaðarframleiðslu áhrærði;
hafði þetta vitaskuld geysiáhrif á stríðssókn-
ina þegar í byrjun; hermaðurinn og verka-
maðurinn stóðu frá öndverðu hlið við hlið, og
gera það enn; þannig þurfti það að vera, og
þarf að vera, því tilgangur hvorstveggja var
og er, einn og hinn sami.
Framan af stríðinu var Canada ein hin
allra mikilvægasta framleiðslu miðstöð fyrir
Bretland, og sambandsþjóðirnar brezku; nú er
viðhorfið þannig breytt, að Canada má í raun
og veru teljast miðstöð hinnar mikilvægustu
vista — og hergagnaframleiðslu fyrir samein-
uðu þjóðirnar í heild.
Hergögn frá Canada háfa verið notuð á
hverjum einasta orustuvelli yfirstandandi
styrjaldar, sem og á höfunum sjö. í hinni
sögufrægu vörn gegn innrásarherskörum
Hitlers, hafa Rússar notað allmikið skriðdreka-
magn frá Canada. Árið 1941 sendi Canada yfir
fimm miljón dala virði af hergögnum til ríkja-
sambandsins rússneska, og nú í ár margfaldast
sú upphæð. Þá hefir Canada sent til Indlands
freklega fjörutíu miljón dala virði af hergagna-
framleiðslu, og var sumt af þeim hergögnum
endurselt til Kína og hinna rússnesku ráð-
stjórnaríkja; því nær áttatíu miljón dala virði
af hergögnum og öðrum framleiðslutegundum
héðan úr landi, var sent til Egyptalands, og
þaðan til samherja vorra í Asíu. Á sama tíma-
bili fengu Bretar frá oss vistir og vopn, er
námu sex hundruð fjörutíu og átta miljónum
dala.
Menn átta sig ef til vill ekki á því í fljótu
bragði, að vörn eins smáþorps í Úkraníu, getur
hvílt með öllu á því, sem canadiskar verk-
smiðjur framleiða, eða þá að áhöld, sem fram-
leidd eru í Canada, geta orsakað undanhald
öxulríkjanna á sandauðnunum í Afríku; þó er
hér um staðreyndir að ræða, sem óhugsanlegt
er að hraktar verði; það er því auðsætt. hve
sérhvert handtak getur verið örlagaríkt, og
hve mikið veltur á, að vankantar komi ekki á
neitt það, sem framleitt er, og nú er notað
lýðfrelsinu til varnar.
Canada berst eigi aðeins fyrir sínu eigin
frelsi. Canada berst fyrir frelsi þeirra allra,
sem nú eru ofsóttir af þeim ægilegustu hermd-
aröflum, er sögur fara af, og Canada sendir til
fyrstu varnarlínu sameinuðu þjóðanna þau
áhöld, er beita skal til þess að ljúka verki unz
unninn er fullnaðarsigur, og fáni bræðralags
og mannjafnaðar hefir dregið verið að hún!
Svar á einn veg
Enginn frjálshugsandi þegn þessa lands,
getur látið sér það í léttu rúmi liggja, hvernig
til tekst um atkvæðagreiðsluna þann 27. yfir-
standandi mánaðar; þjóðaratkvæði þetta mun
skoðað verða sem mælisnúra á einingu þjóðar-
innar viðvíkjandi stríðssókninni, bæði innan-
lands og útávið. Sigurlánið nýja tók af öll
tvímæli í því efni, hvernig hugarfari þjóðar-
innar þá var farið, og verður það naumast talið
líklegt, að vilji fólksins hafi tekið verulegum
stakkaskiftum á þeim stutta tíma, sem liðinn
er síðan.
Við áminsta atkvæðagreiðslu, fer sam-
bandsstjórn fram á það, að hún verði leyst frá.
