Lögberg - 05.08.1943, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 5. AGÚST 1943.
lögberg
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
BDITOR DÖGBKRG,
695 Sargent Ave., Winnípeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The "Dögberg” is printed and published by
The Columbia Press, Lámited, 695 Sargent Avenue
Winpipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Ræða
flull á íslendingadeginum á Gimli 2. ágúst.
1943 af Hinrik S. BjörnssynL
Kæru landar!
Mér er það mikil ánægja að hafa fengið
tækifæri til að vera staddur hér á meðal ykkar
á þessum hátíðisdegi, og til að kvnnast Vestur-
Islendingum í heimkynnum þeirra. Þeir ís-
lendingar sem vestur fluttust, og niðjar þeirra,
hafa reynzt hinir ágætustu fulltrúar íslands og
hafa aukið hróður þess, hvort sem litið er á
þjóðarbrotið í heild eða á einstaklingana, sem
getið hafa sér frægð og orðstýr.
Mér hefir nú veizt sú ánægja að kynnast
varðveitt þjóðerni sitt. Alstaðar heyrir maður
hér á Gimli. Oft hef eg heyrt gestrisni þeirra
rómaða og nú veit eg af eigin reynslu að þar
er ekki ofsögum sagt. Einnig finnst mér að-
dáunravert hvernig Vestur-lslendingar hafa
dagur hefir markað mót í sjálfstæðisbaráttu
íslenzku talaða — og það góða íslenzku — í
stuttu máli sagt, mér finnst eg vera á íslandi,
þegar eg er kominn hingað.
2. ágúst er merkisdagur í sögu Islands. Sá
dagur hefir markað mót í sjálfstæðisfaráitu
íslendinga. Það mark sem náðist 1874 var að
vísu aðeins stig í sjálfstæðisbaráttu þjóð-
arinnar, en síðan hafa komið aðrir dagar og
önnur ár, sem hátíðlegri eru haldin á íslandi.
Enda þótt þessi dagur sé ekki lengur þjóð-
hátíðardagur á íslandi, á það samt vel við, að
hans sé minnzt, meðal Vestur-íslendinga, því
2. ágúst er einnig merkisdagur í þeirra eigin
sögu.
I dag minnist þið gamla landsins, bæði þið
sem hafið komið þangað, og þið sem aðeins
þekkið það af sögn hinna.
Eins og ykkur öllum er kunnugt, hafa orð-
ið miklar breytingar á Islanai síðan 1874, en
þó einkum síðustu 30—40 árin. Landið heiir
endurheimt sjálfstæði sitt og fengið viðurkenn-
ingu annara ríkja fyrir fullveldi sínu. Þjóðin
hefir tekið stjórn allra mála sinna í sínar
hendur. Æðsta stjórnin hefir verið flutt inn í
landið, þjóðin fer nú sjálf með utanríkismál
sín og hefir fulltrúa sína víðsvegar um heim,
bæði í Evrópu og í Vesturálfu. Þó Island sé
ennþá að nafninu til konungsríki — aðeins þó
að nafninu til, því konungurinn hefir ekki
iengur konungsvald á íslandi — þá verður
þess þó skammt að bíða, að breyting verði á,
og eru nú allar líkur fyrir því, að á afmælis-
degi Jóns Sigurðssonar á næsta ári, verði
gerð sú breyting á stjórnskipulaginu að stofn-
að verði hið íslenzka lýðveldi. Sá viðburður
mun gera það að verkum, að fullveldi íslands
verður ekki lengur véfengt af mönnum, sem
vita lítið annað um stjórnskipulag landsins en
það, að maður sem er konungur í öðru landi,
er jafnframt konungur Islands. Þegar stofn-
un lýðveldisins er um garð gengin, hefir land-
ið að öllu leyti losnað úr tengslum við önnur
ríki, enda þótt síðustu tengslin hafi aðeins
verið á pappírnum.
Þið mynduð kannske hafa gaman af að stutt-
lega sé minnzt á hina fyrirhuguðu stjórnarskrá
' lýðveldisins.
