Lögberg - 29.04.1943, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 29. APRÍL 1943.
-----------lögfaerg----------------------
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS. LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LfXíBERG,
695 Sargent Ave., Winnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
Tho “L/ög’berg'" is printed and publishea by
The Columbia Press, L»imited, 69 5 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327 4
Hugleiðingar
við skólauppsögn
I.augardagsskólans í íslenzku. Winnipeg, Man.
17. apríl 1943.
Efiir séra Valdimar J. Eylands.
Góðu landar!
Við erum hingað komin til að vera viðstödd
lokasamkomu laugardagsskólans í íslenzku, sem
eins og ykkur er flestum kunnugt, hefir verið
starfræktur undir umsjón Þjóðræknisfélagsins
með því fyrirkomulagi sem nú er, í síðast liðin
tíu eða ellefu ár.
Við komum þá hingað ekki aðeins til að
skemta okkur, heldur til þess að heyra og sjá
árangurinn af kenzlunni á umliðnum vetri.
Fyrir hönd Þjóðræknisfélagsins, og stjórnar-
nefndar þess býð eg ykkur öll velkomin. Eg
vona að við eigum hér ánægjulega kvöldstund,
og að það sem við heyrum og sjáum hér í
kvöld njegi auka okkur trú á möguleikana á
því að halda við íslenzkri tungu og bókvísi
hér í Vesturheimi, enn um langan aldur.
Þessi mikli mannfjöldi sem hér er saman
kominn er þá líka ljós vottur þess að íslending-
ar í Winnipeg hafa ennþá mikinn áhuga fyrir
námi og viðhaldi íslenzkrar tungu. Bæði að-
sóknin að skólanum á umliðnum vetri, og að-
sóknin að þessari samkomu nú er því Þjóð-
ræknisfélaginu og fræðslumálanefnd þess mikil
og velkomin hvöt í starfi þeirra. Þeim sem
stöðugt eru að berjast við beina andstöðu
nokkurra, og almennt áhugaleysi fjöldans hlýt-
ur að vera samkoma af þessu taki verulegur
sólskinsblettur í heiði, og minningin um hana
þegar hún er afstaðin, verður hvöt í starfi á
komandi tíðum.
En hversvegna erum við annars að þessu?
Er þetta ekki þýðingarlaust og gagnslaust kák?
Eru nokkrir möguleikar á því að börnin geti
lært málið sér til gagns á svo stuttum tíma
sem hér er um að ræða? Eða því erum við að
leggja það á börnin að læra þetta erfiða og
flókna íslenzka mál? Þýzkur málsháttur segir
að einn heimskur maður geti spurt fleiri spurn-
inga en tíu vitrir menn geti svarað. Ef til vill
hefi eg nú spurt sjálfan mig og ykkur of
margra spurninga. En þetta efni er ofarlega í
huga mínum í kvöld vegna þess að eg átti ný-
lega í vingjarnlegri orðasennu við góðan borg-
ara þessa bæjar, einmitt um þetta mál. Sjálfur
er hann af íslenzkum ættum, og telur sig túlka
sjónarmið mikils meiri hluta annars og þriðja
ættliðar íslendinga í þessu meginlandi. Hann
telur alt starf Þjóðræknisfélagsins, og þá vissu-
lega starfsemi laugardagsskólans um leið, hé-
gómann einan og leit eftir vindi. Það er’ um
að gera fyrir alla þessa útlendu þjóðflokka að
gleyma fortíð feðra sinna og muna það eitt
að þeir eru hér staddir í nýju landi, og að
framtíð þessa lands verður framtíð þeirra og
bama þeirra. Menn munu aldrei hverfa aftur
til uppruna síns, og því þá að vera að gjöra
sér nokkra rellu út af því hvaða hljómföll
lifðu á vörum afa og ömmu. Það sem við eig-
um þeim helzt að þakka er að þau höfðu
kjark til að yfirgefa þessa ömurlegu eld og ís-
ey norðurhafanna, og forðuðu okkur sem hér
höfum fæðst og alist upp frá þeim örlögum
sem blöstu við þeim sjálfum: að frjósa þar eða
svelta í hel. Eða þá málið þeirra? Því að vera
að burðast með það? Er ekki enskan kannske
nóg? Hvaða gagn hafa börnin okkar af því að
vera að læra íslenzku, sem engir menn skilja
nema fáeinar hræður norður í hafsauga? Það er
þó munur eða blessuð enskan sem er alheims-
mál.