öllum þeim skuldbindingum, er hún í kosn-
ingunum 1940 gaf þjóðinni, og í þá átt hnigu,
að herskylda eigi canadiska þegna til þátttöku
í stríði utan canadiskrar landhelgi; ávalt síðan
1917 hefir mikill fjöldi canadiskra kjósenda
verið andvígur herskyldu með öðrum hætti en
til landvarna heima fyrir, og verður naumast
um það deilt, að hin skýlausu loforð stjórnar-
innar um að beita eigi herskyldu utan landsins,
stuðluðu mjög að hinum eindregna sigri henn-
ar í síðustu sambandskosningum, að minsta
kosti hvað Quebec fylki áhrærði. En tímarnir
breytast og mennirnir með; það, sem talið vai
sannað í'dag, varð afsannað á morgun.
Þegar síðustu sambandskosningar fóru
fram í marzmánuði 1940, mun fáa hafa órað
fyrir því, sem nú er komið á daginn, að ráðist
yrði á Norður-Ameríku, og vér í hernaðarleg-
um skilningi sóttir heim; nú er þetta þó. illu
heilli, komið á daginn, og þar af leiðandi hefir
afstáða vor til stríðssóknar vorrar, eða sjálfs-
varnar, tekið margháttuðum breytingum; það
er af þessari ástæðu, að stjórnin fer fram á að
verða leyst frá fyrri skuldbindingum, og telur
það óhjákvæmilegt, að hafa frjálsar og óbundn-
ar hendur; þetta mundi hvað stjórn sem er,
telja hvorki meira né minna en stjórnarfars-
legt sáluhjálparatriði, eins og málum nú er
skipað í landinu; það mælir því alt með því,
að stjórnin fái vilja sínum framgengt í á-
minstu efni; að svar kjósenda verði jákvætt,
falli á einn veg.
Foringjar þingflokkanna ,þótt eigi sjái þeir
ávalt auga til auga við forsætisráðherrann, þeir
Coldwell, Hanson og Blackmore, telja það ó-
hjákvæmilega þjóðræktarskyldu, að kjósend-
ur þessa lands greiði jákvætt svar við mála-
leitun stjórnarinnar, og allir hafa þeir ákveðið,
að flytja útvarpsræður í þessu tilefni; stríðs-
sóknin krefst þess; canadisk þjóðeining krefst
jákvæðs svars.
Mannúðarátarfsemi
Rauðakrossfélagsins
Hon. J. T. Thorson, War Services ráðherra
sambandsstjórnar, lagði af stað til Ottawa á
laugardagskveldið var, eftir tæpa vikudvöl hér
í borginni; í samtali við blaðamenn, fórust Mr.
Thorson þannig orð um starfsemi Rauðakross
samtakanna í tilefni af almennri fjársöfnun,
sem áður en langt um líður fer fram í því
augnamiði.
“Rauðakrossfélagið canadiska, vegna hins
alþjóðlega eðlis síns, og Geneva-fyrirmælanna,
verður að starfa framvegis á sjálfboða grund-
velli; en í því felst það, að allar hinar margvís-
legu mannúðargreinar félagsins, eiga tilveru
sína undir samúðarríkri góðvild canadiskra
borgara. “Mér er það ósegjanlegt ánægjuefni,
sem War Services ráðherra, að leggja á það
fylstu áherzlu við meðborgara mína, að fjár-
söfnun sú, sem nú er í aðsigi til Rauðakross-
félagsins, verðskuldar einhuga stuðning af
hálfu þjóðarinnar.
“Félag þetta hefir ekki síðan 1940 leitað
opinberlega til almennings um fjárframlög; en
á hinn bóginn liggur það í augum uppi, að
jafn víðtækur félagsskapur þarfnist mikils fjár
til þess að hafa handa á milli, ef starfrækslan
á að ganga greiðlega, og koma að tilætluðum
notum.