Alþingi hefir kosið milliþinganefnd, sem
samið hefir frumvarp til nýrrar stjórnarskrár
fyrir landið. Þegar Alþingi hefir samþykkt
frumvarp þetta, eins og lög gera ráð fyrir,
verður það lagt undir þjóðaratkvæði, og hefir
nefndin lagt til, að nýja stjórnarskráin öðlist
gildi þann 17. júní 1944.
Aðalbreytingarnar samkvæmt frumvarpinu
eru þær, að landið verður lýðveldi í stað kon-
ungsriKis, þjóðhöfðinginn verður í stað eriei.as
konungs, íslenzkur maður, forseti lýðveldisins.
Er gert ráð fyrir að forsetinn verði kosinn af
sameinuðu Alþingi til fjögra ára í senn. Um
vald forsetans gegnir svipuðu máli og um vald
konungs samkvæmt eldri stjórnarskránni.
Síðustu árin hafa breytt miklu um afstöðu
Islands gagnvart umheiminum. ísland er ekki
lengur einbúinn í Atlantshafinu. Núverandi
styrjöld hefir sannað hve mikilvæg lega lands-
ins er í hernaði. Fjarlægðin fer minnkandi
með ári hverju, sem bezt má marka af því,
að nú er ekki talið nema um 10—12 klst. flug
milli meginlands Ameríku og Islands. Má öll-
um vera það ljóst, hve geysi-þýðingu þetta
hlýtur að hafa fyrir framtíð landsins. En þetta
er tvíeggjað sverð.
ísland hefir ekki farið varhluta af hörmung-
um styrjaldarinnar. Þýzkir kafbátar og flug-
vélar hafa sökkt íslenzkum skipum og íslenzk-
ir sjómenn hafa látið lífið vegna hinna sví-
virðilegu árása þessa hernaðaraðila. Ekki má
gleyma því, að skip þessi hafa flest verið að
flytja matvæli til Bandamanna, því mikill
hluti af fisk-neyzlu Breta er fiskur, sem veidd-
ur er við strendur Islands og fluttur til Bret-
lands á íslenzkum skipum. Þó ísland sé ekki
herveldi, hefir það samt lagt til sinn skerf í
styrjöldinni. Ber einnig að minnast þess, að
þjóðin hefir heimilað Bandaríkjunum afnot af
landinu til hernaðaraðgerða, og má öllum vera
það ljóst, hve þýðingarmikið það er fyrir
Bandamenn í styrjöld þessari, að hafa bæki-
stöðvar á íslandi. I þessu sambandi vil eg
stuttlega minnast á sambúð íslendinga og
Bandaríkjahermanna. Hefir mikið verið rætt
og skrifað um þetta mál og ekki alltaf verið
farið fögrum orðum um það. Auðvitað hafa
orðið árekstrar og ýmsir atburðir komið fyrir,
sem óskandi væri að hefðu ekki skeð. En slíkir
árekstrar milli óbreyttra borgara og hers, eru
ekkert einsdæmi fyrir ísland. Þeir hljóta ávallt
að koma fyrir hvar sem er, undir sömu kring-
umstæðum. Islenzk yfirvöld hafa frá upphafi
unnið að því með hernaðaryfirvöldunum, að
sambúðin gæti orðið sem bezt, enda hefir aukin
viðkynning mjög stuðlað að góðri sambúð.
Stimson hermálaráðherra Bandaríkjanna var
nýlega á ferð á Islandi. Hann sagði m. a. um
Bandaríkjahermenn á íslandi: “Men who come
home on leave all want to thank the Iceland-
ers for the friendly haspitality shown them.”
Þessi orð hermálaráðherrans lýsa sambúðinni
bæði frá sjónarmiði hermannanna og Islend-
inga sjálfra, enda ber að hafa það hugfast að
vera Bandaríkjahersins í íslandi byggist ekki
á hernámi, heldur á frjálsu samkomulagi milli
•Islands og Bandaríkjanna.