Eitthvað á þessa leið féllu röksemdir vinar
míns þetta kvöld. Það var þá naumast furða
að vara-forseta Þjóðræknisfélagsins hlýnaði
undir slíkum lestri. Það er ekki þægilegt að
fást við slíkar röksemdir, einkum þegar að-
staða fjöldans virðist styðja þær og staðfesta
í daglegu lífi. “En samt snýst hún” er haft
eítir Galileo gamla hinum ítalska, þegar rann-
sóknarrétturinn var búinn að knýja hann og
ógna honum til að afturkalla kenning sína um
möndulhreyfingu jarðarinnar. Afstaða meiri
hlutans í einhverju mannfélagi til einhvers
máls þarf ekki nauðsynlega að vera sú eina
rétta, aðeins vegna þess að hún er meiri hluta
skoðun. 1 demokratisku landi er það réttur
hvers minni hluta að halda fram málstað sín-
um, og sýna réttmæti hans, unz hann sjálfur
verður meiri hluti. Það má vera satt að við í
Þjóðræknisfélaginu og skoðanabræður okkar
og systur utan þess séum í minni hluta að
því er snertir skóðanir okkar á þessum mál-
um — en þó erum við ekki tilbúin að kannast
víð það enn. Við teljum það ekki fullreynt. En
við segjum, andspænis rökræðum eins og þeirri
sem tilfærð var hér: Samt viljum við vera
menn með mönnum. Samt erum við sannfærð
um að við búum yfir arfleifð sem við viljum
ekki kasta á glæ. Nýlega greindu borgarblöðin
hér frá því í feitum fréttadálkum að tvö börn
hefðu fundið álitlega fúlgu fjár. í blikköskju
sem einhver hafði fleygt í ógáti út á stræti. Þrátt
fvrir áhugaleysi margra um þessi mál viljum
við, sem erum að leitast við að starfa að við-
haldi íslenzkunnar aftra því að henni og þeim
fjársjóðum sem hún býr yfir verði svipuð
örlög sköpuð: að. henni verði fleygt í hugsun-
arleysi út úr meðvitund hins íslenzka kynstofns
í Vesturheimi.
Vér trúum því að hin íslenzka arfleifð sé
margfalt dýrmætari en sá gjaldmiðill sem
maurapúkar fela í dósum og sokkabolum, og
erfingjarnir henda svo út á haug sem öðru
rusli. Við viljum að minsta kosti hafa hreina
samvizku gagnvart hinni ungu kynslóð og
geta sagt við hana þegar hún vaknar til með-
vitundar um þau verðmæti sem með réttu
er hennar erfðagóz: Við aðvöruðum ykkur. —
Við sögðum ykkur sannleikann. Við gáfum
ykkur tækifæri. Nú megið þið sjálfum ykkur
um kenna, ef þið kunnið ekki málið, eða hafið
ekki bygt á þeim undirstöðum sem lagðar voru
fyrir námi ykkar í heimahúsum eða í skóla
félagsins. Þessi samkoma í kvöld sýnir hvernig
þessi viðleitni er rekin, og hvernig hún hefir
tekist í þetta sinn. Grunur minn er sá, af því
sem eg hefi séð og heyrt til sumra af börnun-
um sem hér koma fram, að árangurinn sé
svo góður sem frekast má vænta, og að þar
með sé fullkomlega sýnt og sannað að það er
engin frágangssök að kenna ungmennum hér
íslenzkt' tungutak.
En hversvegna að vera að því arna? Er ekki
enskan nóg? Er hún ekki alheimsmál? Jú, eng-
um dettur í hug að bera á móti því. Og meira
að segja, það eru allar líkur til þess að hún
verði ennþá meira alheimsmál að loknu þessu
stríði heldur en hún er nú. Það þarf svo sem
ekki annað mál, til þess að menn geti ferðast
hvar sem er í heiminum, og lesið margt gott og
nytsamt.