“Sem eitt dæmi af mörgum, vil eg benda
á það, að um þessar mundir sendir Rauðakross-
félagið 40,000 ellefu punda böggla á viku til
hermanna, sem teknir hafa verið til fanga, og
má þess vænta, að slíkum bögglasendingum
fari mjög fjölgandi í náinni framtíð. Og með
það fyrir augum, að halda eigi aðeins þessari á-
minstu starfrækslugrein vakandi, heldur og
mörgum öðrum enn mikilvægari, hefir Rauða-
krossfélagið ákveðið, að hefja senn fjársöfnun,
er nemi $9,000,000, en af þeirri upphæð, er
gert ráð fyrir, að íbúar Manitoba leggi fram
$600,000. Að þessu marki verður hvert einasta
og eitt mannsbarn þjóðar vorrar að stefna.”
Rauðakrossfélagið er eitt þeirra mörgu
mannúðarstofnana, er helgar krafta sína þeim
veglega tilgangi, að draga úr þeim sársauka,
sem stríðinu er samfara. Leggjumst allir á
eitt; styðjum Rauðakrossfélagið af fremsta
megni!
“Vér getum tapað átríðinu”
Blaðið Le Jour, sem gefið er út í Mon-
treal, flutti fyrir skömmu greinarkorn það, sem
hér fer á eftir, en svo var greinin endurbirt í
Winnipeg Free Press þann 6. þ. m. Sumum
virðist, ef til vill, innihpld hennar öfgakent,
en svo er þó ekki, því eins og nú hagar til, er
óneitanlega allra veðra von í hvaða átt, sem
litið er, og því um að gera að vaka á verði, og
vera við öllu búinn:
“Aldrei fyr, síðan Canada varð frjáls þjóð,
hefir hún horfst í augu við aðra eins hættu og
hún gerir nú í dag. Vér getum tapað stríðinu;
ekki vegna þess að Englandi verði komið á
kné,’né heldur vegna þess, að sameinuðu þjóð-
irnar verði knúðar til þess að gefast upp; ekki
vegna þess að vér töpum stríðinu í Evrópu,
Afríku, eða í Asíu, heldur vegna þess. að vér
getum tapað því í Ameríku, hér í Canada. Vér
getum tapað því vegna þess, að herskarar ó-
vinanna leggi hér land undir fót; að óvina
bryndrekar sveimi við strendur vorar; að
orustuflugvélar Japana, eða Boche-flugvélar
heimsæki oss, og steypi yfir oss helsprengjum.
Aldrei frá því, er Canada og Bandaríkin
bárust síðast á banaspjótum, og sem upp af
spratt sá nánasti vinskapur, og það innilegasta
nágrenni, sem verða má á þessari jörð, hefir
verið ástæða til þess, að óttast um innrás; en
nú starir slík ógnarhætta oss i
augu. Áður en ráðist var á
Bandaríkin þurftum vér ekkert
að óttast, því alt það feikna afl,
sem sú volduga þjóð býr yfir,
var samstilt til verndar landi
voru og þjóð. En nú eru Banda-
ríkin sjálf í hættu; þau geta
tapað þessu stríði. Og þetta er
í fyrsta skiftið frá því á dögum
frelsisstríðsins, að raunveruleg
hætta hefir verið á því, að
Bandaríkjaþjóðin yrði undir í
ófriði; í slíkri hættu er hún
stödd í dag.”
Ur heimi
frumeindanna
Merkilegar nýungar,
sem lofa góðu.
Eftir fíruce Hliven
Árangurinn af rannsóknum
vísindamanna á eðli frumeind-
anna eru merkilegustu og furðu-
legustu framfarir siðustu ára á
sviði vísindanna.
Þetta hefir í stuttu máli áunn-
ist:
1. Menn hafa fengið í hendur
ný og ákaflega niikilvirk vopn í
baráttunni gegn sjúkdómum.
2. Fengist haifa mjög mikils-
verðar aðferðir til að rannsaka
lífeðlisfræði jurta og dýra og þá
um leið manna.
3. Mögulegt er nú orðið, að
breyta hvaða frumefni sem er i
önnur efni — draumur gullgerð-
armanna á miðöldum hefir ræst.