Hinar bættu samgöngur milli íslands og
umheimsins hafa þegar stuðlað að því að aukin
viðskipti og kynni hafa tekizt milli Vestur- og
Austur-íslendinga og samband þeirra orðið
nánara en áður var. Áhuginn fyrri því, að
kynnast hvorum öðrum og fræðast hver um
annan hefir stórum vaxið og hafa vestur-
íslenzku blöðin unnði ómetanlegt verk í því
sambandi. Fjöldi íslenzkra námsmanna og
kaupsýslumanna dvelja nú í Ameríku og marg-
ir Vestur-íslendingar hinsvegar á íslandi. Er
vonandi að viðskipti iþessi aukist með ári
hverju, og að þau megi verða Islandi og
Vestur-íslendingum til sem mestrar blessunar
í framtíðinni. Væri ánægjulegt ef Vestur-ís-
lenzkir námsmenn færu að venja komu sína
til íslands, og má í því sambandi benda á að
námskostnaður við háskólann í Reykjavík er
miklum mun lægri heldur en við samsvarandi
menntastofnanir hér vestra.
Þó að miklu hafi verið áorkað á Islandi á
undanförnum áratugum, eru samt ennþá mikil
verkefni sem bíða framtíðarinnar, en þess er
að vænta að hinar bættu samgöngur, ásamt
algjöru fullveldi og sjálfstæði landsins, verði
til þess, að hrinda verkefnum þessum í fram-
kvæmd í náinni framtíð. íslendingar eru nú
að ráðast í mikil stórvirki með því að hag-
nýta sér jarðhitann og beizla fallvötn landsins.
Miklar framfarir hafa orðið á sviði sjávarút-
vegs og landbúnaðar. Verzlunin hefir tekið stór
stígum framförum og sama má segja um iðn-
aðinn, þótt ungur sé. Allt hefir þetta orðið til
þess að efla efnalegt sjálfstæði landsins, en
efnalegt sjálfstæði er undirstaðan undir stjórn-
málalegu sjálfstæði hvers ríkis.
Það er fróðlegt að bera saman hlutskipti
æskumannsins á Islandi árið 1874 og hlut-
skipti hans í dag, þegar æskumaðurinn getur
notið hinnar fullkomnustu menntunar á flest-
um sviðum, án þess að þurfa að fara út fyrir
landssteinana. En máltækið segir: “Heimskt
er heima-alið barn”, og hefir útþráin lengi
verið rík í eðli Islendinga. Margir þeirra fara
því til annara landa til þess að afla sér frek-
ari þekkingar, hver á sínu sviði. Slíkar utan-
farir eru án efa til mikils góðs, bæði fyrir ein-
staklingana sjálfa og fyrir landið. Þegar menn
eru erlendis, verða þeir fyrir nýjum áhrif-
um, sjóndeildarhringur þeirra stækkar og föður
iandsástin glæðist. Þegar þeir hverfa aftur
heim geta þeir notfært sér þekkingu þá og
reynzlu sem þeir hafa öðlast erlendis, bæði sér
og öðrum til góðs.
En virðum betur fyrir okkur æskumanninn,
sem vex upp á íslandi nú á tímum. Skóla-
skylda er lögboðin frá 7—12 ára aldri, ef eg
man rétt. Eftir það geta menn sjálfir valið
hverja framhaldsmenntun þeir kjósa sér. Þá er
um að ræða menntaskóla, verzlunarskóla, sjó-
mannaskóla og bændaskóla og þar fram eftir
götunum. Loks er svo Háskóli íslands, sem .er
æðsta menntastofnun landsins. Við skóla þessa
er námi þannig hagað, að sumarleyfi eru 3—4
mánuðir og geta því ungir menn notað þann
tíma til þess að vinna sér inn peninga til að
standast straum af kostnaði við námið, að
meira eða minna leyti. Sumir vinna algenga
vinnu verkamanna í landi. Aðrir fara til sjós,
einkum á síldveiðar. Það er því ekki skilyrði
til náms á Islandi að eiga að efnaða aðstand-
endur, enda fjölda mörg dæmi til, að ungir
menn hafa kostað nám sitt algjörlega upp á
eigin spítur. I þessu sambandi er rétt að geta
þess, að skólagjöld, ef nokkur eru, eru mjög
lág. Auk þess eru ýmsir styrktarsjóðir við
flesta skóla.