En nú er það almennt viðurkennt að tungu-
mál þjóðanna eru misjafnlega fíngerð, mis-
jafnlega lipur í meðferð, misjafnlega vel til
þess fallin að túlka hin hárfínu blæbrigði 1
háleitustu hugsjónum og skáldskap mannsand-
ans. Tungumálin eru einskonar spegill sem þá
líka sýnir andlegan þroska þjóðanna sem mál-
in tala. Gömlu málin, gríska og latína hafa
jafnan skipað öndvegið meðal tungumála þjóð-
anna, og að læra þau mál er enn talið hið
mesta og bezta þroskameðal, og reyndar nauð-
synleg undirstaða undir haldgóða þekkingu á
öðrum málum. En það er gömlu málunum sam-
eiginlegt að þau eru auðug að orðmyndum, að
orðasamböndum, og eiga sér allflókna og fjöl-
breytta málfræði. Sem dæmi upp á þetta má
geta þess að nafnorðabejygingar í latínu hafa
sex föll, en í grískunni fimm. Eg nefni þetta
vegna þess að hvað snertir fjölbreytni að orð-
myndun, hugmyndaauðlegð og hrynjanda, stend
ur íslenzkan næst þessum málum, hefir t. d.
fjögur föll í beygingu nafnorða og tvítölu í
persónu fornöfnum, sem ekki er lengur til í
enskri tungu.
Að sögn fróðra manna í þessum efnum var
enSk tunga eitt sinn miklu fjölbreyttari að
þessu leyti en hún er nú. Kynkvíslar þær sem
upphaflega fluttust til Bretlandseyja mæltu á
frumtungu hinna arísku kynflokka sem höfð-
ust við á meginlandi Evrópu, en hún er talin
að hafa verið afbrigði af sanskrít, sem hefir
beygingafræði á mjög háu stigi. En nokkrum
öldum síðar sleptu Englar málfræði sinni að
mestu, tunga þeirra varð tiltölulega einfalt
og beygingarlítið eins-atkvæðis orða mál. Það
liggur þannig í augum uppi að myndauðug mái
eru betur til þess fallin t. d. að túlka skáld-
legar þugsjónir manna, heldur en þau mál sem
eru fátæk að blæbrigðum, og málfræðilegri
myndun.
Þetta sést ef til vill ljósast á ljóðaþýðingum
t d. úr íslenzku á ensku. Jafnvel þótt snilling-
ar fari um slíkar þýðingar verða þær sjaldan
meira en ^vipur hjá sjón. Mér finst t d. oft
þegar eg ber slíkar þýðingar saman við frum-
málið, að eg sjái snjókerlingu við hliðina á
lifandi persónu. Þýðingin missir líf og lit,
vegna þess að fimleiki málsins er ekki nógu
mikill. Enskan er vissulega alheimsmál, og
þótt okkur þyki öllum vænt um hana, og
aittum að læra hana sem bezt, getum við
ekki haldið því fram að hún sé skálda og hug-
sjónamál á sama hátt og hið ástkæra ylhýra
móðurmál okkar. Fyrst það er nú talið að lest-
ur latínu og grísku hafi svo mikil menningar-
ahrif og menntagildi, að það sé þess vert fyrir
hið unga skólafólk að liggja yfir námi þeirra
árum saman, hvað eigum við þá
að segja um íslenzkuna sem er
ekki síður auðugt mál, og knýr
fram svipaðan fagurfræðilegan
og málfræðilegan þroska? Þetta
er málið sem börnin okkar gætu
lært næstum fyrirhafnarlaust ef
við vildum aðeins leggja rækt
við það. Sannarlega ættu þeir
að geyma arfinn sinn sem erfa
slíka tungu.