4. Alt í einu fundin leið tii
þess að mynda ný efni, svo hægl
er að fá gerfiefni fyiir að heita
má hvað sem er og fyrirfinst í
náttúrunni.
5. Vonir hafa kviknað um það,
að hinn ótrúlegi aflgjafi, sem er
falinn í “atomunuin” geti losnað
úr læðingi, nota megi hann i
þjónusitu mannkynsins, svo aðr-
ar orkulindir verði fullkomlega
úreltar, en þessi nýja orkulind
skapi allsnægtir á jörð, sem eng-
an hefir áður dreymt um.
Allir hlutir, ihversu þéttir og
hreyfingarlausir sem þeir sýnasl
vera, eru samsettir af ótöluleg-
um aragrúa örsmárra frumeinda,
og eru sumar þeirra í innbyrðis
órafjarlægð hver frá annari sam-
anborið við þeirra eigin stærð.
Engin samlíking er betri, til
þess að lýsa samsetning hlut-
anna eins og sú, en Mr. Henry
Schaaht hefir notað. Hún er á
þessa leið:
Lítið á vasaklút, og hugsið
ykkur, að þið verðið afskaplega
smávaxnir, en vasaklúturinn
haldi sinni sömu stærð. örsmæl-
ingjarnir stæðu á vasaklútnum
og litu á hann eins og órastóra
snjólhvíta breiðu, samsetta úr
einlægum hvítum þráðum.
Mennirnir, sem á vasaklútnum
stæðu, yrðu minni og minni. Og
að því kæmi fljótlega, að þeir
fyndu, að þeir stæðu á einum
einasta þræði í klútnum, og væru
stórar glufur beggja megin. Enn
minkuðu örsmævismennirnir, og
sæju þá, að þráðurinn, sem þeir
stæðu á, er undlinn saman úr
mörgum tægjum, með miklu inn-
byrðis miílibili. En þegar þeir
minkuðu ennþá óendanlega mik-
ið meira, þá rynni upp fyrir
þeim, að Ihver tægja væri ekki
samfeld, heldur samsett af smá-
ögnum, sólkerfum frumeind-
anna, sem þyrlast um sinn ör-
smævisgeim eins og sólir, plán-
etur og tungl. Og þá er maður
kominn í heim frumeindanna
atómanna.
Hver frumeind, atóm, er Iík-
lega svipað og lítið sólkerfi, þar
sem kjarninn er sólin en mikið
minni “electrónur,” snúast utan-
um þessa “sól” sína eins og
plánetur. En sjálfur atóm-
kjarninn er samsettur. f honum
eru “prótónum” og “neutrónum.”
Prótónur eru agnir með já-
kvæðu, “positón” og “neutrón.”
Prótón eru agnir með jákvæðu,
positivu rafmagni, en neutrón
eru órafmagnaðir.
Svo mörg atóm eru í einum
vatnsdropa, að ef alt mannkynið
gerði ekkert annað en telja þau,
myndi sú upptalning taka 10,000
ár.
Virkustu verkfæri manna við
atom-rannsóknir eru svonefndir
“cyclotrónar.” Eru þeir einkuin
verk Ernest O. Lawrence hins
unga vísindamanns og aðstoðar-
manna hans við “Calfiornian
Radiation Laboratory.”
Vienjulega er talað um að með
“cyclotrónum” séu atóm sprengd.
En þetta gefur ekki rétta hug-
mynd um hvað fram fer. Með
“cyclotrónum” er breytt um
innri bygging atómanna svo það
breytist í annað atóm, verður
frumeind annars efnis, ellegar
atómið klofnar svo úr því verða
frumeindiir tveggja ólíkra efna.