En ekki er allt fengið með
náminu eintómu. íþróttalíf og
félagslíf ungra manna yfirleitt,
er miklu fjölbreyttara nú en
áður var, bæði innan skólanna
og utan þeirra. Ekki má heldur
gleyma útvarpinu og blöðunum,
að maður tali nú ekki um
kvikmyndahúsin.
Lítum á ferðamanninn, sem
til íslands kemur nú á dögum.
Hann kemur til landsins í ný-
tízku flugvél eða á íslenzku
skipi. Þegar hann er kominn á
lands, sér hann fyrir sér nýtísku
byggingar, lýstar upp með raf-
magni og hitaðar upp með hvera
hita. Öll nýtízku þægindi þykja
sjálfsögð, hvort sem um útvarp,
síma, kvikmyndahús eða annað
er að ræða. Hann getur ferð-
ast í bifreið um landið þvert og
endilangt, eftir akvegum og yf-
ir vötn, sem brúuð hafa verið.
Þó myndi eg ráðleggja slíkum
ferðalangi, sem ætlar sér að
njóta fegurðar náttúrunnar, að
nota ekki hin nýtízku tæki,
l heldur að ferðast á hestbaki um
byggðina og öræfin. Eg hefi
átt því láni að fagna að ferðast
víða um öræfin, og þeim stund-
um get eg aldrei gleymt. Þar
drottnar náttúran í allri tign
sinni. Það er fögur lýsing á
landinu þegar skáldið segir:
Þið þekkið fold með blíðri brá
og bláum tindi fjalla
og svanahljómi, silungsá og sælu
blómi valla,
og bröttum fossi, björtum sjá og
breiðum jökulskalla
Drjúp’ hans blessun Drottins á
um daga heimsins alla.
Við skulum öll minnast lands-
ins, sem er land okkar allra,
hvort sem við erum fædd þar
eða annarsstaðar, og við skulum
óska þess, að blessun drottins
megi drjúpa á það um daga
heimsins alla.
Ný jörð og nýr himinn
Eftir Wendell Willkie.
Lauslega þýtt úr "One World".
Jónbjörn Gíslason.
(Framha)d)
Bandaríkjaþjóðin samanstend-
ur ekki aðeins af einum þjóð-
flokki, með einum átrúnaði og
menningarlegum erfðum; hún
er samansett af þrjátíu þjóðar-
brotum, með mismunandi trú-
arbrögðum, heimspeki og sögu-
legri fortíð. Traust þeirra og
trú á lýðveldis stofnanir Banda-
ríkjanna undir ábyrgð stjórnar-
skrárinnar, fyrir þá sjálfa og
afkomendur þeirra, tengir alla
þessa einstaklinga saman í eina
sterka og volduga heild.
Hornsteinn fylkja sambands-
ins er frelsið — frelsi fyrir ein-
staklinginn, í trúmálum, atvinnu
málum, lifnaðarháttum og upp-
eldismálum barna sinna Ef frels
ið er ætlað öllum, verðui það
að tryggjast svo, að enginn
njóti sérréttinda er skerði ann-
ara hlut.
Þrátt fyrir okkar skaðlegu
skriffinsku og stundum óþarf-
'lega framtakssama löggjafar-
valds og þrátt fyrir lögleysur
skrílsins — í örfáum tilfellum
sem betur fer — höfum við hér
í Ameríku öðlast á hálfri annari
tilrauna og endurbótaöld, þá
sanngjörnustu tegund frjálsræð-
is er saga og reynsla þjóðanna
geymir.