Nú kunna einhverjir að segja
Já, við erum nú vanir svona
tali frá ykkur sem teljið ykkur
þjóðræknismenn. Við landarnir
erum lengi segir við það að
hæla okkur sjálfum. En það
vill svo til að það eru fleiri
sem líta á þetta mál sömu aug'
um, þótt ekki séu þeir íslenzkir
í þetta sinn vil eg lúka þessum
athugasemdum mínum með því
að tilfæra orð fransks manns
sem með mikilli fyrirhöfn lærði
íslenzka tungu, sem börnin okk-
ar gætu lært næstum fyrirhafn-
arlítið. Þessi maður hét André
Courmont, og var um hríð sendi-
! kennari við Háskóla Islands, en
talaði og ritaði íslenzku að sögn
sem innfæddur maður. I ræðu
sem hann hélt fyrir mörgum
árum 1 Reykjavík fórust honum
orð á þessa leið: “Það kemur
ykkur varla á óvart þegar eg
segi að íslenzkan er mér indis-
legasti garðurinn sem eg hefi
fundið. Þessu hreina, máttuga
djúpúðga og hljómskæra máli,
á eg að þakka mestu andans
gleði, málinu sem er strangt og
kaldrænt eins og jökulbreiðan
sem norðan vindurinn næðir um,
málinu sem er blítt og draum-
þrungið eins og ilmur bjarkar-
innar um vor, málinu sem eitt
skáldið ykkar lýsir svo aðdáan-
lega í ljóði sem sannar sjálft
það sem hann segir:
Eg ann þínum mætti í orði
þungu
eg ann þínum leik í hálfum
svörum,.
grætandi mál á grátins tungu
gleðimál í ljúfum kjörum.
Eg elska þig málið undurfríða
og undrandi krýp að lindum
þínum
Eg hlýði á óminn bitra, blíða
brimhljóð af sálaröldum mín-
um.”
Lífsskoðun Einars Jóns-
sonar, myndhöggvara
Ritstjóri “Skinfaxa” hefir
hugsað sér að leita við og við
til merkra íslendinga og biðja
þá að gera í nokkrum orðum
grein fyrir meginatriðum í lífs-
skoðun sinni. Það þarf ekki
nema snöggt yfirlit yfir bók-
menntir, listir, blaðamennsku og
störf þjóðar vorrar, til þess að
sjá, að hér eru menn yfirleitt
ekki steyptir í sama mót. Glund-
roðinn er mikill og mikill fjöldi
manna sýnist ekki eiga í sér þá
festu, sem þarf til þess að mynda
sér heildar-lífsskoðun, sem nauð-
synle(g er, til þess að taka
ákveðna afstöðu gagnvart vanda
málum samtíðarinnar eða marka
sjálfum sér stefnu í verkum sín- unnar, samhljóman þess trúræna
um. Er þá látið reka á reiðan- og fagra.”
um um margt, eða þá tekið hugs “Minnist þér nokkurra sér
unarlítið við því, sem að er rétt stakra stunda eða atvika frá
úr ýmsum áttum. En svo er þó bernskuárunum, sem öðru frem-
d. prestar. Aðrir óbeinlínis, svo
sem skáld rithöfundar og lista-
menn. Það er því engin nýjung,
þó að lífsskoðun Einars Jónsson-
ar myndhöggvara sé látin í ljós.
Allir, sem sjá listaverk hans,
hljóta að koma auga á viss at-
riði hennar. En eitt er nýtt, að
hann gefi kost á að kynnast
meginatriðum hennar beinlínis,
samkvæmt sjálfs hans orðum
Þetta lætur hann nú lesendum
“Skinfaxa” í té. Er það einn
vottur þeirrar velvildar, sem
ungmennafélagshreyfingin nýtur
hjá þessum merkilega lista-
manni.
Nú bið eg lesendurna að fylgja
mér eftir heim að Hnitbjörgum,
til Einars og konu hans. Um-
hverfis húsið er allstór tún-
blettur, girtur hárri girðingu.
Þegar komið er að húsinu, er
þar önnur girðing þrengri, og
stuttur stígur frá hliðinu að
húsdyrunum. En þar er gestin-
um boðið inn með slíkri alúð
og vinsemd, að auðvelt er að
finna, að hjarta listamannsins er
opið upp á gátt, bros hans er
milt og hógvært og handtakið
hlýtt og þétt. Ósjálfrátt komu
mér í hug launhelgar og musteri
fornaldarinnar, þar sem aldrei
varð komizt inn í hið allra helg-
asta, fyr en gengið hafði verið
gegnum marga forgarða. Þessí
samlíking er ekki út í bláinn,
því að það er undarlega gerður
maður, sem ekki verður snort-
inn af helgitilfinnirigu, er hann
stendur inni í Hnjtbjörgum og
finnur þessi furðulegu listaverk
tala til sín, hvert sem litið er.