í “cyclotrónum” er straum
“electróna” beint að kjörnum
vatnsefnisatóma svo kjarnar
atóinanna hrökkva í sundur. Með
því að láta kjarnana, eða deuter-
on verða fyrir afar miklu segul-
afli fara kjarnarnir að hringsnú-
ast á harðari og harðari hreyf
ingu, í stærri og stærri hringum,
og að lokum þeytast þeir með
geysihraða gegnum rifu í vélinni
á það efni, sem á að “bombard-
éra.” Innri gerð atómanna breyt-
ist við þessi geisilega tíðu högg.
Til eru i heiminum nú 30—40
“cyclotrónar.” Eru flestir þeirra
í Bandaríkjunum. Cyclotrón dr.
Lawrence er þeirra stærstur.
Hann vegur 225 tonn og hefir 15
miljón volta spennu. Deutrón-
arnir eða atómkjarnarnir fara
með 60,000 mílna hraða á
sekúndu, og geta brætt tígulstein,
eins snögt og tólg bráðnar í
eldi.
Þegar iskothríð deutrónanna
er beint að ýmsum efnum, þá
verða ótrúlegar breytingar á efn-
unum. Eitt atóm járns t. d.
breytist í cobalt eða mangan.
Aftur haldast sum atóm járnsins
óþreytt, en hafa nú fengið undra-
verða radium-hæfileika. Með
öðrum orðum, járnið fær um
stundarsakir sömu eiginleika og
radium, gefur frá sér hina mögn-
uðu radium-geisla.
Flest önnur efni fá radlium-
einkenni á sama hátt. Ahrif
þeirra eru ekki eins varanleg og
áhrif radiums, sem finst úti i
náttúrunni. En nú er bygður
einn “cyclotrón,” sem á fám
mínútum getur framleitt úr einni
tegund af radium radiumverk-
andi natrium, sem hefir eins
mikið notagildi og alt það radi-
um, sem nú er notað í heimin-
um. Vel er hugsanlegt, að fáir
cyclotrónar, sem dreifðir eru
viðsvegar um lönd, geti fram-
leitt gnægð af radium sem hægt
verði að dreifa þvi út til allra
spitala ifyrir lítið verð.
En auk þess er hægt að hafa
mjög mikilsverð not af þvi radi-
um, sem framleitt er í cyclotrón-
um, þar sem ekki er hægt að
nota náttúrlegt radium, því sá
undraverði hlutur hefir komið í
ljós, að frumefni, sem í cyclo-
trúnum” hafa fengið radium-
geislamagn, verka auk þess á al-
veg sama hátt og efni þessi
verka, áður en þau fengu radi-
um-einkenni, hafa aðeins fengið
radiummagnið til viðbótar. Þeg-
ar t. d. sjúklingur fær radium-
magnað kalk í fæðunni, þá sezt
þetta radium-kalk í líkamann
alveg á sama ihátt eða söimu staði
og annað kalk. Þetta hefir svo
mikla þýðingu fyrir læknavís-
indin, að lærðir læknar halda því
fram, að cyclotrónar séu mikil-
vægustu tækin, sem fundist hafa
á læknisfræðirannsóknum síðan
smásjáin var fundin upp.
Sum efni setjast að í sérstaka
líkamshluta. Ef menn til dæmis
drekka joðupplausn (menn skulu
ekki leika sér að því, þvi slík
upplausn getur verið mjög eitr-
uð) þá verður joðupplausnin í
skjaldkirtlinum 5000 sinnum
sterkari en í öðrum vefjum lík-
ainans. í tilraunum, sem gerðar
hafa verið á dýrum, hafa menn
íundið breytingar á skjaldkirtl-
inum án þess að nokkurra áhrifa
hafi gætt annarsstaðar i likania
dýranna þegar þeim hefir verið
geíin inn joðupplausn með
radium verkunum.
Þesi áðferð getur komið að
ákaflega miklu gagni. Til er t. d.
blóðsjúkdómur er lýsir sér þann-
ig, að blóðkornin myndast óeðli-
lega ört. Getur sjúkdómur þessi
dregið til dauða. Menn hafa
komist að raun um, að fosfor
með radium-eiginleikum safnast
ií merginn, þar sem blóðkornin
myndast og eftir slíkar inntökur
hafa sjúklingar lifað langa tíma.