Þessi heppilegi árangur okkar
sem þjóðar, liggur ekki í því
að við höfum reist stórar borg-
*r> byggt verksmiðjur og rækt-
að stór landflæmi, heldur í því
að við höfum hafið til viður-
kenningar trúna á það frjáls-
ræði, sem öll okkar efnislega
þróun byggist á. Við höfum ver-
ið umburðarlyndir og gjört
okkur far um að hagnýta fjöl-
hæfni okkar og margbreytni.
Við erum tiltölulega ung
þjóð. Aðeins fyrir fimmtíu ár-
um síðan var helmingur námu-
vinnslu og þriðjungur alls iðn-
aðar unninn af innfíytjendum.
Meira en helmingur landbún-
aðar og akuryrkju var stundað-
ur af mönnum af erlendum
ættum.
Á bernskudögum þjóðarinn-
ar, milli 1820 og 1890, fluttust
að ströndum Ameríku rúmar
15 milljónir manna og enn
örari fólksstraumur flæddi inn
frá 1890 til 1914. Á tvö hundruð
ára tímabili færði heilnæmt inn
streymi nýtt blóð í æðar þjóð-
arlíkamans samfara nýrri þekk-
ingu og nýjum hugmyndum.
Allur þessi mikli fólksfjöldi er
sainanstóð af minnihluta flokk-
um, steypti þjóðina í fast og
tryggt form; hinir aðkomnu
menn orsökuðu enga truflun
með innbyrðis deilum sín á
milli eða gegn gildandi stjórn-
arfari, heldur gengu sem á-
byrgðarfullir þjóðfélagsmeðlim-
ir að sköpunar stefnu þjóðar-
innar.
Að mínu áliti hefir hátindur
menningar okkar ekki að öllu
náðst gegnum lög og réttarfar,
heldur ekki með uppgötvunar-
starfsemi eða öðrum slíkum
hlutum, heldur fyrir hæfileika
og vilja manna af svo marg-
víslegu þjóðerni og mismunandi
trúarskoðunum, að lifa og starfa
hlið við hlið í sameiginlegum
skilningi, virðingu og hjálp-
semi.
Ef okkur fýsir að sjá algjör-
lega mótsetta mynd af okkar
Ameríska fyrirkomulgai, getum
við rétt sem snöggvast hvarfláð
augum til hins vopnaða ofbeldis
Hitlers, einveldis Japana og hinn
ar hnignandi alræðismennsku
Itala. Saga Þýzkalands síðustu
tíu árin er ein samfeld slóð
þjóðernis og trúarbragða of-
sókna, sem dulbjó uppgerða
friðarpostulann og gjörði hon-
um mögulegt að etja meiri hluta
á minni hluta og síðan út í
blóðuga styrjöld. Þessar ofsókn-
ir gáfu Þjóðverjum augnabliks
styrk til algjörra yfirráða. En
í raun og sannleika hafa óll
þessi innbyrðis átök lamað og
veikt þjóðfélags heildina svo að
alt getur hæglega fallið í rústir
eins og spilaborg, ef hamingju-
hjólið snýst við.
Það hefir ætíð verið skoðun
mín, að það sé aðeins heilbrigð
skynsemi að vera ætíð á verði
um öll réttindi minni hlutans
hvað sem líður öllum mannúð-
artilfinningum, réttsýni og sann
girni. Minnihluti er dýrmæt
eign lýðveldishugsjónarinnar,
eign sem engar einvaldsstjórnir
geta veitt sér, vegna þess að
þær hafa ærnar ástæður til að
óttast alt slíkt og undiroka.
Fyrir umburðarlyndi lýð-
veldisins er minnihlutinn sífeld
uppspretta nýrra hugsjóna, sí-
felt hvetjandi til meiri dáða og
afreka. Hver sem bælir niður
rödd og framtak minnihlutans,
stefnir að stirðnuðu þjóðfélagi
og stöðnuðum framförum.
Minnihlutinn er meiri hlutan-
um -nauðsynlegt hressingarlyf;
hyggjuvit mannsins þarfnast
andstöðu skoðana, til að prófa
á gildi sinna eigin hugsjóna.