í þetta sinn á eg stutta viðdvöl
inni í myndasölunutn. Við höld-
um beina leið inn í vinnustofu
Einars, sem ekki er ýkja stór,
en þar er hátt undir loft og
gluggarnir stórir. Það er lík-
lega stærð glugganna, sem gerir
það að verkum, að hér eru
listaverk vafin pappír og striga-
pokum. Tákn vorra tíma. Von-
andi kemur þó aldrei til þess,
að óttast þurfi sprengjubrot inn
um gluggana. Þarná inni í vinnu
stofu Einars er ákaflega við
kunnanlegt. Þegar eg sezt
körfustólinn á móti honum við
borðið og heyri gamla klukku
tifa stillt og rólega, finnst mér
eg vera kominn í íslenzka sveita
baðstofu. Andrúmsloftið er svip-
að. Það má eitthvað ganga á í
henni veröld, til þess að þau
öfl, Sem hér ríkja, fari úr jafn-
vægi.
Nú berst talið að erindinu.
Það fyrsta, sem eg inni lista-
manninn eftir, er það, hvað
helzt hafi orðið til að móta
lífsskoðanir hans.
Hann hugsar sig um og svar
ar með hægð: “Eg var snemma
ákaflega trúhneigður, og sam-
fara trúartilfinningunni var
sterk hrifning yfir sjóndeildar-
hring mínum, fegurð landsins og
fegurð náttúrunnar. Náttúran
var svo yndisleg í mínum aug-
um, að eg gat ekki þagað, eg
mátti til að “syngja með”. Eg
gat ekki lýst þessari tilfinningu
með orðum, en hún var hvort-
tveggja, gleði og ást til tilver-
ekki um alla, sem betur fer. í
öllum stéttum þjóðfélagsins eru
til menn, sem að undangeng-
inni merkilegri reynslu og mik
illi hugsun hafa mynaað sér
lífsskoðun, sem verður síðan
undirstaða undir starf þeirra,
á hvaða vettvangi sem er. Ríkir
þar mikil fjölbreytni. Aðal-við-
fangsefnin verða raunar víðast
hvar þau sömu og me^in-niður-
stöðurnar sýna oft furðulegan
skyldleika milli ólíkustu manna.
Það minnir á ólík blöð á sama
tré. Fjölbreytnin stafar af ólíku
upplagi og uppeldi, umhverfi og
þjóðfélagsaðstöðu, áhrifum bóka
og skóla o. s. frv., sem of langt
yrði upp að telja.
Segja má, að lífsskoðun sína
séu menn ávalt og allsstaðar að
láta í ljósi. Sumir beinlínis, t.
ur hafi haft áhrif á yður?” spyr
eg. En ekki vill Einar gera mik-
ið úr gildi neinna einstakra
minninga. “Atvikin hurfu eitt
eftir annað, sem óslitinn straum
ur, og fengu í endurminning-
unni á sig rósemisblæ.”
Næst spyr eg listamanninn,
hvort ekki hafi orðið neinar
breytingar á innra lífi hans,
síðan hann var barn eða ungl-
ingur.
“Jú”, svarar Einar, “Allt trú-
arlíf fór forgörðum um tvítugs-
aldur. Eg sigldi ungur, komst í
kynni við menn og' bækur. Það
voru bæði vísindamenn, lista-
menn og rithöfundar, sem nú
höfðu áhrif á mig. Sjálfur las
eg töluvert mikið og kyntist
mörgu nýju. En síðan kom allt
það aftur, sem eg hafði misst,
— að vísu að mörgu leyti í öðru
formi.”
Einar er tregur til að gera
nákvæma grein fyrir hugsana-
kerfi sínu, og mér skilst, að
hann hafi í hyggju að rita ítar-
lega um hugmyndir sínar og
þróun þeirra, og væri þá ósk-
andi, að hann leyfði fleirum að
lesa. En eg inni eftir því við
hann, hvað hann telji þunga-
miðjuna í lífsskoðun sinni.