Rétt er að taka það fram, að
allar slíkar lækningar eru á ti!-
raunastigi, og geta sjúk!ingar
því ekki vænst þess enn að njóta
þesskonar læknishjálpar.
önnur tækni í þessu sambandi
kemur að injög miklu gagni.
Þegar neutrónarnir, sem notaðir
eru í cylotrón-skothríð, eru látn-
ir hægja á sér, með þvi að leiða
þá gegnum paraíinlag, þá hafa
þeir alveg sérstök áhrif á efni
það er bór heitir og skylLer bór-
axi eða bórsýru. Kjarnarnir úr
bóratómum rekast þá á hægfara
kjarnana svo þeir springa. Úr
kjarna sem pannig springur,
hrekkur partur sem alfaögn
(radiumgeisli) annar sem lithi-
um, og fara partar þe^sir sitt i
hvort áttina. Báðir eru mjög
skaðvirkir og mjöig hraðvirkir i
þvi að eyða líkamsvefjum. Vís-
indamenn vinna nú að því, að
sameina bór einhverju því efni,
sem sezt að í veikum líkams-
vefjum. Ef hægt væri síðan að
“bomibardéra” bór i hinu sjúka
líífæri með hægfara neutrónum
væri von um að vefurinn gæti
læknast.
Með tækjum, sem finna og
benda á hin minstu radiumáhrif
hafa menn fundið, að ef mjólk-
urkúm er gefið járn, þá kemur
járnið fram i mjólkinni eftir 10
mínútur. Hægt er að gefa kúm
svo mikið járn, að börnin, sem
fá mjólkina, fái nægilegt járn.
Með þvi að hafa kalk með
radiumverkunum er hægt að
fylgja því eftir hvar kalkið, sem
tekið er ineð fæðunni, sezt að i
líkamanum. Menn hafa með
þessu fundið, að tennur, sem
eru fullþroskaðar, halda áfrain
að taka til sín kalk. Hægt er að
nota sömu aðferð til þess að fá
nána vitneskju um næringarupp-
töku plantnanna.
Cyclotrónar eru lika merkustu
áhöldin i tilraunum manna til
þess að leysa úr læðingi hina ó-
tæmandi orkulind atómanna.
Atóm í 8 pundum af efninu
úranium hafa eins mikla orku að
geyma og 6300 tonn af olíu. Et'
hægt væri að beisla orku þá, sein
er i atómum í hálfum lítra af
vatni, þá myndi sú orka senni-
lega nægja til að reka hið mikla
skip Normandie fram og til baka
yfir Atlantshaf.
I atómsprenginga tilraunum
eru hægfara atómkjarnar eða
neutrón notuð til að sprengja
úranium atóm. Eftir kenning-
um fræðimanna, og að mjög tak-
mörkuðu leyti hefir það tekisl,
eiga sprengingar þessar að leysa
mikið af hægfara neutrónum,
sem hægt er að nota til að
sprengja meira af úranium atóm-
um og þannig koll af kolli. í
hvert sinn isem þetta skeður
framleiðist 175,000,000 volta
spenna.
Menn spyrja hvernig þesskon-
ar sprengingar stöðvist áður en
alt sem er í jörðu og á springur
og molast. Skýringin á þvi er
einföld. Um leið og úraniuin-
efnið leysist sundur hitnar það.
Eftir því sem það verður heitara
fara hægíara kjarnarnir að
ganga hraðar, og þeim mun
hraðar sem þeir ganga, þeim
mun minna verður af spreirgi-
magni þeirra. Þannig mun
latom-orkan slökkva sjálfa sig.
Eðlisfræðingar líta svo á, að
i framtiðinni verði hægt að búa
til mörg efni, ekki á sama efna-
fræðilega hátt og nú er gert,
heldur með því að búa til atom
eftir vissum reglum.
í framtiðinni munu menn
segja, að þeir sem vinna að