Nú fTemur en nokkru sinni
fyr, ættum við að vera þess-
minnugir að hvenær sem við
tökum frjálsræði þeirra sem við
hötum, opnast m.öguleikar til að
missa frelsi þeirra sem við elsk-
um.
Þau einingar og samstarfs-
bönd er tengja Bandaríkjamenn
í eina órjúfanlega heild, eru
hvorttveggja í senn sterk som
stál og viðkvæm eins og smá-
gjörfasta lín; þessi bönd hafa
verið ofin og samansett af ótal
ólíkum þráðum, þau hafa verið
unnin á mörgum öldum með
þolinmæði og fórnfýsi milljóna
manna og kvenna er unnu
frelsi og framsókn. Þau vernda
að jöfnu fátækann og ríkann,
blakkann mann sem hvítann,
Gyðing sem heiðingja, fram-
andi sem innfæddann einstakl-
ing.
Látum okkur standa á verði
um þessi verðmæti; séu þau
borin fyrir borð, er efasamt að
nokkuð komi í þeirra stað er
verndar svo yel hinn andlega
yl í hjarta þjóðarinnar.
IV.
Fyrir minna en fjórðung
aldar unnu sameinuðu þjóðirn-
ar glæsilegann sigur yfir land-
vinninga og áróðursöflum heims
ins, sem Þýzkaland var höfuð-
fulltrúi fyrir. Friðurinn sem þá
átti að vinnast, tapaðist vegna
þess að skilningur þjóðanna, sem
átti að vera hin sjálfsagða und-
irstaða hins sanna og raunveru-
lega friðar, var ekki nægilega
þroskaður. Þjóðabandalagið var
myndað; menn og konur með
það eitt augnamið, að sigra
sameiginlagann fjandmann, áttu
í deilum um fyrirkomulag og
starfssvið bandalagsins. Mistök-
in voru einnig fólgin í þeirri
stefnu stórveldanna að viðhalda
nýlendustefnunni, þó að nokkru
væri með nýju sniði. Þau tóku
ekki nægilegt tillit til hinna að-
kallandi málefna austurlanda-
búa og vanræktu að leysa úr
fjármálaráðgátum heimsins í
heild. Þær úrlausnartilraunir
sem mest var fengist við, voru
á stjórnmálasviðinu; en alheims
stefna í pólitík slitin úr sam-
böndum við fjármálin, er bygð
á sandi vegna þess að engin
þjóð getur öðlast sinn fylsta
þroska alein og án annara sam-
vinnu.
Saga Bandaríkjanna geymir
að minni hyggju áðra ráðningu
á þessum mistökum. Séu þessir
liðnu atburðir skoðaðir við ljós
dagsins í dag, kemur glöggt
fram að okkar veika hlið er
vöntun á heilbrigðri og stefnu-
fastri utanríkispólitík. Hvorugur
aðalflokkurinn hefir fylgt fastri
og öruggri stefnu um samvinnu
í utanríkismálum í síðustu fjöru
tíu og fimm ár. Hver þeirra um
sig hefir haft sitt vissa við-
horfstímabil til heimsmálanna,
stundum nokkuð blandað land-
vinningadraumum, og báðir sýna
árstíðir af strangri einangrun.
Foringjar minnihlutans i löggjaf
arþinginu eru samkvæmt ame-
rískri venju æt.íð í andstöðu við
yfirlýsta stefnu meirihlutans,
hver sem hún kann að vera.
En mönnum úr báðum flokkum
hefri verið fyllilega ljóst, að
fastur fjármálagrundvöllur, sam
fara einlægri samvinnuviðleitni,
vrað óhjákvæmilega að finnast,
ef friður, hagsæld og frelsi átti
að haldast. Frh.
Á mynd þessari sjást nokkrir brezkir flugmenn, sem eru ai5 skýra frá
þeim gífurlegu skemdum í Berlín, sem ein af hinum mörgu sprengju-
árásum brezka loftflotans hafi valdiö i borginni.