Þá er ekkert hik í rödd hans.
Skýrt og afdráttarlaust kemur
svarið:
“Þungamiðjan er Kristur”.
Síðan* heldur hann áfram:
“Það var ekki fyrirhafnarlaust,
að eg komst að þessari niður-
stöðu. Eg fór að hugsa — hugsa
sjálfstætt. Eg kynnti mér marga
trúflokka og kenningar þteirra.
Og mér fannst eg sjá að hjá
öllum trúflokkum er hin djúpa
“mystik” rótin, tilfinningin fyrir
dulrænum veruleika, og á þeirri
hugsun hefi eg byggt “trúar-
kerfi” mitt, og á trúarhugmynd-
um mínum hefi e^ byggt list
mína. Eg hefi árum saman glímt
við hvert verk, til þess að það
yrði í samræmi við skoðanir
mínar og hugsanir í þessu til-
liti. Þannig hefir lífsskoðun mín
komið fyrir almenningssjónir í
verkum mínum. Fyrir mér er
listin eingöngu andlegs eðlis, og
eg hefi aðeins ánægju af að
gefa andlegar skoðanir mínar í
myndunum, sem eg bý til. Og
með skoðunum á eg þarria við
það, sem mér er' hjartfólgið og
mín dýpsta sannfæring. Eg
mundi vilja segja, að sálin í
listinni væri það, sem kæmi
innan frá, — frá sjálfum mér, —
en hin ytri mynd og blærinn
yfir henni er í ætt við landið.
Hver líkami og hvert land hefir
sinn einstaklingsblæ eða “hjúp”,
og í verkum mínum geri eg til-
raun til þess að samræma það,
sem er mitt eigið, og það sem
er landsins. En þetta er erfitt
að skýra með orðum.
Eg bað nú Einar að gefa mér
einhverja hugmynd um, hvaða
bókmenntir það hefðu verið,
serti helzt hjálpuðu honum “yfir
urðina” í andlegu tilliti.
“Urðina”, segir Einar og bros-
ir við. “Eg verð auðvitað aldrei
búinn með hana. En ekkert rit
er mér kærara en Nýja testa-
menfið, eftir að eg hafði kynnt
mér rit spiritista, guðspekinga
og -rit ýmsra Austurlanda-trú-
arbragða. Nýja testamentið hef-
eg lesið aftur og aftur. Það er
mér eilíf endumæring, og styrk-
ir í huga mínum það, sem eg
hefi lesið og lært. Kristur er í
mínum augum svo dýrleg vera,
að eg undrast, að fólk skuli ekki
vera opnara fyrir málefni hans
en það er. Þegar eg hitti sann-
kristna menn, finn eg, að þeir
eru komnir yfir einhvern þrösk-
uld, sem aðrir hafa ekki yfir-
stigið. Þó hefi eg hitt örfáa
menn, sem eru gagnsýrðir af
hinni kristnu lífshugsjón, án
þess að lifa í vísvitandi sam-
bandi við hann. Þeir kalla sig
jafnvel efnishyggjumenn og eru
ekki sannfærðir um annað líf
eða andlega tilveru. Þessir menn
hafa ekki síður verið mér kær-
ir. Vér sjáum Krist í Páli
Postula, áður en hann verður
kristinn.
Eg lít á Krist sem meðalgang-
ara milli jarðlífsins og hins há-
helga, sem maður getur ekki
“gripið” nema gegnum hann, —
þátt af guði sjálfum. Guð sendir
hann okkur mönnunum í okkar
eigin mynd, til þess að vér skilj-
um hann sem allra bezt. Lífið
eða heimurinn á sér enga upp-
reisnarvon, nema í gegnum
hann. Bak við þessi orð mín
eru margar myndir, serrt eg get
ekki talað um”.
“Hvaða augum lítið þér á
mennina?”
“Mér þykir vænt um allt líf,
en þó vænst um mennina. Eg
viðurkenni engan dauða, aðeins
hamfarir. Viðhorf mitt gagn-
vart dauðanum sést m. a. í
myndinni “Vor”. Stöku sinnum
hefi eg orðið þess var, að sumir